ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ - Մովսես Խորենացի

ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ

ՅԵՐԻՍ ՀԱՏՈՒԱԾՍ ԱՍԱՑԵԱԼ ՄՈՎՍԻՍԻ ԽՈՐԵՆԱՑՒՈՅ Ի ԽՆԴՐՈՅ ՍԱՀԱԿԱՅ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆՒՈՅ

ՑԱՆԿՔ ԱՌԱՋԻՆ ԳՐՈՑ

1 Ա. Պատասխանի թղթոյն Սահակայ, եւ խոստումն կատարել զհայցուածս նորա:
2 Բ. Թէ ընդէ՛ր, վասն զի Քաղդէացւոց եւ Ասորեստանեայց մատենից ցանկագոյն են մեր իրք, ի յունականէն կամեցաք մեք ցուցանել:
3 Գ. Յաղագս անիմաստասէր բարուց առաջնոցն մերոց թագաւորաց եւ իշխանաց:
4 Դ. Յաղագս զի ոչ սակս Ադամայ եւ այլոց նահապետացն միաբանեցան այլքն ի պատմագրաց:
5 Ե. Յաղագս հաւասար գալոյ ազգաբանութեան երից որդւոցն Նոյի ցԱբրահամ եւ ցՆինոս եւ ցԱրամ. եւ թէ Նինոս ոչ է Բէլ եւ ոչ որդի Բելայ:
6 Զ. Յաղագս թէ է ինչ` որ հաւասար, եւ է ինչ` որ աւտար ի Մովսիսէ պատմեն այլքն հնախաւսք, եւ յաղագս Ոլոմպիոդորայ փիլիսոփայի անգիր հին զրուցացն:
7 Է. Յայտարարութիւն սակաւուք, թէ ըստ արտաքնոցն ասացեալ Բէլդ` ըստ աստուածային բանից ճշմարտութեամբ է Նեբրովթ:
8 Ը. Թէ ո՛վ կամ ուստի՛ զայսպիսիս եգիտ զրուցաբանութիւնս:
9 Թ. Թուղթ Վաղարշակայ արքայի Հայոց առ մեծն Արշակ արքայ Պարսից:
10 Ժ. Յաղագս ապստամբութեանն Հայկայ:
11 ԺԱ. Յաղագս պատերազմին եւ մահուանն Բէլայ:
12 ԺԲ. Յաղագս որ ի Հայկայ ազգք եւ ծնունդք, եւ թէ զի՛նչ իւրաքանչիւր ոք ի նոցանէ գործեաց:
13 ԺԳ. Յաղագս ընդ արեւելեայս պատերազմին եւ յաղթութեանն, եւ մահուանն Նիւքարն Մադեսայ: 14 ԺԴ. Յաղագս ընդ Ասորեստանեայս կռուոյն եւ յաղթութեանն, եւ Պայապայն Քաաղեայն, եւ Կեսարու, եւ առաջին եւ այլոց անուանեալ Հայոց:
15 ԺԵ. Յաղագս Արայի եւ մահուան նորա պատերազմաւ ի Շամիրամայ:
16 ԺԶ. Թէ ո՛րպէս յետ մահուանն Արայի Շամիրամ շինէ զքաղաքն եւ զամբարտակ գետոյն եւ զիւր տունն:
17 ԺԷ. Յաղագս Շամիրամայ, թէ է՛ր աղագաւ կոտորեաց զորդիս իւր, եւ թէ ո՛րպէս փախստական լինի ի Զրադաշտէ մոգէ ի Հայս եւ մեռանի ի Նինուասայ որդւոյ իւրմէ:
18 ԺԸ. Յաղագս թէ հաւաստի նախ լեալ պատերազմն Շամիրամայ ի Հնդիկս, եւ զկնի մահ նորա որ ի Հայս:
19 ԺԹ. Որ ինչ զկնի մահուանն Շամիրամայ:
20 Ի. Վասն Արայեանն Արայի, եւ եթէ սորա որդի Անուշաւան Սաւսանուէր:
21 ԻԱ. Որ ի Սկայորդւոյն Պարոյր` առաջին ի Հայս թագաւորէ. աւգնական լինի Վարբակայ Մարի, բառնալով զթագաւորութիւնն ի Սարդանապաղղայ:
22 ԻԲ. Կարգ թագաւորաց մերոց եւ համար նոցունց, որդի ի հաւրէառնլով:
23 ԻԳ. Յաղագս որդւոցն Սենեքերիմայ, եւ թէ Արծրունիք եւ Գնունիք եւ բդեաշխն անուանեալ Աղձնեաց ի նոցանէ են սերեալք. եւ ի նոյն ճառի` եթէ Անգեղ տունն ի Պասքամայ:
24 ԻԴ. Յաղագս Տիգրանայ, թէ ո՛րպիսի ամենայնիւ:
25 ԻԵ. Վասն երկիւղի կասկածանացն Աժդահակայ` ի միաբանութենէ սիրոյն Կիւրոսի եւ Տիգրանայ: 26 ԻԶ. Թէ ո՛րպէս ի խիթի լինելով Աժդահակայ` զառաջիկայ իւր դիպուածն տեսանէ սքանչելի երազով:
27 ԻԷ. Յաղագս որ ի խորհրդակցացն բան. զկնի ապա եւ որ ինչ իւր մտածութիւն, եւ ի նոյն հետայն գործն:
28 ԻԸ. Թուղթ Աժդահակայ, յետ որոյ եւ յաւժարութիւն Տիգրանայ, եւ յուղարկումն Տիգրանուհեայ ի Մարս:
29 ԻԹ. Եթէ ո՛րպէս յայտնեցաւ նենգութիւնն եւ գրգռեցաւ մարտն, յորում եւ մահն Աժդահակայ:
30 Լ. Յաղագս թէ յուղարկեաց զքոյր իւր Տիգրանուհի ի Տիգրանակերտ. եւ վասն Անուշայ առաջին կնոջն Աժդահակայ եւ բնակութեան գերւոյն:
31 ԼԱ. Թէ ո՛յք ոմանք սորա զարմք եւ ո՛յք ի սմանէ որոշեալ ցեղք:
32 ԼԲ. Թէ Եղիական պատերազմն առ Տեւտամաւ. եւ մեր Զարմայր ընդ Եթովպացի զաւրուն լինել սակաւուք, եւ ի նոյն մահ:
33 Կատարեցան ցանկք Առաջին գրոց ծննդաբանութեան Հայոց Մեծաց: 34 Ի Պարսից առասպելաց: Յաղագս Բիւրասպեայ Աժդահակայ:
35 Ստորագրութիւն, որ ինչ սակս Բիւրասպեայ հաւաստին:

ԳԻՐՔ ԱՌԱՋԻՆ ԾՆՆԴԱԲԱՆՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅՈՑ ՄԵԾԱՑ

Ա

Պատասխանի թղթոյն Սահակայ, եւ խոստումն կատարել զհայցուածս նորա:
2 Մովսէս Խորենացի յաղագս մերոյս ի սկզբան յայսմ բանիցս Սահակայ Բագրատունւոյ խնդալ:
3 Զանսպառ խաղացմունս ի քեզ աստուածայնոցն շնորհացն եւ զանդուլ հոգւոյն ի վերայ քոց իմացուածոցդ զշարժմունս ծանեայ ի ձեռն գեղեցիկ խնդրոյս, յառաջ քան զմարմնոյդ` զհոգւոյդ ընկալեալ զծանաւթութիւն. որ եւ սիրելի իսկ իմոց ախորժակացս է, առաւել եւս սովորութեանցս: 4 Վասն որոյ ոչ միայն գովել արժան է զքեզ, այլ եւ ի վերայ քո աղաւթել` առ ի լինել քեզ միշտ այսպիսի:
5 Զի եթէ վասն բանին մեք, որպէս ասի, պատկեր Աստուծոյ, եւ դարձեալ` Առաքինութիւն բանականին է խոհականութիւն, եւ քո յայսոսիկ անհատ ցանկութիւն` ապա ուրեմն գեղեցիկ մտածութեամբ զխոհականութեանդ քո վառ եւ բորբոք պահելով զկայծակն` զարդարես զբանն, որով մնաս առ ի լինելն պատկեր. ի ձեռն որոյ եւ զայսորիկ զսկզբնատիպն ասիս ուրախացուցանել, գեղեցիկ եւ չափաւոր մոլութեամբ յայսոսիկ մոլեալ եւ զակատեալ:
6 Առ որով տեսանեմ եւ զայս, զի եթէ որք յառաջ քան զմեզ եւ կամ առ մեաւք եղեն հարուստք եւ իշխանք աշխարհիս Հայոց, ոչ ընդ ձեռամբ անկելոց իւրեանց արդեաւք գտելոց իմաստնոց զայսպիսեացս հրամայեցին կարգել զյիշատակս բանից, եւ ոչ արտաքուստ ուստեք այսոցիկ ի ներքս ածել խորհեցան աւժանդակութիւնս իմաստից, եւ զքեզ այժմ այսպիսի եղեալ ծանեաք, - ապա ուրեմն յայտ է, թէ ամենեցուն քան զքեզ նախագունիցն ճանաչիս վեհագոյն, եւ բարձրագունից արժանաւոր գովութեանց, եւ յայսպիսիս պատկանաւոր դնիլ յարձանագրութիւնս բանից:
7 Յաղագս որոյ հեշտաբար ընկալեալ զքո խնդիրդ` աշխատասիրեցայց ածել ի կատարումն, յանմահ յիշատակ թողուլ զայս քեզ եւ որ զկնի քո գալոց են ազգք. զի եւ ազգի ես նախնականի, եւ քաջ եւ արգասաւոր` ոչ միայն ի բանս եւ ի պիտանաւոր խոհականութիւնս, այլ եւ ի մեծամեծս եւ ի բազում գործս արժանափառս. զորս յիշատակեսցուք ի կարգի պատմութեանս, յորժամ զորդի ի հաւրէ ծննդաբանելով ազգաբանիցեմք զբովանդակն, իսկ զՀայաստանեայցս նախարարութիւնս, զամենեցուն զուստն եւ զզիարդն յայտնելով համառաւտ եւ հաւաստի, որպէս ի յունականս կայ ի պատմութիւնս:

Բ

Թէ ընդէ՛ր, վասն զի Քաղդէացւոց եւ Ասորեստանեայց մատենից ցանկագոյն են մեր իրք, ի յունականէն կամեցաք մեք ցուցանել:
2 Եւ ընդ այս մի՛ ոք զարմասցի, եթէ բազում ազգաց լեալ մատենագիրք, որպէս ամենեցուն է յայտնի, մանաւանդ Պարսից եւ Քաղդէացւոց, յորս առաւել ազգիս մերոյ գտանին բազում ինչ իրաց յիշատակք, մեք զՅունացն միայն յիշեցաք զպատմագիրս, եւ անտի զյայտարարութիւն մերոյ ազգաբանութեանս խոստացաք յանդիման կացուցանել: 3 Քանզի ոչ թագաւորքն Յունաց միայն` որպէս զաշխարհակալութեանն, այսպէս եւ որ ինչ իմաստութեան ջանք` փոյթ յանձին կալան աւանդել Յունաց, յետ զառտնին իւրեանց յարմարել իրս, - որպէս եւ Պտղոմէոսն, որ եւ Եղբայրասէր, պէտ արարեալ զամենայն ազգաց զմատեանս եւ զվէպս ի յոյն լեզու փոխարկեաց, եւ
4 (Բայց մի՛ ոք աստանաւր զմեզ անուսումն համարեալ բամբասիցէ իբրեւ զանվարժս ոմանս եւ զտգէտս, որպէս թէ Եգիպտացւոց լեալ թագաւոր` մեք այժմ զնա Յունաց գրեցաք: 5 Քանզի նուաճեալ նորա եւ զՅոյնս ընդ իւրով ձեռամբ` անուանեցաւ Աղէքսանդրի եւ Յունաց թագաւոր, որպէս եւ ոչ մի ոք ի Պտղոմեանցն կամ յայլոցն տիրելոցն Եգիպտացւոց անուանեցաւ ոք երբէք. որ եւ վասն առաւել յունասէր բարս ունելոյ` ի յոյն լեզու զաշխատութիւն իւր ժողովեաց: 6 Է եւ այլ բազում այսպիսի ինչ պատճառ վասն ասելոյն մեր զնա Յունաց թագաւոր. այլ վասն համառաւտելոյ զճառս` բաւական լիցի ասացեալս վասն նորա:¤ 7 եւ այլ եւ բազում արք անուանիք եւ իմաստութեան պարապեալք ի յունաց աշխարհէն` հոգացան ոչ միայն զգիրս դիւանացն այլոց ազգաց թագաւորացն եւ զմեհենիցն յեղուլ ի յոյն բան, եւ որպէս գտանեմք զայն, որ եւ զԲերոսոսն յայս յորդորեաց զայր քաղդէացի եւ զվարժ ամենայն իմաստութեամբ, - այլ եւ զմեծամեծս եւ զզարմանալոյ արժանաւորս յարուեստից. եւ ուրեք ուրեք գտեալ աշխատութեամբ, հաւաքեալ փոխեցին ի յոյն լեզու, որպէս զԱ. առ Ք. եւ զԹ. առ Փ. եւ զԿ. առ Ե. եւ զՇ. առ Թ.
8 Եւ ժողովեալ զայսոսիկ արանց, զորոց եւ մեք զանուանսն հաւաստի գիտեմք` նուիրեցին ի փառս Հելլենացւոց աշխարհին: 9 Եւ գովելիք են, որպէս իմաստասիրեցեալքն, յաղագս ջանին եւ իմաստութեանն առ ի յայլոց լինելոյ գտակք, առաւել եւս որք ընկալան եւ պատուեցին զայսպիսի գիւտս իմաստից: 10 Վասն որոյ եւ զբոլոր իսկ զՅոյնս ոչ դանդաղիմ մայր կամ դայեակ ասել իմաստից:
11 Եւ վասն առ ի Յունաց զրուցաբանսն զակնարկութիւն մերոյ պիտոյիցս առնելոյ` բաւական է այսչափ:

Գ

Յաղագս անիմաստասէր բարուց առաջնոցն մերոց թագաւորաց եւ իշխանաց:
2 Կամիմ զանիմաստասէր բարս առաջնոցն մերոց նախնեացն ոչ առանց յիշատակի բամբասանաց թողուլ, այլ աստէն իսկ, ի սկզբան մերոյ գործառնութեանս, զվասն նոցա կշտամբութեան յարմարել զբանս: 3 Զի թէ արդարեւ արժանի գովութեան այնք ի թագաւորաց իցեն, որք գրով եւ պատմութեամբ զիւրեանցն հաստատեալ կարգեցին զժամանակս, եւ զգործս իմաստութեան եւ զքաջութիւն իւրաքանչիւր արձանացուցին ի վէպս եւ ի պատմութիւնս` ըստ նոցանէ եւ պարապեալքն այսպիսում ճգնութեան դիւանագիրք մատենից` ներբողականաց ի մէնջ արժանի եղեն ասից. ի ձեռն որոց եւ մեք յընթեռնուլն զառ ի նոցանէ շարածս բանից` ըստ աշխարհաւրէն կարգաց իմաստնանալ ասիմք, եւ քաղաքականս ուսանել կարգս, յորժամ զայսպիսիս ընթերցասիրիցեմք իմաստութեան ճառս եւ զրուցատրութիւնս, որք են Քաղդէացւոց եւ Ասորեստանեայց, Եգիպտացւոց եւ Հելլենացւոց. առ այսոքիւք եւ փափագիցեմք եւս արդեաւք իմաստութեան արանցն այնոցիկ, որ զայսպիսի փոյթ յանձին կալան. - ապա ուրեմն ամենեցուն մեզ յայտնի է թագաւորացն մերոց եւ այլոց առաջնոցն առ ի յիմաստն տխմարութիւն, եւ անկատարութիւն ոգւոյն բանականի: 4 Զի թէպէտ եւ եմք ածու փոքր, եւ թուով յոյժ ընդ փոքու սահմանեալ, եւ զաւրութեամբ տկար, եւ ընդ այլով յոլով անգամ նուաճեալ թագաւորութեամբ` սակայն բազում գործք արութեան գտանին գործեալ եւ ի մերում աշխարհիս, եւ արժանի գրոյ յիշատակի, զոր եւ ոչ մի ոք ի նոցանէ պէտ յանձին կալաւ մատենագրել: 5 Արդ` այնոքիկ, որ եւ ոչ անձանց խորհեցան բարի առնել, եւ անուն յիշատակի յաշխարհի թողուլ, զի՞ արդեաւք եւ մեղադրութիւն մեր այնպիսեացն ի ճահ պատահիցէ, զեւս մեծագոյնս ի նոցանէ պահանջել եւ որ ինչ հնագոյն քան զնոսա:
6 Այլ ասիցէ ոք արդեաւք. վասն ոչ լինելոյ գիր եւ դպրութիւն ի ժամանակին, կամ վասն պէս պէս պատերազմացն, որ կուռ զմիմեանց զկնի ի վերայ գային: 7 Այլ ոչ արդարեւ այսոքիկ կարծեցեալ լինի. քանզի գտանին եւ միջոցք լեալ պատերազմացն, եւ գիր Պարսից եւ Յունաց, որովք այժմ գիւղից եւ գաւառաց, եւս եւ իւրաքանչիւր տանց առանձնականութեանց, եւ հանուրց հակառակութեանց եւ դաշանց այժմ առ մեզ գտանին անբաւ զրուցաց մատեանք, մանաւանդ որ ի սեպհական ազատութեան պայազատութիւն: 8 Այլ ինձ թուի, որպէս այժմ` եւ առ հինսն Հայաստանեայցս լեալ անսիրելութիւն իմաստութեան եւ երգարանաց բանաւորաց: 9 Վասն որոյ աւելորդ է մեզ եւ այլ յաղագս արանց անբանից, թուլամտաց, վայրենեաց ճառել:
10 Բայց ընդ քո յոյժ զարմացեալ եմ ընդ մտացդ ծննդականութիւն, որ ի սկզբանցն մերոց ազգաց մինչեւ ցայժմուսս միայն գտար զայսպիսւոյ մեծէ իրէ բուռն հարկանել, եւ մեզ խոյզ խնդրոյ առաջի արկանել - երկար եւ շահաւոր գործով զազգիս մերոյ կարգել զպատմութիւնն ճշդիւ` զթագաւորացն եւ զնախարարականաց ազգաց եւ տոհմից, թէ ո՛վ յումմէ, եւ զի՛նչ իւրաքանչիւր ոք ի նոցանէ գործեաց, եւ ո՛վ ոք ի ցեղիցս որոշելոց ընտանի եւ մերազնեայ, եւ ո՛յք ոմանք եկք ընտանեցեալք եւ մերազնացեալք. եւ զգործս եւ զժամանակս իւրաքանչիւր գրով դրոշմել, ի ժամանակէ անկարգ ամբարտակին շինուածոյ մինչեւ ցայժմ. - գեղեցիկ զայս քեզ համարեալ ի փառս եւ անջան հեշտութիւն:
11 Առ որ այսչափ միայն ասացից. միթէ մատեա՞ն մերձ կայցէ ինձ, որպէս ասի ի Յովբ, կամ դպրութիւն քոց հայրենեացն, որով նմանագոյնս արդեաւք Եբրայեցւոցն պատմագրաց` ի վերուստ ի քեզ իջուցանիցեմ անսխալ, կամ ի քէն եւ յայլոց սկսեալ` անդր ի վեր հանիցեմ ի սկիզբն: 12 Բայց սակայն սկսայց, թէպէտ եւ ջանիւ. միայն թէ շնորհակալ ոք մերոցս գտանիցի աշխատութեանցս: 13 Եւ սկսայց` յորոց եւ այլքն, որք յեկեղեցւոջ եւ ոյք ըստ Քրիստոսի, աւելորդ համարելով զարտաքնոցն երկրորդել յաղագս սկզբանն առասպելս, բայց եթէ զկնիսն` ժամանակս ինչ արդեաւք եւ զարս յայտնիս, որում եւ աստուածայինքն ի ճահ գայցեն պատմութիւնք բանից. մինչեւ ի հարկէ երթեալ հասանիցեմք ի հեթանոսականսն զրուցատրութիւնս. սակայն եւ ի նոցանէ` զոր ինչ հաւաստին կարծեմք, առնուլ:

Դ

Յաղագս զի ոչ սակս Ադամայ եւ այլոց նահապետացն միաբանեցան այլքն ի պատմագրաց:
2 Յաղագս Արմատոյն հանուր մարդկութեանս, կամ թէ հաճոյ ումեք թուիցի ասել ծայրին, պարտ էր մեզ սակաւ ինչ անցանել բանիւ, թէ ընդէ՛ր հակառակ Հոգւոյն խորհեալ` անմիաբանեցան այլքն ի պատմագրաց, զԲերոսեայ ասեմ, զԲազմավիպէն եւ զԱբիւդենայ. կամ զնոյն ինքն զՆաւակառուցէն եւ զայլոց նահապետացն, ոչ միայն վասն անուանց եւ ժամանակաց, այլ եւ վասն ոչ սկիզբն զառ ի մէնջ հաւատարմացեալս կարգելոյ ազգի մարդկան:
3 Քանզի ասէ վասն նորա Աբիւդենոս հանգոյն այլոցն այսպէս. «Եւ զնա ամենախնամն Աստուած եցոյց հովիւ եւ առաջնորդ ժողովրդեանն»: 4 Յետ որոյ ասէ. «Թագաւորեաց Աղովրոս շարս տասն», որ լինին ամք երեսուն եւ վեց հազար: 5 Նոյնպէս եւ յաղագս Նոյի այլով անուամբ վարին եւ ժամանակաւք անբաւիւք. թէպէտ եւ վասն ջրոյն սաստկութեան եւ վասն ապականութեան երկրի` զոյգ հոգեւորացն բարբառին բանից. նոյնգունակ եւ զթիւ նահապետացն տասն` Քսիսութրեաւ հանդերձ թուեն: 6 Որ ոչ միայն ըստ բոլորման առ ի յարեգականէ չորեքժամանակեան ըստ մեզ լինելոյ տարւոյն` հեռանայ յամաց մերայնոցն, - մանաւանդ թէ եւ յաստուածայնոցն, - այլ եւ ոչ որպէս Եգիպտացիքն զլուսնականսն հաշուեն ծագմունս. նա եւ ոչ, զառ ի դիցն ոմանց ասացեալս թէ տարիս ոք վարկցի` զուգեալ համեմատէ անհուն թուոց առարկութեանցս առ ի հաւասարել ճշմարտութեանն, երբեմն նուազ եւ երբեմն սաստիկ զհաւաքումն գումարելով: 7 Արդ աւրէն էր մեզ աստանաւր զկարծիս նոցա յայտնել ըստ կարողութեան, թէ զի՛նչ իւրաքանչիւր ոք ի նոցանէ խորհեցան այսպէս զայսոսիկ գրել. այլ վասն երկարութեան առաջիկայ գործոյս` այլում տեղւոյ եւ ժամանակի զայսոսիկ թողեալ, հատցուք աստանաւր զբանս, սկսանելով յաղագս այսորիկ` որպէս եւ հաւատացեալ եմք:
8 Ադամ նախաստեղծ. սա կեցեալ ամս երկերիւր եւ երեսուն` ծնանի զՍէթ. Սէթ կեցեալ ամս երկերիւր եւ հինգ` ծնանի զԵնովս: 9 Սորա երկուքն յարձանագրութեանցն ընդդէմ երկուց հանդերձելոցն, որպէս ասէ Յովսեպոս. թէպէտ եւ ուրն անյայտ է: 10 Ենովս, որ առաջին յուսացաւ կոչել զԱստուած:
11 Եւ ընդէ՞ր արդեաւք այս, եւ կամ վասն որո՞ց պատճառանաց նախ սա յուսացեալ կոչելոյն զԱստուած, եւ կամ ո՞րպէս կոչելն իմանի: 12 Քանզի է Ադամ ճշմարտապէս աստուածաստեղծ, եւ սա ի բերանոյ Աստուծոյ առեալ ասի պատուէր, այլ եւ յանցուցեալ եւ ի թագստեան եղեալ` զՈ՞ւր ես“ն յԱստուծոյ եւ ոչ յայլմէ ումեքէ հարցանի. սապէս եւ զվճիռ վարկին ի նորին բերանոյ լսէ: 13 Իսկ յետոյ եւ Աբէլ մերձաւոր եւ ծանաւթ Աստուծոյ լեալ` պատարագ մատուցանէ, եւ ընկալեալ լինի: 14 Արդ` սոցա այսպէս յընդունելութիւն եւ ի ծանաւթութիւն Աստուծոյ լեալ` ընդէ՞ր առաջին սա ասի կոչել զԱստուած, եւ այս` յուսով: 15 Արդ` զայլսն վասն սորա ի տեսութեանց ի հրաւիրեալն մեր յուղարկեսցուք տեղի. իսկ որ առ ձեռն պատրաստն է` ասասցուք:
16 Քանզի ի պատուիրանազանցութեան գտեալ առաջինն ի մարդկանէ ի դրախտէն եւ յԱստուծոյ, չարին աղագաւ, որպէս ասացեալ է, գտանի արտասահմանեալ: 17 Զկնի եւ ընտանեգոյնն Աստուծոյ յորդւոցն Ադամայ` ի հարազատէն իւրմէ սպանանի յեղբաւրէ: 18 Յետ որոյ ոչ բանի ինչ աստուածայնոյ եւ ոչ յայտնութեան ինչ իրիք եղելոյ, ի տարակուսանս եւ յանյուսութիւն ազգ մարդկան հատեալ լինի, այլ եւ յինքնահաճոյ արդարեւ գործս. յորոց միջի սա քաջայոյս եղեալ ուղղութեամբ հանդերձ կոչէ զԱստուած: 19 Իսկ կոչելդ կրկնակի իմանի. կա՛մ անուանել որպէս զմոռացեալ, կամ յաւգնականութիւն կարդալ: 20 Արդ` անուանելն որպէս զմոռացեալ` ոչ է ի դէպ. զի ոչ բազմութիւն ամաց ընդ մէջ անցեալ, որ ի մոռացումն նոցա զԱստուածդ ածէր զանուն եւ կամ զնոյն ինքն` որոյ անունն, եւ ոչ դարձեալ մահու եւ թաղման դեռ եւս յԱստուծոյ ստեղծեալն հասեալ էր: 21 Ապա ուրեմն յաւգնականութիւն կոչէ սա զԱստուած:
22 Սա կեցեալ ամս հարիւր եւ իննսուն` ծնանի զԿայինան. Կայինան կեցեալ ամս հարիւր եւ եաւթանասուն` ծնանի զՄաղաղայէլ. Մաղաղայէլ կեցեալ ամս հարիւր վաթսուն եւ հինգ` ծնանի զՅարեդ. Յարեդ կեցեալ ամս հարիւր վաթսուն եւ երկու` ծնանի զԵնովք. Ենովք կեցեալ ամս հարիւր վաթսուն եւ հինգ` ծնանի զՄաթուսաղայ: 23 Սա յետ ծնանելոյն զՄաթուսաղայ` ամս երկերիւր արժանի եւ հաճոյ վարս ստացեալ, որպէս գիտէ որ հաճեցաւն, փոխեալ ասի ի միջոյ ամբարշտաց. զորոյ զպատճառն յետոյ հատուցուք: 24 Մաթուսաղայ կեցեալ ամս հարիւր վաթսուն եւ հինգ` ծնանի զՂամեք. Ղամեք կեցեալ ամս հարիւր ութսուն եւ ութ` ծնանի որդի, եւ անուանէ զնա Նոյ:
25 ՅԱՂԱԳՍ ՆՈՅԻ
Եւ ընդէ՞ր արդեաւք զսա միայն որդւոյ անուամբ յորջորջեաց, իսկ վասն այլոցն ամենեցուն պարզաբար ասաց, թէ ծնան. զորմէ ընդդէմ իմն մարգարէանայ հայրն. «Սա, ասէ, հանգուսցէ զմեզ ի գործոց եւ ի տրտմութենէ ձեռաց եւ յերկրէ` զոր անէծ տէր Աստուած»: 26 Որ եղեւ ոչ հանգիստ, այլ ջնջումն որ ինչ միանգամ ի վերայ երկրի: 27 Ինձ թուի` հանգուցանելն դադարեցուցանել է. իսկ դադարեցուցանելն` զամբարշտութիւն եւ զչարիս, սատակմամբ մարդկան զազրագործաց դարուն երկրորդի: 28 Քանզի գեղեցկաբար ասաց, թէ «ի գործոց մերոց», որ է յանաւրէնութեանց, «եւ ի տրտմութենէ ձեռաց», որովք կատարեմք զպղծութիւնս: 29 Բայց եւ հանգչին արդարեւ ըստ այսմ մարգարէութեան ոչ ամենեքին, այլ կատարեալքն յառաքինութեան ոգիք, յորժամ չարիք որպէս հեղեղաւ ջնջեալ մաքրին, իբր առ Նոյիւ մոլեալքն ի չարիս: 31 Իսկ որդւոյ անուամբ մեծարեաց զնա Գիր` իբրեւ զյայտնի եւ զնշանաւոր եւ զարժանաւոր ժառանգ հայրենեացն առաքինութեանց:

Ե

Յաղագս հաւասար գալոյ ազգաբանութեան երից որդւոցն Նոյի ցԱբրահամ եւ ցՆինոս եւ ցԱրամ. եւ թէ Նինոս ոչ է Բէլ եւ ոչ որդի Բելայ:
2 Եւ այս յայտնի է ամենեցուն, զի դժուարահաւաք եւ տաժանելի է որպէս գիւտ ժամանակացն ի սկզբանէ մինչեւ առ մեզ` առաւել եւս գիւտ նախարարականաց ազգաց ծննդոց յերից որդւոցն Նոյի, ցորքան կամք իցեն խուզել ումեք ըստ իւրաքանչիւր դարուց: 3 Մանաւանդ զի աստուածայնոյն Գրոյ զիւրսն ի բաց հատեալ յինքն սեպհական ազգ` ելիք զայլոցն իբր զարհամարհելեացն եւ իւրոց անարժան կարգելոց բանից: 4 Զորոց մեք սկսեալ ճառեսցուք` որքան է կարողութիւն, որպէս գտաք զհաւաստին ի հնոց պատմութեանց, մերով մասամբ ամենեւին անսուտ: 5 Իսկ դու, ով ուշիմ ընթերցասէրդ, հայեա՛ց աստանաւր ընդ հաւասարութիւն կարգի երից ազգացդ մինչեւ ցԱբրահամ, ցՆինոս եւ ցԱրամ, եւ զարմացի՛ր:
6 Սեմ կեցեալ ամս հարիւր, յետ երկուց ամաց ջրհեղեղին, ըստ աստուածային բանից, ծնանի զԱրփաքսաթ:
ՍԵՄ
7 Սեմ ամս հարիւր` ծնանի զԱրփաքսաթ.
8 Արփաքսաթ ամս հարիւր երեսուն եւ հինգ` ծնանի զԿայինան.
9 Կայինան ամս հարիւր եւ քսան` ծնանի զՍաղայ.
10 Սաղայ ամս հարիւր եւ երեսուն` ծնանի զԵբեր.
11 Եբեր ամս հարիւր երեսուն եւ չորս` ծնանի զՓաղեկ.
12 Փաղեկ ամս հարիւր երեսուն եւ երիս` ծնանի զՌագաւ.
13 Ռագաւ ամս հարիւր եւ երեսուն` ծնանի զՍերուք.
14 Սերուք ամս հարիւր եւ երեսուն` ծնանի զՆաքովր.
15 Նաքովր ամս եաւթանասուն եւ ինն` ծնանի զԹարայ.
16 Թարայ ամս եաւթանասուն` ծնանի զԱբրահամ:
ՔԱՄ
17 Քամ ծնանի զՔուշ.
18 Քուշ ծնանի զՄեստրայիմ.
19 Մեստրայիմ ծնանի զՆեբրովթ.
20 Նեբրովթ ծնանի զԲաբ.
21 Բաբ ծնանի զԱնեբիս.
22 Անեբիս ծնանի զԱրբէլ.
23 Արբէլ ծնանի զՔայաղ.
24 Քայաղ ծնանի զմիւս Արբէլ.
25 Արբէլ ծնանի զՆինոս.
26 Նինոս ծնանի զՆինուաս:
ՅԱԲԵԹ
27 Յաբեթ ծնանի զԳամեր.
28 Գամեր ծնանի զԹիրաս.
29 Թիրաս ծնանի զԹորգոմ.
30 Թորգոմ ծնանի զՀայկ.
31 Հայկ ծնանի զԱրամանեակ.
32 Արամանեակ ծնանի զԱրամայիս.
33 Արամայիս ծնանի զԱմասիայ.
34 Ամասիայ ծնանի զԳեղամ.
35 Գեղամ ծնանի զՀարմայ.
36 Հարմայ ծնանի զԱրամ.
37 Արամ ծնանի զԱրայն գեղեցիկ:
38 Արդ զԿայինան չորրորդ ի Նոյէ ամենայնք ի ժամանակագրացն գրեն, եւ ի Սեմայ երրորդ: 39 Նոյնպէս եւ զԹիրաս` չորրորդ ի Նոյէ, իսկ ի Յաբեթայ երրորդ. թէպէտ եւ ըստ մերում թարգմանութեանս ոչ ուրեք ի բնագրի գտանի: 40 Իսկ զՄեստրայիմ չորրորդ ի Նոյէ եւ երրորդ ի Քամայ` ոչ ի մերում թարգմանութեանս եւ ոչ ի ժամանակագրաց ուրեք կարգեալ գտանեմք: 41 Այլ այսպէս զսա կարգեալ գտաք ի յուշմագունէ եւ յընթերցասիրէ ումեմնէ Ասորւոյ. եւ հաւատարիմ թուեցաւ մեզ ասացեալն: 42 Քանզի Մեստրայիմդ է Մեծրայիմ, որ իմանի Եգիպտոս. եւ բազումք ի ժամանակագրաց զՆեբրովթ, որ է Բէլ, եթովպացի գոլ ասելով` հաւանեցուցին զմեզ այսպէս հաւաստի լինել, յաղագս բնակութեան սահմանացն ընդ Եգիպտոս:
43 Յետ որոյ ասասցուք եւ զայս. զի թէպէտ եւ ամք ժամանակաց ծննդոցն Քամայ մինչեւ ցՆինոս ոչ ուրեք գտանին թուեալ, եւ կամ թէ առ մեզ ոչ հասեալ, այլ հաւաստեաւ եւ ոչ նորին ինքեան Նինոսի, իսկ մերոյն Յաբեթի ամենեւին ոչ, - սակայն ասացեալ ազգաբանութիւնդ հաւաստի է, երեցունց ցեղիցն մետասան գոլով ցԱբրահամ եւ ցՆինոս եւ ցմերն Արամ. զի Արայն երկոտասաներորդ` է յետ Նինոսի, մանուկ տիովք վախճանեալ: 44 Եւ է ճշմարիտ, եւ մի՛ ոք յերկուասցի. քանզի պատմէ մեզ զայսոսիկ ի յոլով իրս հաւատարիմն Աբիւդենոս, եւ ասէ այսպէս. «Նինոս Արբեղայ, Քայաղայ, Արբեղայ, Անեբայ, Բաբեայ, Բելայ»: 45 Նոյնպէս եւ զմերն` ի Հայկայ մինչեւ ցԱրայն գեղեցիկ, զոր եսպան կաթոտն Շամիրամ` թուէ այսպէս. Արայն գեղեցիկ` Արամայ, Հարմայ, Գեղամայ, Ամասեայ, Արամայիսայ, Արամանեկայ, Հայկայ, որ եղեւ հակառակ Բելայ, միանգամայն եւ կենախուզ: 46 Եւ զայս մեզ Աբիւդենոս յիւրում առաջնում առանձնականի իմն մանր ազգաբանութեան ասէ. զոր աստ ուրեմն յետոյ ոմանք բարձին:
47 Այսոցիկ վկայէ եւ Կեփաղիովն. քանզի ասէ ի միում գլխոցն այսպէս. «Մանր զամենայն ի սկզբան մերոյ աշխատութեանս սկսաք գրել զազգաբանութիւնսն ի դիւանացն արքունի. այլ առաք հրաման ի թագաւորաց` թողուլ զաննշանից եւ զվատաց արանց ի հնոցն զյիշատակն, եւ գրել միայն զքաջս եւ զիմաստունս եւ զաշխարհակալս նախնիս, եւ մի՛ յանպէտս զժամանակս մեր ծախել», եւ զայլսն:
48 Այլ այս մեզ ամենեւին աւտար եւ արտաքոյ ճշմարտութեան, որք զՆինոս որդի Բելայ ասեն, կամ թէ նոյն ինքն Բէլ. զի ոչ ազգաբանութիւնն եւ ոչ ամացն ժողովումն այսոցիկ վկայէ: 49 Բայց եթէ ըստ նշանաւոր եւ անուանի լինելոյ` ոք պատեհ համարեալ այսպէս կարգիցէ զհեռին մաւտաւոր:
50 Եւ գտաք զայսոսիկ արդարեւ Յունաց դպրութեամբ. զի թէպէտ եւ Յոյնք ինքեանք ի Քաղդէացւոցն փոխեցին յիւրեանց լեզուն, եւ թէպէտ եւ Քաղդէացիք ինքնակամ յաւժարութեամբ եւ կամ ի հրամանէ թագաւորաց հարկեալ զայս իրագործել, որպէս Առիոս ոմն եւ այլք բազումք, սակայն մեք Յունաց համարիմք, որպէս ի նոցանէ ուսեալք:

Զ

Յաղագս թէ ինչ որ հաւասար, եւ է ինչ որ աւտար ի Մովսիսէ պատմեն այլքն հնախաւսք, եւ յաղագս Ոլիմպիոդորայ փիլիսոփայի անգիր հին զրուցացն:
2 Զհաւաստին որչափ կարացեալ ի բազմացն ընտրեալ բանից` կարգեցաք զծնունդս երից որդւոցն Նոյի ցԱբրահամ եւ ցՆինոս եւ ցԱրամ. որում ոչ զոք ընդդիմանալ կարծեմ ի միտս ունողացն. բայց եթէ զճշմարտութեանն ոք խորհելով քակել զոճ` յառասպելս զճշմարիտ բանս ախորժելով փոփոխել փութասցէ: 3 Եւ յայսոսիկ իւրաքանչիւր միտք որպէս կամին` ուրախասցին:
4 Այլ եթէ շնորհակալ եւ մերոցս տքնութեանց եւ ջանից լինիցիս, ո՛վ ուսումնասէր դու եւ յայսոսիկ զմեզ աշխատեցուցանաւղ, անցից սակաւ բանիւք յիշատակաց յաղագս որոյ վերագոյնդ կարգեցաք, թէ ո՛րպէս առաջինքն ի վիպասանացն յաղագս այսորիկ հաճեցան շարագրել. թէպէտ եւ ոչ ունիմ այժմ ասել, յամբարանոցս մատենից թագաւորա՞ցն այսպէս արդեաւք գտեալ, եթէ ըստ ախորժելոյ որպէս կամեցան իւրաքանչիւրքն փոփոխել զանուանս եւ զզրոյցս եւ զժամանակս, եւ կամ վասն այլ զինչ եւ իցէ պատճառանաց: 5 Բայց որպէս ի սկզբանն երբեմն ճշմարտեն, երբեմն ստեն - որպէս յաղագս նախաստեղծին, ոչ առաջին մարդ ասելով զնա, այլ թագաւոր, սոյնպէս անուն խժական նմա եւ աննշանակ կոչելով, եւ ամս տալով երեսուն եւ վեց հազար. իսկ թուով նահապետացն եւ ջրհեղեղին յիշատակաւ` զոյգ եւ հաւասար Մովսիսի, - նոյնպէս եւ յետ ջրհեղեղին երիս կարգելով արս անուանիս յառաջ քան զաշտարակաշինութիւնն, զկնի նաւարկութեանն Քսիսութրեայ ի Հայս` ճշմարտեն. իսկ անուանցն փոփոխմամբ եւ բազմաւք այլովք ստեն:
6 Բայց ես այժմ ուրախացայց, հաւ առնելով առաջիկայիցս իմոց բանից ի սիրելւոյն իմմէ եւ քան զշատս արդարախաւսողէ, ի Բերոսեանն Սիբիլլայ: 7 «Յառաջ քան զբուրգն, ասէ, եւ զբազմաբարբառն լինել ձայն ազգի մարդկան, եւ զկնի նաւարկութեանն Քսիսութրեայ ի Հայս` Զրուանն եւ Տիտանն եւ Յապետոսթէ լինէին իշխանք երկրի»: 8 Որ ինձ թուին Սեմ, Քամ եւ Յաբեթ:
9 «Եւ ի բաժանել սոցա, ասէ, զամենայն տիեզերս ընդ իւրեանց իշխանութեամբ` հարստացեալ տիրէ ի վերայ երկոցունցն եւս Զրուանն»: 10 Զոր աստ ուրեմն Զրադաշտ մոգ, արքայ Բակտրիացւոց, որ է Մեդաց, սկիզբն եւ հայր աստուածոցն ասաց լինել. եւ բազում այլ ինչ զնմանէ առասպելեաց, զոր անտեղի է մեզ այժմ երկրորդել:
11 «Արդ` ի բռնանալն, ասէ, Զրուանայ` ընդդիմացան նմա Տիտանն եւ Յապետոսթէ, ի մարտ պատերազմի ընդ նմա գրգռելով, վասն զի թագաւորեցուցանել զորդիս իւր ի վերայ ամենեցուն խորհէր: 12 Եւ յայսպիսում խռան յափշտակեաց, ասէ, Տիտանն զմասն ինչ ի ժառանգութենէ սահմանացն Զրուանայ: 13 Աստ ի մէջ անցեալ քոյր նոցա Աստղիկ` համոզեալ դադարեցուցանէ զաղմուկն. եւ յանձն առնուն թագաւորել Զրուանայ. բայց դաշինս ուխտից եւ երդմանց ի միջի հաստատեն, սպանանել զամենայն արու` որ ծնանիցի Զրուանայ. զի մի ազգաւ ի վերայ նոցա թագաւորեսցէ: 14 Ուստի եւ արս հզաւրս ի Տիտանացն ի վերայ ծննդոց կանանց նորա կարգէին: 15 Եւ սպանեալ զերկուս ոմանս վասն երդմանն եւ ուխտին հաստատուն կալոյ` խարհի այնուհետեւ քոյր նոցա Աստղիկ հանդերձ կանամբք Զրուանայ, հաւանեցուցանել զոմանս ի Տիտանացն` ապրեցուցանել զայլ մանկունս, եւ յարեւմուտս կոյս յուղարկել ի լեառնն, որ անուանեալ կարդային Դիւցընկէց, իսկ այժմ կոչի Ոլիմպոս»:
16 Արդ` զայսոսիկ այլ ոք թէպէտ առասպելս, թէպէտ ճշմարտութիւն հաշուեալ համարեսցի` բայց որպէս ես հաւանեալ եմ, բազում ինչ ճշմարիտ է: 17 Քանզի եւ որ Կիպրացւոց Կոստանդեայ եպիսկոպոս Եպիփանոս ի Հերձուածոցն Յանդիմանութեան, յորժամ ճշմարիտ եւ արդարադատ զԱստուած ձեռնարկէ ցուցանել, եւ վասն ջնջելոյ որդւոցն Իսրայէլի զեաւթն ազգսն ասէ այսպէս, եթէ արդարադատապէս Աստուած զազգսն զայնոսիկ ջնջեաց յերեսաց որդւոցն Իսրայէլի. զի ի բաժին որդւոցն Սեմայ հասեալ էր երկիր կալուածոցս այսոցիկ, եւ բռնութեամբ Քամայ ի վերայ եկեալ յափշտակեաց զերկիրն: 18 Իսկ Աստուծոյ իրաւունս պահեալ զերդման ուխտին` վրէժ հատուցանէ ազգին Քամայ, ի բաց դարձուցանելով զժառանգութիւնն` որդւոցն Սեմայ: 19 Այլ զՏիտանսն եւ զՌափայիմսն յիշեն աստուածային Գիրք:
20 Բայց պարտ է մեզ զոմանց անգիր հին զրոյցս, որ պատմեալ եղեն վաղ ուրեմն ի մէջ իմաստնոցն Յունաց, (եւ հասին մինչեւ ի մեզ այս զրոյցք ի Գորգի եւ ի Բանան անուն կոչեցելոց, եւս երրորդ ոմն Դաւիթ), թէպէտ եւ յոյժ սակաւուք` երկրորդել: 21 Յորոց մի ոմն ի նոցանէ, վարժեալ փիլիսոփայութեամբ, ասէր այսպէս, թէ «Ո՛վ ծերք, յորժամ էի ի մէջ Յունաց զիմաստութիւն վարժելով` դէպ եղեւ ի միում աւուր, զի վասն աշխարհագրութեանց եւ բաժանմանց ազգաց ի մէջ արանց իմաստնոց եւ հմտագունից բան ճառիւր. ոմանք այլազգաբար եւ ոմանք այլաբանաբար զրոյցս մատենից տային. իսկ որ կատարելագոյնն էր ի նոսա, Ոլիմպիոդորոս անուն, այսպէս ասաց. «Պատմեցից ձեզ, ասէ, եւ զրոյցս անգիրս յաւանդութենէ ի մեզ հասեալ, զորս եւ բազումք ի գեղջկաց զրուցեն մինչեւ ցայժմ: 22 Մատեան լեալ զՔսիսութրեայ եւ զորդւոց նորա, որ այժմ ոչ ուրեք երեւի, յորում, ասեն, կարգ լեալ բանից այսպիսի: 23 Յետ նաւելոյն Քսիսութրեայ ի Հայս եւ դիպելոյ ցամաքի, գնայ, ասէ, մի յորդւոց նորա կոչեցեալն Սեմ ընդ արեւմուտս հիւսիսոյ դիտել զերկիրն, եւ դիպեալ դաշտի միում փոքու առ երկայնանստիւ միով լերամբ, գետոյ ընդ մէջ նորա անցանելով, ի կողմանս Ասորեստանի, դադարէ առ գետովն երկլուսնեայ աւուրս, եւ անուանէ յանուն իւր զլեառնն Սիմ, եւ դառնայ անդրէն յարեւելս հարաւոյ, ուստի եկն: 24 Իսկ ի կրտսերագունից որդւոցն նորա Տարբան անուն, երեսուն ուստերաւք եւ հնգետասան դստերաւք եւ նոցին արամբք մեկնեալ ի հաւրէն` բնակէ անդէն ի նոյն գետեզեր, յորոյ անուն եւ զգաւառն անուանէ Տարաւն, եւ զանուն տեղւոյն ուր բնակեցաւն` կոչէ Ցրաւնս. զի անդ զառաջինն սկիզբն եղեւ բաժանելոյ որդւոց նորա ի նմանէ: 25 Նորին դարձեալ եւ առ եզերբ սահմանացն Բակտրիացւոց ասէին բնակել սակաւ աւուրս, մնացեալ եւ մի ոմն յորդւոց նորա անդ: 26 Քանզի կողմանք արեւելից Զրուան զՍեմ կոչեն, եւ Զարուանդ զգաւառն անուանեալ ասեն մինչեւ ցայժմ»:
27 Բայց առաւել յաճախագոյն հինքն Արամազնեայց ի նուագս փանդռան եւ յերգս ցցոց եւ պարուց զայսոսիկ ասեն յիշատակաւ: 28 Եւ այսոքիկ զրոյցք սուտ եւ կամ թէ արդարեւ լեալ` մեզ չէ ինչ փոյթ: 29 Այլ վասն գիտելոյ քեզ զամենայն, որ ինչ ի լրոյ եւ որ ինչ ի գրոց` անցանեմ ընդ բնաւն ի գիրսս յայսոսիկ, զի իմասցիս զառ քեզ պարզմտութիւն իմոց խորհրդոցս:

Է

Յայտարարութիւն սակաւուք, թէ ըստ արտաքնոցն ասացեալ Բէլդ` ըստ աստուածային բանից ճշմարտութեամբ է Նեբրովթ:
2 ԶԲելայ, առ որով նախնին մեր Հայկ` բազումք բազում ինչ այլ ընդ այլոյ պատմեն. բայց ասեմ զԿռոնոսդ անուն եւ զԲէլ` Նեբրովթ լեալ. որպէս Եգիպտացիք թուեն հաւասար Մովսիսի` Հեփեստոս, Արեգակն, Կռոնոս, որ է Քամ, Քուշ, Նեբրովթ, թողեալ զՄեստրայիմ: 3 Զի առաջին ասեն իւրեանց մարդ լեալ զՀեփեստոս եւ գտակ հրոյ: 4 (Եւ ընդէ՞ր սա գտակ հրոյ, եւ կամ Պրոմեթէոս գողացեալ առ ի յաստուածոցն զհուր եւ շնորհեալ մարդկան, - որ է այլաբանութիւն, - ոչ բերէ ասել կարգ բանիս): 5 Որում եւ հարստութեանցն Եգիպտացւոց կարգ, եւ ամացն ժողովումն ի Հովուացն հարստութենէ մինչեւ ցՀեփեստոս` վկայէ հաւասար Եբրայեցւոցն լեալ, որ է ի Յովսեփայ ժամանակացն մինչեւ ցՍեմ, Քամ եւ ցՅաբեթ:
6 Եւ այսոքիկ բաւական լիցին ասել այսչափ: 7 Զի եթէ զամենայն եղեալսն յաշտարակագործութենէն մինչեւ առ մեզ ի հասողութիւն քեզ ի մերումս ածել ջանասցուք պատմութեան, ե՞րբ ապա յըղձալին քո հասանիցեմք զրուցաց պատմութիւնն. մանաւանդ զի եւ առաջիկայս մեր երկար է գործ, եւ ժամանակ մահկանացուաց սուղ եւ անյայտ: 8 Այլ սկսեալ ցուցից քեզ զմերն, թէ ուստի՛ եւ ո՛րպէս:

Ը

Թէ ո՛վ կամ ուստի՛ զայսպիսիս եգիտ զրուցաբանութիւնս:
2 ԶԱրշակ մեծ, արքայ Պարսից եւ Պարթեւաց, որ եւ ազգաւ իսկ Պարթեւ, ապստամբեալ ասեն ի Մակեդոնացւոց եւ թագաւորեալ ի վերայ ամենայն արեւելից եւ Ասորեստանեայց, եւ սպանեալ զԱնտիոքոս թագաւոր ի Նինուէ` հնազանդեցուցեալ զամենայն տիեզերս ընդ իւրով ձեռամբ: 3 Սա թագաւորեցուցանէ զեղբայր իւր զՎաղարշակ ի վերայ աշխարհիս Հայոց, պատեհ համարեալ այսպէս իմն անշարժ իւրոյ թագաւորութեանն մնալ: 4 Եւ քաղաք թագաւորութեան տայ նմա զՄծբին, եւ սահմանս հատանէ նմա զմասն ինչ յարեւմտեայ Ասորւոց եւ զՊաղեստին եւ զԱսիա եւ զամենայն Միջերկրեայս եւ զԹետալիա, ի ծովէն Պոնտոսի մինչեւ ի տեղին` ուր Կաւկաս յարեւմտեանն յանգի ի ծով, եւ զԱտրպատական. «եւ այլ որչափ միտք քո եւ քաջութիւն հասանիցեն. զի սահմանք քաջաց, ասէ, զէնն իւրեանց, որքան հատանէ` այնքան ունի»:
5 Սորա կարգեալ զիշխանութիւն իւր մեծապէս, եւ հաստատեալ զթագաւորութիւն իւր` կամ եղեւ գիտել սորա, թէ ո՛յք արդեաւք եւ ո՛րպիսի արք տիրեալ իցեն ի վերայ աշխարհիս Հայոց մինչեւ ցնա. զքաջա՞ց արդեաւք եթէ զվատաց անցեալ ունիցի զտեղի: 6 Եւ գտեալ զոմն ասորի Մար Աբաս Կատինայ, այր ուշիմ եւ վարժ քաղդէացի եւ յոյն գրով, զոր յղէ առ եղբայրն իւր Արշակ Մեծ արժանի ընծայիւք, բանալ նմա զդիւանն արքունի: 7 Եւ գրէ առ նա ձեւ բանից աւրինակ զայս. եւ

Թ

Թուղթ Վաղարշակայ արքայի Հայոց առ Մեծն Արշակ արքայ Պարսից:
2 «Արշակ թագաւոր երկրի եւ ծովու, որոյ անձն եւ պատկեր եւ որպէս եւ է իսկ եւ մեր աստուածոց, իսկ բախտ եւ պատահումն ի վեր քան զամենայն թագաւորաց, եւ մտաց լայնութիւն` որչափ երկնի ի վերայ երկրի. Վաղարշակ կրտսեր եղբայր քո եւ նիզակակից, որ ի քէն կարգեալ արքայ Հայոց. Ողջ լեր ամենայն յաղթութեամբ:
3 «Քանզի պատուէր ընկալայ ի քէն` քաջութեան եւ ամենայն իմաստութեան հոգ տանել` ոչ երբէք անփոյթ արարեալ զքոյովն անցի զխրատու, այլ խնամ տարեալ հոգացայ ամենայնի, որչափ միտք եւ հասողութիւն բաւեցին: 4 Եւ այժմ ի քումմէ խնամակալութենէ զետեղեալ զթագաւորութիւնս` խորհուրդ ի մտի եդի գիտել, թէ ո՛յք ոմանք յառաջ քան զիս իցեն տիրեալ աշխարհիս Հայոց, եւ ուստի՛ նախարարութիւնքս որ աստ կան: 5 Զի ո՛չ կարգք ինչ աստ լեալ յայտնի, եւ ոչ մեհենից պաշտամունք. եւ ո՛չ գլխաւորաց աշխարհիս առաջինն յայտնի է, եւ ոչ վերջինն, եւ ոչ այլ ինչ աւրինաւոր, այլ խառն ի խուռն ամենայն եւ վայրենի:
6 «Վասն որոյ աղաչեմ զքո տէրութիւնդ, հրամայել բանալ զդիւանդ արքունի ընդդէմ առնդ եկելոյ առաջի քոյոյ հզաւր տէրութեանդ. զի գտեալ զըղձալին եղբաւր քոյ եւ որդւոյ` բերցէ փութապէս. եւ զմեր հեշտութիւն, որ ի կամակատարութենէ լեալ` քաջ գիտեմ խնդութիւն քեզ լեալ: 7 Ողջ լեր երեւելիդ բնակութեամբ ի մէջ դից»:
8 Եւ ընկալեալ Արշակայ Մեծի զգիրն ի ձեռաց Մար Աբայն Կատինայ` մեծաւ լրջմտութեամբ հրամայէ առաջի առնել նմա զդիւանն արքունի որ ի Նինուէ, միանգամայն եւ ուրախացեալ ընդ այսպիսի միտս ունել եղբաւր իւրոյ, որում զկէս թագաւորութեան իւրոյ հաւատացեալ էր: 9 Եւ խուզեալ նորա զամենայն մատեանսն` գտանէ մատեան մի հելլենացի գրով, յորոյ վերայ էր, ասէ, վերնագիր այսպիսի.
ՍԿԻԶԲՆ ՄԱՏԵՆԻՆ
10 «Այս մատեան հրամանաւ Աղեքսանդրի ի Քաղդէացւոց բարբառոյ փոխեալ ի յոյն, որ ունի զբուն հնոցն եւ զնախնեացն բանս»:
11 Որոյ սկիզբն լեալ ասէ զԶրուանն եւ զՏիտանն եւ զՅապետոսթէ, յորում եւ զիւրաքանչիւր ոք ի ծննդոց երից նախարարականացս այսոցիկ արանց, զարս անուանիս, կարգաւ շարադասեալ յիւրաքանչիւր տեղիս մինչեւ ցբազում ամս:
12 Յայսմ մատենէ Մար Աբաս Կատինայ զմերոյ ազգիս միայն հանեալ զպատմութիւն հաւատի` բերէ առ Վաղարշակ արքայ ի Մծբին յոյն եւ ասորի գրով: 13 Զոր առեալ անձնագեղոյն եւ քաջաղեղանն արին Վաղարշակայ, կորովաբանոյն եւ հանճարեղի, առաջին իւրոյ գանձուն համարելով` դնէ յարքունիսն ի պահեստի մեծաւ զգուշութեամբ, եւ զմասն ինչ յարձանի հրամայէ դրոշմել: 14 Յորմէ մեր հաւաստի ի վերայ հասեալ կարգի զրուցացս` երկրորդեմք այժմ քում հարցասիրութեանդ, ձգելով զմեր բնիկ նախարարութիւնս մինչեւ ցՔաղդէացւոց Սարդանապաղղոս, եւ եւս մաւտագոյն: 15 Յորում է սկիզբն բանիցն այսպիսի.
16 «Ահեղք եւ երեւելիք առաջինքն ի դից, եւ աշխարհի մեծամեծ բարեաց պատճառք, որ սկիզբն աշխարհի եւ բազմամարդութեան: 17 Եւ ի սոցանէ հատեալ գտան ազգ սկայիցն, անհեդեդք, յաղթանդամք մարմնով եւ վիթխարիք. որք յղացեալ ամբարտաւանութեամբ` ծնան զամբարիշտ խորհուրդ աշտարակաշինութեանն, եւ ի նոյն լինէին ի գործ անկեալք. յոր հողմ ահագին իմն եւ աստուածային շնչեցեալ ի դիցն ցասմանէ` ցրէ զամբարտակն, եւ մարդկանն անլուր բարբառս իւրաքանչիւր ումեք բաշխեալ, աղմուկ շփոթի ի մէջ արկանէին: 18 Յորոց մի էր եւ Յապետոսթեանն Հայկ, անուանի եւ քաջ նախարար, կորովաձիգ եւ հաստաղեղն»:
19 Եւ այս կարգ զրուցաբանութեան դադարումն առցէ. զի հանդէս է մեր` ոչ զպատմութեանն ողջաբանութիւն գրել, այլ ջանալ ցուցանել զառաջինսն մեր եւ զբուն հին նախնիս: 20 Արդ ի նոյն մատենէ սկսեալ ասացից. Յապետոսթէ, Մերոդ, Սիրաթ, Թակլադ. որ է Յաբեթ, Գոմեր, Թիրաս, Թորգոմ: 21 Յետ որոյ նոյն ժամանակագիր յառաջ մատուցեալ ասէ. Հայկ, Արամանեակ, եւ զայսն ի կարգի, զորոց յառաջագոյն ասացաք:

Ժ

Յաղագս ապստամբութեանն Հայկայ:
2 Այս, ասէ, Հայկ գեղապատշաճ եւ անձնեայ, քաջագանգուր, խայտակն եւ հաստաբազուկ: 3 Սա ի մէջ սկայիցն քաջ եւ երեւելի լեալ, եւ ընդդիմակաց ամենեցուն, որք ամբառնային զձեռն` միապետել ի վերայ ամենայն սկայիցն եւ դիւցազանց: 4 Սա խրոխտացեալ ամբարձ զձեռն ընդդէմ բռնաւորութեանն Բելայ, ի տարածանել ազգի մարդկան ընդ լայնութիւն ամենայն երկրի, ի մէջ բազմակոյտ սկայիցն, անհուն խաւլաց եւ ուժաւորաց: 5 Քանզի անդ մոլեգնեալ այր իւրաքանչիւր, սուր ի կող ընկերի իւրոյ ձգելով` ջանային տիրել ի վերայ միմեանց. ուր պատահմունք ի դէպ ելանէին Բելայ` բռնանալ ունել զամենայն երկիր: 6 Որում ոչ կամեցեալ հնազանդ լինել Հայկայ, յետ ծնանելոյ զորդի իւր զԱրամանեակ ի Բաբելոնի՝ չու արարեալ գնայ յերկիրն Արարադայ, որ է ի կողմանս հիւսիսոյ, հանդերձ որդւովք իւրովք եւ դստերաւք եւ որդւոց որդւովք, արամբք զաւրաւորաւք, թուով իբրեւ երեքհարիւր, եւ այլովք ընդոծնաւք եւ եկաւք յարեցելովք ի նա եւ բոլոր աղխիւ: 7 Երթեալ բնակէ ի լեռնոտին միում ի դաշտավայրի, յորում սակաւք ի մարդկանէ յառաջագոյն ցրուելոցն դադարեալ բնակէին. զորս հնազանդ իւր արարեալ Հայկ` շինէ անդ տուն բնակութեան կալուածոց եւ տայ ի ժառանգութիւն Կադմեայ որդւոյ Արամանեկայ»: 8 Այս արդարացուցանէ զանգիր հին ասացեալ զրոյցս:
9 «Եւ ինքն խաղայ, ասէ, այլով աղխիւն ընդ արեւմուտս հիւսիսոյ. գայ բնակէ ի բարձրաւանդակ դաշտի միում, եւ անուանէ զանուն լեռնադաշտին Հարք, այս ինքն թէ հարք են աստէն բնակեալք` ազգի տանն Թորգոմայ: 10 Շինէ եւ գիւղ մի, եւ անուանէ յիւր անուն Հայկաշէն»: 11 Յիշի եւ աստանաւր ի պատմութեանս` ի հարաւոյ կողմանէ դաշտիս այսորիկ, առ երկայնանստիւ միով լերամբ, բնակեալ յառաջագոյն արք սակաւք, ինքնակամ հնազանդեալ դիւցազինն: 12 Արդարացուցանէ եւ այս զասացեալ զրոյցս անգիրս:

ԺԱ

Յաղագս պատերազմին եւ մահուանն Բելայ:
2 Եւ յառաջ մատուցեալ զբանս իւր ասէ, թէ ի հաստատել Տիտանեանն Բելայ զթագաւորութիւն իւր առ ամենեսեան` առաքէ ի կողմն հիւսիսոյ զմի ոմն յորդւոց իւրոց առ Հայկ արամբք հաւատարմաւք, գալ նմա ի հնազանդութիւն եւ կեալ խաղաղութեամբ: 3 «Բնակեցեր, ասէ, ի մէջ ցրտութեան սառնամանեաց. այլ ջեռուցեալ մեղկեա՛ զցրտութիւն սառուցեալ քո հպարտացեալ բարուցդ, եւ հնազանդեալ ինձ` կեաց ի հանդարտութեան, ո՛ւր հաճոյ է քեզ յերկրիս իմում բնակութեան»: 4 Եւ ի բաց դարձուցեալ Հայկայ զպատգամաւորսն Բելայ` խստութեամբ պատասխանեաց: 5 Դառնայ առաքեալն անդրէն ի Բաբելովն:
6 Ապա զաւրաժողով լինի ի վերայ նորա Տիտանեանն Բէլ ամբոխիւ հետեւակ զաւրաց. գայ հասանէ ի հիւսիսի, յերկիրն Արարադայ, մերձ ի տունն Կադմեայ: 7 Փախստական լինի Կադմոս առ Հայկ, քաջընթացիկս առաջի իւր առաքէ. «Գիտեա՛, ասէ, ո՛վ մեծդ դիւցազանց, զի դիմեալ գայ ի վերայ քո Բէլ յաւերժիւք քաջաւք եւ երկնադիզաւք հասակաւք սկայիւք մրցողաւք: 8 Եւ իմացեալ իմ զմերձ լինելն նորա ի տուն իմ` փախեայ, եւ գամ աւասիկ տագնապաւ: 9 Արդ` աճապարեա՛ խորհել զոր ինչ գործելոց ես»:
10 Իսկ Բէլն, յանդուգն եւ անճոռնի զաւրութեամբ ամբոխին, որպէս յորձան ինչ սաստիկ ընդ զառ ի վայր հեղեղեալ` փութայր հասանել ի սահմանս բնակութեանն Հայկայ, ի սիրտ եւ ի մարմին վստահացեալ արանց զաւրաւորաց: 11 Աստ ուշիմ եւ խոհեմ սկայն, քաջագանգուրն եւ խայտակնն, աճապարեալ հաւաքէ զորդիս իւր եւ զթոռունս, արս քաջս եւ աղեղնաւորս, թուով յոյժ նուազունս, եւ զայլսն եւս որ ընդ իւրով ձեռամբ. հասանէ յեզր ծովակի միոյ, որոյ աղի են ջուրքն, մանունս ունելով յինքեան ձկունս: 12 Եւ կոչեցեալ զզաւրս իւր` ասէ ցնոսա. «Յելանելն մեր հանդէպ ամբոխին Բելայ` դիպել ջանասցուք տեղւոյն, ուր անցեալ կայցէ ի մէջ խռան քաջացն Բէլ: 13 Զի կա՛մ մեռցուք, եւ աղխ մեր ի ծառայութիւն Բելայ կացցէ, կամ զաջողութիւն մատանց մերոց ի նա ցուցեալ` ցրուեսցի ամբոխն, եւ մեք եղիցուք յաղթութիւն ստացեալք»:
14 Եւ յառաջ կոյս անցեալ բովանդակ ասպարէզս` հասանեն ի միջոց ինչ դաշտաձեւ` լերանց բարձրագունից: 15 Եւ յաջմէ ջուրց հոսանաց ի բարձրաւանդակում կուռ կալով ի տեղւոջ, ի վեր զերեսս ամբարձեալ` երեւեցաւ նոցա բազմութիւն անկարգ հրոսակի ամբոխոյն Բելայ, ցան եւ ցիր յանդուգն յարձակմամբ ընդ երեսս երկրին սուրալով. իսկ Բէլ հեզ եւ հանդարտ ամբոխիւ մեծաւ ի ձախմէ ջուրցն ի վերայ ոստոյ միոյ, իբրեւ ի դիտանոցի: 16 Ծանեաւ Հայկ զխումբ վառելոյ ջոկատին, յորում Բէլ առաջի ամբոխին եկեալ հասեալ ընտրիւք եւ վառելովք ոմամբք. եւ երկար միջոց ճանապարհի ընդ նա եւ ընդ ամբոխն: 17 Եւ ինքն գլխանոց ագուցեալ երկաթի, նշանաւորաւք վերջիւք, եւ տախտակս պղնձիս թիկանց եւ լանջաց, եւ պահպանակս բարձից եւ բազկաց. գաւտեւորեալ զմէջսն, եւ յահեկէ զսուրն երկսայրի. եւ նիզակ անարի ի ձեռին իւրում աջոյ, եւ յահեկումն վահան, եւ ընտիրք յաջմէ եւ ի ձախմէ: 18 Եւ տեսեալ Հայկին զՏիտանեանն կուռ վառեալ, եւ զարս ընտիրս ընդ նմա աջինս եւ ահեկինս` կարգէ զԱրամանեակն երկու եղբարբք ընդ աջմէ, եւ զԿադմոս եւ զայլս երկուս յորդւոց իւրոց ի ձախմէ, զի արք կորովիք էին յաղեղն եւ ի սուսեր. եւ ինքն առաջի, եւ զայլս հրոսակին զկնի իւր կարգեաց. երեքանկիւնի իմն կարգեաց ձեւով, հանդարտ յառաջ մատուցեալ:
19 Եւ հասեալ երկոցունց կողմանց սկայիցն ի միմեանս` ահագին դղրդմունս ի վերայ երկրի առնէին շահատակելով, եւ ահս պակուցանողս տարազուք յարձակմանցն սկայազունքն զմիմեամբք արկանէին: 20 Անդ ոչ սակաւք յերկոցունց կողմանց արք յաղթանդամք բերանոյ սրոյ դիպեալք` տապալ յերկիր կործանէին, եւ մարտն յերկոցունց կողմանց մնայր անպարտելի: 21 Զայսպիսի անակնունելի դիպուած տարակուսանաց տեսեալ արքայն Տիտանեան զարհուրեցաւ, եւ ի նոյն բլուր ուստի էջն` վերջոտնեալ ելանէր. քանզի խորհէր ի միջոցի ամբոխին ամրանալ, մինչեւ հասցէ բովանդակ զաւրն, զի միւսանգամ ճակատ յաւրինեսցէ: 22 Զայս իմացեալ աղեղնաւորին Հայկայ` յառաջ վարէ զինքն, մաւտ հասանէ յարքայն, լի քարշէ զլայնալիճն, դիպեցուցանէ զերեքթեւեանն կրծից տախտակին, եւ շեշտ ընդ մէջ թիկանցն թափանցիկ լեալ` յերկիր հարստի սլաքն. եւ այսպէս ճոխացեալն Տիտանեան կործանի յերկիր զարկուցեալ, եւ փչէ զոգին: 23 Իսկ ամբոխն տեսեալ զայսպիսի ահագին գործ քաջութեան` փախեան իւրաքանչիւր դէպ երեսաց իւրեանց: 24 Եւ վասն այսորիկ այսչափ բաւական լիցի ասել:
25 Բայց զտեղի ճակատուն շինէ դաստակերտ, եւ անուն կոչէ Հայք, վասն յաղթութեան պատերազմին. այսորիկ աղագաւ եւ գաւառն այժմ անուանի Հայոց ձոր: 26 Իսկ զբլուրն, ուր քաջամարտկաւքն անկաւ Բէլ` անուանեաց Հայկ Գերեզմանս. որ այժմ ասին Գերեզմանակք:
27 Բայց զդիակն Բելայ պաճուճեալ դեղովք, ասէ, հրամայէ Հայկ տանել ի Հարք, եւ թաղել ի բարձրաւանդակ տեղւոջ, ի տեսիլ կանանց եւ որդւոց իւրոց: 28 Իսկ աշխարհս մեր կոչի յանուն նախնւոյն մերոյ Հայկայ` Հայք:

ԺԲ

Յաղագս որ ի Հայկայ ազգք եւ ծնունդք, եւ թէ զի՛նչ իւրաքանչիւր ոք ի նոցանէ գործեաց:
2 Բազում ինչ զկնի այսորիկ պատմի ի մատենին. այլ մեք` որ ինչ պիտոյն մերոյ հաւաքմանս է, շարեսցուք:
3 Զկնի այսորիկ դառնալ ասէ Հայկին ի նոյն տեղի բնակութեան, եւ Կադմեայ թոռին իւրում բազում ինչս յանկածէ պատերազմին պարգեւէ, եւ յիւրոց ընդոծնացն արս անուանիս: 4 Հրամայէ զնոյն տեղի բնակութեան ունել նմա զառաջնոյ իւրոյ տանն, եւ ինքն երթեալ դադարէ յանուանեալ դաշտին Հարք: 5 Սա կեցեալ ամս` ծնանի զԱրամանեակ ի Բաբելոնի, որպէս վերագոյն ասացաք: 6 Յետ որոյ կեցեալ եւ այլ եւս ամս ոչ սակաւս` մեռանի, յանձն առնելով զբովանդակ ազնն Արամանեկայ որդւոյ իւրում:
7 Իսկ նորա թողեալ զերկուս յեղբարց իւրոց, զԽոռ եւ զՄանաւազ, ամենայն աղխիւն իւրեաց ի կոչեցեալն Հարք, եւ զորդի Մանաւազայ զԲազ. յորոց Մանաւազ ժառանգէ զՀարք, իսկ որդի նորա Բազ` յարեւմտից հիւսիսոյ զեզր ծովուն աղւոյ, եւ զգաւառն եւ զծովն անուանէ իւրով անուամբ: 8 Եւ ի սոցանէ ասեն լեալ զնահապետութիւնս Մանաւազեան եւ զԲզնունեաց, եւ Որդունին անուանեալ, որք աստ ուրեմն յետ սրբոյն Տրդատայ բարձեալ ասին ի միմեանց պատերազմաւ: 9 Իսկ Խոռն ի կողմանս հիւսիսոյ բազմանայ, կարգէ զշէնս իւր. եւ ի նմանէ ձգեալ ասի մեծ նախարարութիւն ազգին Խոռխոռունեաց, արք քաջք եւ անուանիք, որպէս եւ որք առ մեաւք են այժմ երեւելիք:
10 Իսկ Արամանեկայ առեալ զամենայն բազմութիւնն` խաղայ յարեւելս հիւսիսոյ, եւ երթեալ իջանէ ի խորին դաշտավայր մի, ի բարձրագագաթանց պարսպեալ լերանց, գետոյ կարկաջասահի յարեւմտից ընդ մէջ անցանելով: 11 Եւ զդաշտն արեւելից գոգցես իմն իբրեւ որսայսեալ, ձիգ յարեգակն կոյս զերկայնութիւն պարզեալ. եւ առ ստորոտովք լերանցն բազումք ականակիտ բղխեալ աղբիւրք, որք ի գետոց եկեալ հաւաքումն հեզաբար: 12 Առ սահմանաւք նոցա, ծնիւք լերամբք եւ եզերաւք դաշտին` պատանիք ոմանք իբր առ երիտասարդուհեաւք ճեմիցին. այլ հարաւայինն արեգակնաճեմ լեառն, սպիտակափառ ունելով գագաթն, ուղղորդ յերկրէ բուսեալ, երեքաւրէիւ, որպէս ասաց ոմն ի մերոցն, քաջագաւտւոյ առն շրջապատեալ ճանապարհաւ, եւ առ փոքր փոքր ի շեշտումն անկեալ, ծեր ոմն արդարեւ լեառն ի մէջ երիտասարդացեալ լերանցն: 13 Յայսմ խորութեան դաշտի բնակեալ Արամանեկայ` շինէ զմասն ինչ ի հիւսիսոյ կողմանէ դաշտին, եւ զոտն լերինն ի նոյն կողմանէ, եւ զլեառնն անուանէ յանկագոյն յիւր անուն Արագած, եւ զկալուածսն` ոտն Արագածոյ:
14 Բայց սքանչելի իմն ասէ պատմագիրն, թէ ի յոլով տեղիս գտանէին բնակեալք ի մարդկանէ յերկրիս մերում ցան եւ ցիր սակաւք յառաջ քան զգալուստ բնկին մերոյ նախնւոյն Հայկայ:
15 Այս Արամանեակ կեցեալ ամս` ծնաւ զԱրամայիս. եւ յետոյ կեցեալ ամս շատ` մեռաւ: 16 Իսկ որդի նորա Արամայիս շինէ իւր տուն բնակութեան ի վերայ ոստոյ միոյ առ եզերբ գետոյն, եւ անուանէ զնա յիւր անուն Արմաւիր. եւ զանուն գետոյն յանուն թոռին իւրոյ Երաստայ` Երասխ: 17 Եւ զորդի իւր զՇարայ, զյոլովածին եւ զշատակեր, առաքէ ամենայն աղխիւ իւրով ի դաշտ մի մաւտաւոր, արգաւանդ եւ բերրի, յորում գնան ջուրք ոչ սակաւք, ի թիկունս հիւսիսոյ լերինն, որ անուանեցաւ Արագած. յորոյ անուն եւ զգաւառն ասեն անուանեալ Շիրակ: 18 Վասն որոյ թուի արդարանալ առասպելին, որ ասի ի մէջ գեղջկաց. «Թէ քո Շարայի որկորն է` ասեն, մեր Շիրազայ ամբարքն չեն»: 19 Այս Արամայիս կեցեալ ամս` ծնանի զորդի իւր զԱմասիա. ի վերայ որոյ կեցեալ եւ այլ եւս ամս` մեռաւ:
20 Ամասիա բնակեալ յԱրմաւիր` յետ ամաց ծնանի զԳեղամ, եւ յետ Գեղամայ զՓառոխ արի եւ զՑոլակ: 21 Եւ յետ ծնանելոյ զսոսա` անցանէ զգետովն մերձ ի լեառնն հարաւոյ, եւ շինէ անդ առ խորշիւք լեռնոտինն մեծապէս ծախիւք երկուս տունս, զմին յարեւելս կոյս, մաւտ յակունս աղբերցն, որ առ ստորոտով լերինն ելանեն. իսկ զմիւսն յարեւմուտս կոյս նորին տանն, բացագոյն իբր մեծաւր հասարակ աւուր միոյ հետեւակագնացի առն ճանապարհի: 22 Եւ ետ զնոսա ի ժառանգութիւն երկուց որդւոց իւրոց, արւոյն Փառոխի եւ կայտառին Ցոլակայ. յորս բնակեալ` յիւրեանց անուն զտեղիսն կոչեցին, ի Փառոխայ` Փառախոտ, եւ ի Ցոլակայ` Ցոլակերտ: 23 Բայց զլեառնն` Ամասիա անուանէ իւրով անուամբ Մասիս. եւ ինքն դարձեալ յԱրմաւիր` եկաց ամս սակաւս, եւ մեռաւ:
24 Իսկ Գեղամ յետ ամաց անցանելոյ ծնաւ զՀարմայ յԱրմաւիր. եւ թողեալ զՀարմայ յԱրմաւիր հանդերձ որդւովք բնակել, եւ ինքն գնաց զմիւս լերամբն արեւելեան հիւսիսոյ, յեզր ծովակի միոյ: 25 Շինէ զեզր ծովակին, եւ թողու անդ բնակիչս. եւ յիւր անուն եւ սա զլեառնն անուանէ Գեղ, եւ զշէնսն` Գեղարքունի, որով կոչի եւ ծովն: 26 Աստ ծնաւ զորդի իւր զՍիսակ, զայր սէգ եւ անձնեայ, բարեգեղ, կորովաբան եւ գեղեցկաղեղն: 27 Սմա զմեծ մասն ընչից իւրոց տուեալ եւ ծառայս անձինս բազումս` սահմանս հատանէ նմա ժառանգութեան ի ծովէն ընդ արեւելս մինչեւ ցդաշտ մի, ուր գետն Երասխ հատեալ զքարանձաւս լերանց` անցանէ ընդ խոխոմս ձիգս եւ նեղս, ահագին դնդնչմամբ իջանէ ի դաշտն: 28 Աստ բնակեալ Սիսակ` լնու շինութեամբ զսահմանս բնակութեան իւրոյ. եւ զաշխարհն կոչէ իւրով անուամբն Սիւնիք. այլ Պարսք յըստակագոյնս եւս Սիսական կոչեն: 29 Ի սորա ծննդոց աստ ուրեմն Վաղարշակ, որ առաջին ի Պարթեւաց արքայ Հայոց, գտեալ արս անուանիս` տեարս աշխարհին կարգէ, որ է Սիսականդ ազգ. եւ զայս առնէ Վաղարշակ` ի պատմութենէն ստուգեալ: 30 Այլ այս թէ ո՛րպէս է, յիւրում տեղւոջ պատմեսցուք:
31 Բայց ինքն Գեղամ դառնայ անդրէն ի դաշտ անդր, եւ առ ոտամբ նորին լերինն ի ձորակի միում ամրոջ շինէ ձեռակերտ մի, եւ կոչէ զանուն նորա Գեղամի, որ յետոյ ի Գառնկայ թոռանէ նորա անուանեցաւ Գառնի: 32 Ի սորա ծննդոց աստ ուրեմն առ Արտաշիսիւ թոռամբ Վաղարշակայ ոմն Վարաժ անուն պատանի լեալ, աջող յորս եղջերուաց եւ այծեմանց եւ վարազուց, դիպաձգութեամբ նետից կորովի. զսա ի վերայ որսոց արքունականաց կարգէ, եւ շէնս պարգեւէ նմա առ եզերբ գետոյն, որ անուանեալ կոչի Հրազդան: 33 Եւ ի սմանէ ասեն լինել զտունն Վարաժնունի: 34 Այս Գեղամ, որպէս ասացաք, յետ ամաց կենաց իւրոց ծնաւ զՀարմայ. յետ որոյ կեցեալ եւ այլս եւս` եւ մեռաւ: 35 Եւ հրամայեաց որդւոյ իւրում Հարմայ բնակել յԱրմաւիր:
36 Այս Հայկ որդի Թորգոմայ, որդւոյ Թիրասայ, որդւոյ Գամերայ, որդւոյ Յաբեթի, նախնի Հայաստանեայց. եւ այս ազգք նորա եւ ծնունդք եւ աշխարհ բնակութեան նոցա. եւ յայսմ հետէ սկսան, ասէ, բազմանալ եւ լնուլ զերկիրն:
37 Իսկ Հարմայ կեցեալ ամս` ծնաւ զԱրամ:
38 Արամայ բազում գործք քաջութեան պատմին մարտից նահատակութեան, եւ ընդարձակել զսահմանս Հայոց յամենայն կողմանց. յորոյ անուն եւ զաշխարհս մեր անուանեն ամենայն ազգք, որպէս Յոյնք` Արմէն, իսկ Պարսիկք եւ Ասորիք` Արմէնիկք: 39 Բայց զընդարձակութիւն պատմութեան սորա եւ զգործս քաջութեան, թէ զիա՛րդ կամ առ որո՛վ ժամանակաւ, թէ կամիցիս` արտաքոյ այսորիկ գրոց կարգեսցուք, եւ կամ թողցուք. ապա թէ ոչ` ի սմին:

ԺԳ

Յաղագս ընդ արեւելեայս պատերազմին եւ յաղթութեանն, եւ մահուան Նիւքարն Մադեսայ:
2 Եւ վասն զի հաճոյ թուեցաւ մեզ զաշխատութիւնն, որ ի վերայ քոյ հրամանիդ, համարել հեշտութիւն, քան զառ ի յայլոցն որ ի կերակրոց եւ յըմպելեաց լինի խրախճանութիւնք` հաւանեցաք անցանել սակաւուք եւ ընդ կարգ բանից պատերազմացն որ ի Հայկեանն Արամայ: 3 Սա այր աշխատասէր եւ հայրենասէր եղեալ, որպէս ցուցանէ նոյն պատմագիր, լաւ համարէր զմեռանելն ի վերայ հայրենեացն, քան թէ տեսանել զորդիս աւտարածնաց կոխելով զսահմանս հայրենեացն եւ հարազատից արեան նորա տիրել արանց աւտարաց:
4 Այս Արամ, սակաւուք ամաւք յառաջ քան զտիրելն Նինոսի Ասորեստանեայց եւ Նինուէի, նեղեալ յազգացն որ շուրջ զիւրեաւ` ժողովէ զբազմութիւն ընտանի արանց քաջաց եւ աղեղնաւորաց, եւ որք ի տէգ նիզակի կամակարողք, նորատիք եւ հարուստք յոյժ եւ յաջողաձեռնութիւն իսկ, եւ երեսաւորք ի սիրտ եւ ի պատրաստութիւն պատերազմի, իբր թէ բիւրս հինգ: 5 Պատահէ Մեդացւոցն երիտասարդաց, որոց առաջնորդէր Նիւքար ոմն ասացեալ Մադէս, այր հպարտ եւ պատերազմասէր, որպէս ցուցանէ նոյն ինքն պատմագիրն, յեզերս սահմանացն Հայոց: 6 Որոց միանգամ քուշանաբար հինիւ սմբակակոխ արարեալ զսահմանս Հայոց` ծառայեցոյց ամս երկուս: 7 Որում յանկարծաւրէն ի վերայ հասեալ Արամ յառաջ քան զծագել արեգական` սատակեաց զբազմութիւն ամբոխիցն, եւ զնոյն ինքն զՆիւքարն զկոչեցեալն Մադէս ձերբակալ արարեալ ածէ յԱրմաւիր, եւ անդ ուրեմն ի ծայրս աշտարակի պարսպին ցից վարեալ երկաթի ընդ ճակատն, յորմն վարսել հրամայէ, ի տեսիլ անցաւորաց եւ ամենայն եկելոց անդր. եւ զաշխարհն նորա մինչեւ ի լեառնն անուանեալ Զարասպ` ի ծառայութեան հարկի կալաւ մինչեւ ցթագաւորութիւնն Նինոսի ի վերայ Ասորեստանի եւ Նինուէի:
8 Իսկ Նինոս թագաւորեալ ի Նինուէ` յիշատակ քինու զնախնւոյն իւրոյ զԲելայ ունէր ի մտի, ի զրուցաց ուսեալ. եւ զայս խորհէր հատուցանել յամս ձիգս, նկատել որսալ զյաջողութիւն աւուրց, բառնալ ջնջել զամենայն ճետ սերմանեալ յարանց քաջին Հայկայ: 9 Այլ երկիւղ կասկածանաց խարդաւանակ լինելոյ իւրոյ թագաւորութեանն զայսպիսիս համարեալ իրագործութիւնս` ծածկէ զչարութիւնն, եւ հրամայէ նմա զնոյն իշխանութիւն անկասկածաբար ունել. եւ համարձակութիւն տայ նմա վարսակալ ածել մարգարտեայ, եւ երկրորդ նորա կոչել: 10 Այլ այս շատասցի ասել այսչափ. քանզի չթողացուցանէ զմեզ որ առաջիկայս է իր` յեզերումն յամել այսր պատմութեան:

ԺԴ

Յաղագս ընդ Ասորեստանեայս կռուոյն եւ յաղթութեանն, եւ Պայապայն Քաաղեայն, եւ Կեսարու, եւ առաջին եւ այլոց անուանեալ Հայոց:
2 Կարգեսցուք դոյզն յիշատակաւք բանից եւ որ ինչ զկնի այսորիկ յարեւմուտս սորա գործք քաջութեան պատմին ի նոյն մատենի, եւ որ ընդ Ասորեստանեայս կռիւն. զպարտճառս եւ զզաւրութիւն իրացն միայն յայտնելով, եւ զերկարութիւն գործոյն համառաւտ բանիւ յանդիման կացուցանելով:
3 Նոյն այս Արամ, յետ վճարելոյ ճակատուն որ ընդ արեւելեայս` խաղայ նոյն զաւրութեամբ զկողմամբք Ասորեստանի. գտանէ եւ անդ զոմն ապականիչ երկրին իւրոյ, չորիւք բիւրովք վառելովք հետեւակաւք եւ հինգ հազար հեծելազաւրու, Բարշամ անուն, յազգէ սկայիցն. որոյ սաստկագոյնս նեղեալ հարկաց խստութեամբ` անապատ զբովանդակ շրջակայն իւր առնէր: 4 Սմա ճակատու պատերազմի ի դիմի հարեալ Արամ, հալածական ընդ մէջ Կորդուաց ի դաշտն Ասորեստանի արկանէ, զբազումս ի նոցանէ սատակելով. իսկ Բարշամ առաջի զինակրաց նորա պատահեալ` մեռանի: 5 Եւ զայս Բարշամ վասն իւրոց արութեան բազում գործոց աստուածացուցեալ պաշտեցին Ասորիք ժամանակս յոլովս: 6 Իսկ զմեծ մասն դաշտացն Ասորեստանի կալաւ ի ծառայութեան հարկի Արամ բազում ժամանակս:
7 Այլ որ ինչ յարեւմուտս կոյս ընդ Տիտանեանսն է սորա գործ քաջութեան` ասել կայ մեզ առաջի: 8 Աստ յարեւմուտս շարժեալ ի վերայ առաջնոյն չորիւք բիւրովք հետեւակազաւրու եւ երկու հազար հեծելովք` հասանէ ի կողմանս Կապադովկացւոց, ի տեղի մի, որ այժմ ասի Կեսարիա: 9 Եւ քանզի զարեւելեանն եւ զհարաւայինն նուաճեալ, յանձնեալ էր ի ձեռն երկուց ցեղիցս այսոցիկ, Սիսակեանցն զարեւելս, եւ որք ի Կադմեայ տանէն` զԱսորեստանին` ոչ ինչ այնուհետեւ կասկած շփոթից ուստեք ունէր: 10 Վասն որոյ յերկարեալ ժամանակս լինել յարեւմուտս` պատահէ նմա Պայապիս Քաաղեայն Տիտանեան պատերազմաւ, որ բռնացեալ ունէր զմիջոց երկուց ծովուց մեծամեծաց, զՊոնտուն եւ զՈվկիանու: 11 Որում ի դիմի հարեալ վանէ, փախստական արկանելով ի կղզի ինչ ասիական ծովուն: 12 Եւ իւր թողեալ զոմն Մշակ անուն յազգէ իւրմէ եւ բիւր մի ի զաւրացն ի վերայ աշխարհին` եւ ինքն դառնայ ի Հայս:
13 Բայց հրաման տայ բնակչաց աշխարհին` ուսանել զխաւսս եւ զլեզուս հայկական. վասն որոյ մինչեւ ցայսաւր ժամանակի անուանեն Յոյնք զկղիմայն զայն Պռոտին Արմենիան, որ թարգմանի Առաջին Հայք:
14 Եւ զդաստակերտն, զոր շինեաց յանուն իւր Մշակ կողմնապետն Արամայ, փոքրագունիւք պարսպեալ որմովք, անուանէին հինք աշխարհին` Մաժաք, որպէս ոչ կարելով ուղղախաւսել. մինչեւ յետոյ յոմանց ընդարձակագոյն շինեալ` անուանեցաւ Կեսարի: 15 Ըստ նմին աւրինակի ի տեղեացն այնոցիկ մինչեւ ցբուն իւր սահմանսն, զբազում անբնակ երկիր ելից բնակչաւք, որք Երկրորդ եւ Երրորդ անուանեցան Հայք, այլ եւ Չորրորդ: 16 Այս է առաջին եւ ճշմարիտ պատճառն վասն անուանելոյ զարեւմտեան մեր կողմն Առաջին եւ Երկրորդ, այլ եւ Երրորդ եւ Չորրորդ Հայք: 17 Իսկ որ այլ ի յոմանց ասի ի յունական կողմանսն` մեզ ոչ է հաճոյ. այլոց որչափ կամք իցեն:
18 Արդ սա այսպէս հզաւր եւ անուանի եղեալ` յանուն սորա մինչեւ ցայսաւր, որպէս ամենեցուն յայտնի է, որ շուրջ զմեաւք ազգք զաշխարհս մեր անուանեն: 19 Բազում եւ այլ գործք քաջութեան ի սմանէ գտանին կատարեալ, այլ մեզ բաւական լիցի ասացեալս:
20 Բայց թէ ընդէ՛ր այսոքիկ ի բուն մատեանս թագաւորացն կամ ի մեհենիցն պատմութիւնս ոչ յիշատակեցան, մի՛ ոք ընդ այս երկբայացեալ տարակուսեսցի: 21 Մի` զի յառաջ քան զՆինոսի ժամանակ թագաւորութեանն է, յորում ոչ ոք այսպիսի իրաց փոյթ յանձին ունէր. երկրորդ` զի ոչ հարկ ինչ եւ ոչ պէտք կարեւորք էին նոցա` զազգաց աւտարաց եւ զաշխարհաց ի բացեայ եւ զհամբաւս հինս եւ զզրոյցս նախնականս յիւրեանց թագաւորաց կամ մեհենից մատեանս գրել. մանաւանդ զի եւ ոչ պարծանք ինչ նոցա եւ ոչ բարգաւաճանք` աւտար ազգաց քաջութիւն եւ գործք արութեան: 22 Բայց թէպէտ եւ ոչ ի բուն մատեանսն, սակայն որպէս Մար Աբաս Կատինայ պատմէ` ի փոքունց ոմանց եւ յաննշանից արանց, ի գուսանականէն այս գտանի ժողովեալ ի դիւանի արքունեաց: 23 Ասէ եւ այլ իմն պատճառս նոյն այր, թէ, որպէս ուսայ` հպարտ եւ անձնասէր գոլով Նինոս, եւ կամելով զինքն միայն աշխարհակալութեան եւ ամենայն քաջութեան եւ լաւութեան ցուցանել սկիզբն` հրամայէ զբազում մատեանս եւ զզրոյցս առաջնոցն, տեղեաց տեղեաց եւ ուրուք ուրուք գործոց քաջութեան, այրել, իսկ որ առ իւրովք ժամանակաւք` դադարեցուցանել, եւ որ ինչ վասն իւր միայնոյ` գրել: 24 Այլ զայս աւելորդ եղեւ մեզ երկրորդել:
25 Բայց Արամ յետ ամաց կենաց իւրոց ծնաւ զԱրայն. յետ որոյ եւ այլս բազումս կեցեալ ամս` մեռաւ:

ԺԵ

Յաղագս Արայի, եւ մահուան նորա պատերազմաւ ի Շամիրամայ:
2 Արայ սակաւ ամաւք յառաջ քան զվախճանելն Նինոսի խնամակալեաց իւրոց հայրենեացն, նոյնպիսում շնորհի արժանաւորեալ ի Նինոսէ` որպէս եւ հայրն իւր Արամ: 3 Բայց վաւաշն այն եւ բորբորիտոնն Շամիրամ ի բազում ամաց լուեալ զգեղեցկութենէ նորա` ցանկայր հասանել. այլ ոչ ինչ յայտնապէս զայսպիսիս իշխէր գործել: 4 Իսկ յետ վախճանելոյն, կամ փախստական լինելոյն Նինոսի ի Կրետէ, որպէս հաւանեալ եմ, համարձակ պատուելով Շամիրամայ զախտն` առաքէ հրեշտակս առ Արայն գեղեցիկ` ընծայիւք եւ պատարագաւք, բազում աղաչանաւք եւ խոստմամբ պարգեւաց, գալ առ նա ի Նինուէ, կա՛մ առնուլ կնութեան եւ թագաւորել ի վերայ ամենայնի` որոց տիրէր եւ Նինոս, եւ կամ կատարել զկամս ցանկութեան նորա եւ դառնալ մեծաւ պատարագաւք եւ խաղաղութեամբ ի տեղի իւր:
5 Եւ ի բազում անգամ երթեւեկութեան հրեշտակագնացութեանն լինել, եւ յոչ հաւանել Արային, ի սաստիկ ցասման լեալ Շամիրամայ` ի վախճանի պատգամաւորութեանն առնու զբազմութիւն զաւրաց իւրոց, եւ փութայ երթալ հասանել յերկիրն Հայոց ի վերայ Արայի: 6 Բայց որչափ ի դիմացն էր նշանակեալ, ոչ այնչափ ի սպանանել զնա եւ ի հալածել փութայր, քան թէ ի նուաճել կամ զբռամբ ածել, զի լցցէ զկամս ցանկութեան իւրոյ. զի առ յոյժ ցանկականի մոլեգնութեանն, ի բանսն որ զնմանէ` որպէս ի տեսութիւն շամբշութեամբ վառեալ էր: 7 Գայ հասանէ տագնապաւ ի դաշտն Արայի, որ եւ յանուն նորա անուանեալ Այրարատ: 8 Եւ ի լինել ճակատուն` պատուէր տայ զաւրապետաց իւրոց, թէ դէպ լինիցի` հնարել ապրեցուցանել զԱրայն: 9 Իսկ ի լինել մարտին` հարկանի զաւրն Արայի, մեռանի եւ Արայ ի պատերազմին ի մանկանցն Շամիրամայ:
10 Դիակապուտս առաքէ տիկինն յետ յաղթութեանն ի տեղի ճակատուն, խնդրել ի մէջ դիականցն անկելոց զըղձալին իւր եւ զտարփածուն: 11 Գտանեն զԱրայն մեռեալ ի մէջ քաջամարտկացն, եւ հրամայէ դնել զնա ի վերնատան ապարանիցն:
12 Իսկ ի գրգռել միւսանգամ զաւրացն Հայոց ի մարտ պատերազմի ընդ տիկնոջն Շամիրամայ, քինախնդիր լինել մահուանն Արայի` ասէ. «Հրամայեցի աստուածոցն իմոց լեզուլ զվէրս նորա, եւ կենդանասցի»: 13 Միանգամայն եւ ակն ունէր դիւթութեամբ վհկութեան իւրոյ կենդանացուցանել զԱրայ, ցնորեալ ի տռփական ցանկութենէն: 14 Իսկ իբրեւ նեխեցաւ դի նորա` հրամայէ ընկենուլ ի վիհ մեծ եւ ծածկել. զմի ոմն ի հոմանեաց իւրոց զարդարեալ ունելով ի ծածուկ` համբաւէ զնմանէ այսպէս. «Լիզեալ աստուածոցն զԱրայ եւ կենդանացուցեալ լցին զփափագ մեր եւ զհեշտութիւն. վասն որոյ առաւել յայսմ հետէ պաշտելիք են ի մէնջ եւ փառաւորեալք, իբրեւ հեշտացուցիչք եւ կամակատարք»: 15 Կանգնէ եւ նոր իմն պատկեր յանուն դիւաց, եւ մեծապէս զոհիւք պատուէ, ցուցանելով ամենեցուն, իբր թէ այս զաւրութիւն աստուածոցն կենդանացուցին զԱրայ: 16 Եւ այսպէս համբաւեալ զնմանէ ի վերայ երկրիս Հայոց, եւ հաւանեցուցեալ զամենեսեան` դադարեցուցանէ զխազմն:
17 Եւ որ ինչ յաղագս Արայի` կարճառաւտիւ եւ այսչափ շատ լիցի յիշատակել: 18 Սա կեցեալ ամս` ծնաւ զԿարդոս:

ԺԶ

Թէ որպէս յետ մահուանն Արայի Շամիրամ շինէ զքաղաքն եւ զամբարտակ գետոյն եւ զիւր տունն:
2 Իսկ զկնի այսպիսեաց իրաց յաջողութեանց դադարեալ Շամիրամայ աւուրս ինչ սակաւս ի դաշտին, որ անուանեալ կոչի յանուն Արայի Այրարատ, ելանէ ի լեռնակողմանս երկրի հարաւակողմանն, քանզի ժամանակ ամառնային էր, զբաւսնուլ կամելով ի հովիտս եւ ի դաշտս ծաղկաւէտս: 3 Եւ տեսեալ զգեղեցկութիւն երկրին եւ զաւդոցն մաքրութիւն եւ զաղբերացն յստակագոյն բղխմունս եւ զկարկաջահոսութիւն գետոց բարեգնացից` «Պարտ է մեզ, ասէ, յայսպիսում բարեխառնութեան աւդոց եւ մաքրութեան ջուրց եւ երկրի, քաղաք եւ արքունիս շինել բնակութեան, որպէս զի զչորրորդ մասն ի բոլորմանէ տարւոյն, որ է ամառնային եղանակ, ըստ ամենայն բարեվայելչութեան անցուցանիցեմք ի Հայս, եւ զայլս եւս երիս որոշմունս աւդոցն զովութեան տածիցեմք ի Նինուէ»:
4 Եւ անցեալ ընդ բազումս ի տեղեաց` գայ հասանէ յարեւելից կողմանէ յեզր ծովակին աղւոյ. եւ տեսեալ առ եզերբ ծովուն երկայնաձեւ բլուր մի, որոյ նիստ երկայնութեանն ի մուտս կոյս արեգականդ, սակաւ ինչ առիկողեալ ի հիւսիսոյ, իսկ ի միջաւրեայ կողմանէ դէպ ուղիղ առ երկին հայելով` քարանձաւ կանգուն անշեղ. եւ ի սմանէ զհարաւով բացագոյն հովիտ իմն դաշտաձեւ եւ երկայնաձիգ յարեւելից կողմանէ լերինն իջանելով յեզր ծովուն, ընդարձակ եւ գեղեցիկ ձորաձեւ, որոյ ընդ մէջն հոսանք ջուրց բարեհամաց ի լեռնէն իջանելով, ի ծործորոց եւ ի հովտաց քամեալք, եւ ի հիմանց փեղկից լերանց միաւորեալք ի ծաւալումն գետոց պերճանային. եւ շէնք ոչ սակաւք ի հովտաձեւ ձորակին, յաջմէ եւ յահեկէ ջուրցն յաւրինեալք. եւ յարեւելից կողմանէ հաճեցեալ բլրոյն` լեառն մի փոքրագոյն:
5 Աստ իմն ակնակառոյց լեալ այրասիրտն այն եւ կաթոտն Շամիրամ, հրաման տայ չորից բիւրոց եւ երկուց հազարաց արանց անարուեստից գործաւորաց յԱսորեստանեայց եւ յայլոց իշխեցելոց, եւ վեց հազար իւրոց ընտրելոց յամենայն արուեստաւոր գործաւորաց փայտի եւ քարի, պղնձոյ եւ երկաթոյ, որք ամենեւին կատարեալք իցեն յարուեստագիտութեան, ածել անխափան ի փափագեալ տեղին. եւ գործն հաւասար հրամանին առնոյր զկատարումն: 6 Եւ վաղվաղակի ածեալ լինէին բազմութիւն խառնաղանճից գործաւորացն եւ բազմարուեստից հանճարեղաց իմաստնոցն: 7 Եւ հրամայէ նախ զամբարտակ գետոյն ապառաժիւք եւ մեծամեծ վիմաւք շինել, կրով եւ աւազով մածուցեալ, անբաւ լայնութեամբ եւ բարձրութեամբ. որ կայ հաստատուն, որպէս ասեն, մինչեւ ցայսաւր ժամանակի: 8 Եւ ի պատառուածս նոյն ամբարտակի գետոյն այժմ, որպէս լսեմք, մարդիկ աշխարհին ի հէն եւ ի գաղթականս փախստեամբ ամրանան, իբր ի ծայրս քարանձաւաց լերանց ամրացեալք: 9 Եւ եթէ զփորձ առնուլ դէպ ումեք լինիցի եւ ոչ իբր պարսատկաց քար մի արժանաւոր ի շինուածոյ ամբարտակին խլել ոք զաւրեսցէ, թէեւ մեծաւ աշխատութեամբ ջանայցէ: 10 Եւ ի հեղուսուածս արուեստին որ զքարամբքն` հայեցեալ ուրուք, որպէս ճարպոյ ինչ հեղման հայեցողացն երեւեցուցանէ կարծիս: 11 Եւ այսպէս ընդ բազում ասպարէզս անցուցեալ զամբարտակն` հասուցանէ ի նկատեալ տեղի քաղաքին:
12 Եւ անդ հրամայէ զամբոխն ի բազում դասս որոշել, եւ ի վերայ իւրաքանչիւրոց դասուց զընտիրս ի ճարտարացն վարդապետս կարգել. եւ այսպէս ի սաստիկ ճգնութեան պահեալ՝ յետ սակաւ ամաց կատարէ զհրաշալին ամրագունիւք պարսպաւք, հանդերձ դրամբք պղնձակերտիւք: 13 Շինէ եւ ընտիր ընտիրս եւ բազումս ի մէջ քաղաքին ապարանս ի պէս պէս քարանց եւ ի գունից զարդարեալս, կրկնայարկս եւ եռայարկս, եւ ըստ պատեհի իւրաքանչիւր` արեգակնակս. եւ գեղեցկագունիւք եւ ընդարձակ փողոցիւք զկողմանս քաղաքին որոշելով: 14 Շինէ եւ զչքնաղս ոմանս եւ զզարմանալոյ արժանաւորս ըստ պիտոյից միջոցաց քաղաքին լուալիս: 15 Եւ զմասն ինչ գետոյն ընդ մէջ քաղաքին բաշխեալ անցուցանէ ի սպաս ամենայն պիտոյից եւ յարբուցմունս բուրաստանաց եւ ծաղկոցաց. եւ զայլն զեզերբ ծովակին յաջմէ եւ յահեկէ` քաղաքին եւ բովանդակ շրջակային յարբուցումն: 16 Եւ զամենայն արեւելեան եւ զհիւսիսային եւ զհարաւային կողմանս քաղաքին զարդարէ դաստակերտաւք, եւ սաղարթիւք ծառոց վարսաւորաց, զանազանեալք ի պտուղս եւ ի տերեւս. եւ բազումս բազմաբերս եւ գինեբերս ի նմա տնկեաց ովիտս: 17 Եւ ամենայնիւ հոյակապ եւ հռչակաւոր զպարսպեալն յաւրինէ, եւ անթիւ բազմութիւն մարդկան ի ներքս բնակեցուցանէ:
18 Իսկ զծայր քաղաքին եւ որ ինչ ի նմա հրաշակերտութիւնք՝ բազմաց ի մարդկանէ ոչ հասու լեալ, եւ ոչ պատմել է կարողութիւն: 19 Զորոյ պարսպեալ զգագաթնն` դժուարամուտս ոմանս եւ դժոխելանելիս ի նմա յաւրինէ շինուածս արքայանիստս, եւ ծածուկս իմն ահագինս: 20 Որոյ որպիսութիւն դրութեանն յաւրինուածոյ ոչ ի լսելի մեր հասեալ ճշմարտութեամբ յումեքէ, եւ ոչ մեք ի պատմութիւնս հիւսել հաւանիմք. այլ ասեմ միայն, թէ ամենայն թագաւորականաց գործոց, որպէս լուաք, առաջին եւ վեհագոյն համարեալ:
21 Իսկ զընդդէմ արեգական կողմն անձաւին, ուր եւ ոչ գիծ մի երկաթով այժմ վերագրել ոք կարէ, զայսպիսի կարծրութիւն նիւթոյ պէս պէս տաճարս եւ սենեակս աւթից եւ տունս գանձուց եւ վիհս երկարս, ոչ գիտէ ոք, թէ որպիսեաց իրաց պատրաստութիւն հրաշակերտեաց: 22 Իսկ զամենայն երեսս քարին իբրեւ գրչաւ զմոմ հարթեալ` բազում գիրս ի նմա գրեաց. որոյ հայեցուածն միայն զամենայն ոք ի զարմանս ածէ: 23 Եւ ոչ միայն այս, այլ եւ ի բազում տեղիս յաշխարհին Հայոց արձանս հաստատեալ, նովին գրով յիշատակ ինչ իւր հրամայէ գրել. եւ ի բազում տեղիս սահմանս նովին գրով հաստատէր:
24 Արդ` որ ինչ յաղագս Շամիրամայ գործոց որ ի Հայս` ասացեալ է:

ԺԷ

Յաղագս Շամիրամայ, թէ է՛ր աղագաւ կոտորեաց զորդիս իւր. եւ թէ ո՛րպէս փախստական լինի ի Զրադաշտէ մոգէ ի Հայս, եւ մեռանի ի Նինուասայ որդւոյ իւրմէ:
2 Սա հանապազ յամառնայինսն ի խաղալն իւրում ի կողմանս հիւսիսոյ ի քաղաքն ամարաստանի զոր շինեաց ի Հայս` կողմնապետ եւ վերակացու Ասորեստանի եւ Նինուէի թողու զԶրադաշտ մոգ եւ նահապետ Մարաց: 3 Եւ զայս այսպէս բազում ժամանակս կարգեալ Շամիրամայ` ամենեւին հաւատայ նմա յարդարել զիւր իշխանութիւնն:
4 Եւ բազում անգամ յանդիմանեալ յորդւոց իւրոց վասն սաստիկ եւ վաւաշ պոռնկական բարուց իւրոց` կոտորէ զամենեսեան, եւ ապրի կրտսերագոյնն միայն, որ է Նինուաս: 5 Բարեկամաց եւ հոմանեաց իւրոց պարգեւելով զամենայն իշխանութիւն եւ զգանձս` ոչ ինչ վասն որդւոց իւրոց փոյթ յանձին ունէր: 6 Քանզի եւ այրն նորա Նինոս ոչ, որպէս ասի, մեռեալ թաղեցաւ ի նմանէ ի Նինուէ յարքունիսն, այլ իմացեալ զախտասէր բարս նորա եւ զչարասէր, թողեալ զթագաւորութիւնն՝ փախստական անկանէր ի Կրետէ: 7 Իսկ ի հասակ եւ ի միտս հասեալ որդւոց նորա` յիշեցուցանեն նմա զայս ամենայն, կարծելով ցածուցանել զնա ի դիւական պակշոտութենէն, եւ աւանդել զիշխանութիւնն եւ զգանձս` որդւոց իւրոց: 8 Ընդ որ առաւել զայրագնեալ` սատակէ զամենեսեան. եւ մնայ միայն, որպէս վերագոյնն ասացաք, Նինուաս:
9 Իսկ ի լինել սխալանաց ինչ Զրադաշտի առ տիկինն, եւ հակառակութեան ի ներքս անկանել, պատերազմ ի վերայ նորա յարուցանէ Շամիրամ. քանզի բռնանալ ի վերայ ամենայնի խորհէր մարն: 10 Եւ ի սաստկանալ պատերազմին` փախստական լինի Շամիրամ յերեսաց Զրադաշտի ի Հայս: 11 Աստ ժամանակ վրէժխնդրութեան պատեհ գտեալ Նինուասայ` սպանանէ զմայրն եւ ինքն թագաւորէ ի վերայ Ասորեստանի եւ Նինուէի: 12 Ահա ասացաք եւ յաղագս մահուանն Շամիրամայ, թէ ուստի՛ եւ ո՛րպէս:

ԺԸ

Յաղագս թէ հաւաստի նախ լեալ պատերազմն Շամիրամայ ի հնդիկս, եւ զկնի մահ նորա որ ի Հայս:
2 Ունիմ ի մտի եւ զԿեփաղիոնին, վասն ոչ տալ զմեզ բազմաց ծաղրել, զի ասէ ի բազմաց այլոց նախ յաղագս ծննդեանն Շամիրամայ, եւ ապա զպատերազմն Շամիրամայ ընդ Զրադաշտի եւ զյաղթելն ասէ Շամիրամայ, եւ ապա ուրեմն զպատերազմն հնդկաց: 3 Այլ հաւաստի մեզ թուեցաւ որ ի Մար Աբայն Կատինայն է քննութիւն քաղդէական մատենից քան զայսոսիկ. քանզի ոճով իմն ասէ եւ զպատճառս պատերազմին յայտնէ: 4 Իսկ առ այսոքիւք եւ առասպելք աշխարհիս մերոյ զբազմահմուտ Ասորին արդարացուցանեն` աստ ուրեմն զմահն ասել Շամիրամայ, եւ զհետեւակ փախուստն, զպասքումնն եւ ի զիղձս ջրոյն եւ զարբումնն, այլ եւ ի մաւտ հասանել սուսերաւորաց` եւ զյուռութսն ի ծով, եւ բան ի նմանէ. «Ուլունք Շամիրամայ ի ծով»: 5 Այլ թէ ախորժես առասպել` եւ Շամիրամ քար առաջին քան զՆիոբէ: 6 Արդ այս շատ է. բայց մեք որ ինչ զկնի այսորիկ:

ԺԹ

Որ ինչ զկնի մահուանն Շամիրամայ:
2 Յարմարեալ զամենայն կարգեցից քեզ ի գիրսս յայսոսիկ զազգիս մերոյ աւագագոյն արս եւ զնախնիս, եւ որ ինչ վասն նոցա զրոյցք եւ իրականութիւնք իւրաքանչիւր, ոչ ինչ կամաց մտածական եւ ոչ ինչ անպատշաճ ի սմա յաւրինելով բան, այլ որ ինչ ի գրոց իսկ. ըստ նմանեացն ապա եւ որ ինչ ի բանից արանց իմաստնոց եւ յայսոսիկ քաջախոհաց, յորոց մեք արդարապէս ջանացաք հաւաքել զհնագրութիւնս: 3 Եւ ասեմք լինել արդարաբան ի պատմութեանս յայսմիկ ըստ մերոյ յաւժարութեան եւ ուղղամտութեան. իսկ ըստ որոց հաւաքումնն` Աստուծոյ լինել յայտնիս, եւ մարդկան գովելիս կամ բասրելիս. մեք այնոցիկ աւտար եւ ի բաց կացեալ: 4 Բայց զուգութիւն բարբառոց եւ հաւասարութիւն թուոյ կարգի պատանեացն` զճշմարտութիւն աշխատասիրութեանս մերոյ ակնարկէ: 5 Եւ այսոցիկ այսպէս կարգելոց, կամ հաւաստի եւ կամ դոյզն ինչ կասեալ յարդարոյն` սկսայց քեզ եւ որ ինչ զկնի այսոցիկ ի Հիւսման պատմութենէ Պիտոյից:
6 Արդ` յետ մահուանն Շամիրամայ ի Զամեսեայ որդւոյ իւրմէ, որ է Նինուաս, որ եղեւ յետ սպանանելոյն զԱրայն, այսպէս հաւաստեաւ գիտասցուք զկարգ բանից: 7 Թագաւորէ Նինուաս, սպանեալ զմայրն հեշտասէր եւ խաղաղական կեցեալ. եւ առ սովաւ Աբրահամու աւուրք բաւեալք:

(Ի)

Համեմատութիւն ծննդաբանութեան ազգիս մերոյ ընդ Եբրայեցւոցն եւ ընդ Քաղդէացւոցն մինչեւ ցՍարդանապաղդոս, որ կոչէր Թաւնոս Կոնկողերոս:
ԵԲՐԱՅԵՑՒՈՑ 2 Իսահակ.
3 Յակոբ.
4 Ղեւի.
5 Կահաթ.
6 Ամրամ.
7 Մովսէս.
8 Յեսու:
9 Ի սմանէ յառաջ` ոչ ըստ ազգի, այլ ըստ յառաջադիմութեան արանց. զի եւ ամենեքեան յԱբրահամէ: 10 Ի սատակել սորա զՔանանացիս` անցին ի սմանէ փախստականք յԱգռաս, նաւելով ի Թարսիս. եւ այս յայտնի է դրոշմամբն, որ յարձանսն Ափրիկեցւոց աշխարհին գրեալ կան մինչեւ ցայսաւր ժամանակի արդարապէս այսպէս. «Ի Յեսուայ գողոյ փախուցեալ՝ մեք նախարարք Քանանացւոց եկաք բնակել աստ»: 11 Յորոց մի եւ Քանանիդաս պատուականագոյն մեր ի Հայս: 12 Եւ ստուգեալ հաւաստի գտաք զսերունդս ազգին Գնթունեաց ի սմանէ առանց հակառակութեան լեալ. զայս եւ բարք արանց ազգին յայտնեն` Քանանացի գոլ:
13 Գոթոնիէլ.
14 Աւովդ.
15 Բարակ.
16 Գեդէոն.
17 Աբրիմելէք.
18 Թովղայ.
19 Յայիր.
20 Եփթայի.
21 Եսեբովն.
22 Եղովն.
23 Ղաբդոն.
24 Սամփսոն.
25 Հեղի.
26 Սամուէլ.
27 Սաւուղ.
28 Դաւիթ, եւ որ ի կարգին:
ՔԱՂԴԷԱՑՒՈՑ
29 Արիոս.
30 Առալիոս, որ Ամիւռոս.
31 Քսերքսէս, որ եւ Բաղէոս.
32 Առմամիթռէոս.
33 Բելոքոս.
34 Բալէոս.
35 Աղտադոս.
36 Մամիթոս.
37 Մասքաղէոս.
38 Սփերոս.
39 Մամիղոս.
40 Սպարեթոս.
41 Ասկատադէս.
42 Ամինտէս.
43 Բելոքոս.
44 Բաղոտոռէս.
45 Ղամպառիտէս.
46 Սուսառիս.
47 Ղամբառիս.
48 Պաննիաս.
49 Սոսառմոս.
50 Միթռէոս.
51 Տեւտամոս.
52 Տեւտէոս.
53 Թինեւս.
54 Դեռկիւղոս.
55 Եւպաղմոս.
56 Ղաւոսթենիս.
57 Պեռիտիադէս.
58 Ոփռատիոս.
59 Փռատինիս.
60 Ակռազանիս.
61 Սարդանապաղոս:
ՀԱՅՈՑ
62 Արայեան Արայ:
63 Սա մերոյն Արայի որդի, Արայ ի Շամիրամայ կոչեցեալ, եւ զգործ վերակացութեան աշխարհիս նմա հաւատացեալ:
64 Իսկ նորա` Անուշաւան.
65 Պարէտ.
66 Արբակ.
67 Զաւան.
68 Փառնակ.
69 Սուր:
70 Առ սովաւ Յեսու որդի Նաւեայ: 71 Հաւանակ.
72 Վաշտակ.
73 Հայկակ:
74 Զսմանէ ասեն լինել առ Բելոքոսիւ եւ ամբոխս իմն արարեալ անխորհուրդս եւ մեռանել ի նմին:
75 Ամպակ.
76 Առնակ.
77 Շաւարշ.
78 Նորայր.
79 Վստամկար.
80 Գոռակ.
81 Հրանտ.
82 Ընձաք.
83 Գղակ.
84 Հաւրոյ.
85 Զարմայր:
86 Սա աւգնական Պռիամու ի Տեւտամայ առաքեալ ընդ եթովպացի զաւրուն` մեռանի ի քաջացն
Հելլենացւոց: 87 Պերճ.
88 Արբուն.
89 Բազուկ.
90 Հոյ.
91 Յուսակ.
92 Կայպակ.
93 Սկայորդի:
Ի (ԻԱ)
Վասն արայեանն Արայի, եւ եթէ սորա որդի Անուշաւան Սաւսանուէր:
2 Այլ անդէն իսկ ի կենդանութեան իւրում Շամիրամ զծնեալն ի Նուարդայ ի սիրելի կնոջէն Արայի, որ էր երկոտասան ամաց մնացեալ ի մահուանն Արայի, վասն առաջին իւրոց խանդաղատանացն որ առ Արայն գեղեցիկ` կոչէ զանուն նորա Արայ, եւ կարգէ զնա ի վերակացութիւն աշխարհիս, մտերմութեամբ հաւատացեալ ի նա. զորմէ եւ մեռանել ասեն ընդ Շամիրամայ ի պատերազմին:
3 Բայց յարէ զկարգ բանից զկնի այսորիկ աւրինակ զայս: 4 Արայեանն Արայ մեռանի ընդ Շամիրամայ ի պատերազմին, թողլով արու զաւակ ամենահարուստ եւ շատահանճար յիր եւ ի բան` զԱնուշաւանն Սաւսանուէր: 5 Քանզի ձաւնեալ էր ըստ պաշտամանց ի սաւսիսն Արամանեկայ որ յԱրմաւիր. զորոց զսաղարթուցն սաւսաւիւն, ըստ հանդարտ եւ կամ սաստիկ շնչելոյ աւդոյն, եւ թէ ուստի շարժումն` սովորեցան ի հմայս յաշխարհիս Հայկազնաց, եւ այս ցբազում ժամանակս:
6 Այս Անուշաւան բաւական ժամանակս արհամարհութիւն կրեալ ի Զամեսեայ` տուայտի ի դրանն արքունի. իսկ աւգնեալ ի բարեկամաց` շահի զմասն ինչ աշխարհիս, հարկահանութեամբ խնամել, զկնի ապա եւ զբոլորս: 7 Այլ կարի շատ լինի, եթէ զամենայն որ ինչ արժանն իցէ` ասիցեմք ի ճառիս զնախակարգելոց արանց զբանս եւ զգործս:

ԻԱ (ԻԲ)

Որ ի Սկայորդւոյն Պարոյր` առաջին ի Հայս թագաւորէ. աւգնական լինի Վարբակայ Մարի, բառնալով զթագաւորութիւնն ի Սարդանապալլայ:
2 Թողլով զոչ կարեւորագոյնսն ի բանից` ասասցուք որ ինչ հարկաւորն է: 3 Վերջին սոցա, որք առ Ասորեստանեայց թագաւորութեամբն եւ որք ի Շամիրամայ եւ կամ թէ ի Նինոսէ` զմերս ասեմ Պարոյր առ Սարդանապալլաւ, որ ոչ փոքր ինչ աւգնականութիւն տուեալ գտանի Վարբակայ Մարի, բառնալով զթագաւորութիւնն ի Սարդանապալլայ:
4 Եւ այժմ ահա զուարճացայց, ոչ փոքր ինչ կրելով խնդութիւն, հասանելով ի տեղիս, յորում մերոյ իսկ բնիկ նախնւոյն սերունդք ի թագաւորութեան հասանեն յաստիճան: 5 Վասն որոյ արժան է մեզ աստանաւր մեծ գործ կատարել, եւ բազումս ասել առարկութիւնս ճառից. զորոց մեզէն իսկ զհիմունս այսպիսեաց բանից ընթեռնուլ արժանաւորեցաք ի չորս հագներգութիւնս, զարգասաւորին ի բանս եւ զիմաստնոյն իսկ եւ ի մէջ իմաստնոց իմաստնագունին:
6 Քանզի Վարբակէս գաւառաւ մեդացի, ի փոքունց կողմանց ի ծագաց գաւառին ամրագունի, խորամանկագոյն ի կենցաղավարութեան եւ ի մարտս երեսաւոր, ծանուցեալ զանմարդի բարս եւ զհեշտասէր թուլամորթութիւն յուլութեան Թոնոյն Կոնկողեռայ` խտացուցանէ բարուցն եւ ձեռացն առատութեամբ ի քաջաց եւ ի պիտանեաց արանց բարեկամս, որովք եւ աշխարհակալութիւնն Ասորեստանի առ այնու ժամանակաւ վարիւր յայտնապէս մեծաւ հաստատութեամբ: 7 Յինքն եւ զքաջն մեր նախարար յանգուցանէ զՊարոյր, թագաւորութեան շուք եւ ձեւ նմա խոստանալով: 8 Եւ բազում ամբոխս արի արանց, եւ որք ի տէգ նիզակի եւ յաղեղն եւ ի սուսեր աջողաձեռնագոյն` գումարէ. եւ այսպէս զթագաւորութիւնն ի Սարդանապալլայ յինքն առեալ` տիրէ Ասորեստանի եւ Նինուէի: 9 Բայց վերակացու զայլս թողլով Ասորեստանի` փոխէ զթագաւորութիւնն ի Մարս:
10 Այլ այս եթէ առ այլս այլազգաբար պատմի` մի՛ ինչ սքանչանար: 11 Զի որպէս վերագոյն ուրեմն յառաջին ճառսն ամբաստանեցաք զառաջնոցն մերոցն նախնեացն անիմաստասէր բարուց եւ ախորժակաց` այս հանդիպի եւ աստանաւր: 12 Քանզի եւ որք ի հաւրէն Նաբուգոդոնոսորայ գործք` գրեցան յիւրեանց յիշողութեանցն վերակացուաց. իսկ մերոցն, ոչ այսպիսի ինչ խորհեցելոցն, մնացին նշանակեալ ի վերջինսն: 13 Ապա եթէ ասիցես, ուստի՞ մեզ եւ զնախնեացն մերոց գիտել զանուանս այսպէս, իսկ զբազմաց եւ զգործս` ասեմ. ի հնոցն դիւանաց Քաղդէացւոց, Ասորեստանեայց եւ Պարսից, վասն մտելոց անուանց եւ գործոց նոցա ի քարտէս արքունի, իբրեւ գործակալաց եւ վերակացուաց աշխարհիս ի նոցանէ կացելոց եւ մեծաց կողմնակալաց:

ԻԲ (ԻԳ)

Կարգ թագաւորաց մերոց եւ համար նոցունց որդի ի հաւրէ առնլով:
2 Արդ` այժմ անցից ի թիւ մերոց արանց, մանաւանդ թէ թագաւորաց, մինչեւ ցտէրութիւնն Պարթեւաց: 3 Քանզի ինձ այսոքիկ արք ի մերոց թագաւորաց են սիրելիք, որպէս բնիկք եւ իմոյ արեանառուք եւ հաւաստի հարազատք: 4 Եւ սիրելի էր ինձ` յայնժամ գալ Փրկչին եւ զիս գնել, եւ առ նոքաւք յաշխարհ զմուտն իմ լինել, եւ նոցա տէրութեամբն խրախճանալ, եւ յարդեացս ապրել վտանգիցս: 5 Այլ վաղ ուրեմն փախեաւ ի մէնջ պատահումնն այն, թէ արդեաւք եւ վիճակ: 6 Բայց արդ ես առ աւտարաց թագաւորութեամբն կացեալ` ընդ նոցայն զմերս ազգի ածից զկարգ թագաւորացն, զի մերոյ աշխարհիս բնիկք պսակաւորք արք այնոքիկ, զորոց զանուանսն ի ներքոյ դրոշմեսցուք:
7 Եւ զի արդարեւ զայնու ժամանակաւ էր ազգիս մերոյ թագաւորութիւն` վկայէ եւ Երեմիա մարգարէ ի բանս իւր, հրաւիրելով ընդդէմ Բաբելոնի ի պատերազմ. Հրաման տուր, ասէ, Այրարատեան թագաւորութեանն եւ Ասքանազեան գնդին: 8 Եւ այս հաւաստի գոլոյ մերոյ թագաւորութեանն առ այնու ժամանակաւ:
9 Այլ մեք զկարգն կանովնելով, առընթեր եւ զՄարաց թագաւորսն:
ՄԱՐԱՑ ԱՌԱՋԻՆ 10 Վարբակէս
11 Մաւդակիս
12 Սաւսարմոս
13 Առտիկաս
14 Դէովկիս
15 Փռաւորտիս
16 Կւաքսարէս
17 Աժդահակ:
ԻՍԿ ՄԵՐ ԱՌԱՋԻՆ Ի ՎԱՐԲԱԿԱՅ ՄԱՐԷ ՊՍԱԿԵԱԼ 18 Պարոյր, որդի Սկայորդւոյ
19 Հրաչեայ:
20 Սա Հրաչեայ կոչի վասն առաւել պայծառերես եւ բոցակնագոյն իմն լինելոյ: 21 Առ սովաւ ասեն կեցեալ զՆաբուգոդոնոսոր արքայ Բաբելացւոց, որ գերեաց զՀրեայս: 22 Եւ սորա ասեն զմի ի գլխաւորաց Եբրայեցւոցն գերելոց խնդրեալ ի Նաբուգոդոնոսորայ` Շամբաթ անուն, ածեալ բնակեցոյց յերկրիս մերում մեծաւ պատուով. եւ ի սմանէ ասէ պատմագիրն լինել զազգն Բագրատունեաց, եւ հաւաստի է: 23 Բայց թէ ո՛րպիսի ջան եղեւ թագաւորացն մերոց` զնոսա ի պաշտաւն կռոցն խոնարհեցուցանել, եւ կամ թէ քանի՛ք եւ ո՛յք ոմանք ի նոցանէ որք աստուածպաշտութեամբ վճարեցին զկեանս՝ յետոյ պատմեսցուք ոճով: 24 Քանզի ասելն ոմանց անհաւաստի մարդոց, ըստ յաւժարութեան եւ ոչ ըստ ճշմարտութեան, ի Հայկայ զթագադիր ազգդ Բագրատունեաց լինել: 25 Վասն որոյ ասեմ. մի՛ այսպիսեաց յիմար բանից հաւանիր. զի եւ ոչ մի շաւիղ կամ ցուցումն գոյ նմանութեան յասացեալսդ` որ զարդարութիւն ակնարկէ. զի ի բայ բանից եւ անոճ իմն յաղագս Հայկայ եւ նմանեացն կակազէ: 26 Բայց ծանի՛ր, զի Սմբատդ անուն, զոր յաճախ Բագրատունիք ի վերայ պատանեաց կոչեն` ճշմարտութեամբ Շամբաթ է, ըստ նախնի իւրեանց խաւսիցն, որ է եբրայեցի:
27 Փառնաւազ 28 Պաճոյճ
29 Կոռնակ
30 Փառոս
31 Միւս Հայկակ
32 Երուանդ սակաւակեաց
33 Տիգրան:
34 Քանզի եւ զվերջին Երուանդ եւ զՏիգրան ի սոցանէ ըստ յուսոյ կոչեցեալ ասեմ արդեաւք. ոչ
կարի հեռագոյն գոլով ժամանակին, յիշեաց ոք զանուանս զայսոսիկ:

ԻԳ (ԻԴ)

Յաղագս որդւոց Սենեքերիմայ, եւ թէ Արծրունիք եւ Գնունիք եւ բդեաշխն անուանեալ Աղձնեաց` ի նոցանէ են սերեալք. եւ ի նոյն ճառի` եթէ Անգեղ տունն ի Պասքամայ:
2 Այլ յառաջ քան զձեռնարկելն մեր ի բանսն որ յաղագս մեծին Տիգրանայ, որ իններորդ ի բնկաց մերոց պսակաւորաց էր, հուժկու, անուանի եւ յաղթող ընդ այլ աշխարհակալս` ճառեսցուք որ ինչ կարեւորագոյնն է ոճոյ բանիս: 3 Եւ ի մոռացումն եկն արդեաւք յաղագս Սենեքերիմայ. քանզի ութսուն, աւելի կամ պակաս, ամաւք յառաջ քան զթագաւորութիւնն Նաբուգոդոնոսորայ էր Սենեքերիմս կացեալ արքայ Ասորեստանի. որ զԵրուսաղէմ պաշարեաց առ Եզեկիայի: 4 Հրէից առաջնորդաւ. զոր սպանեալ որդւոց նորա Ադրամելեքայ եւ Սանասարայ` եղին փախստական առ մեզ:
5 Յորոց զմինն յարեւմտից հարաւոյ աշխարհիս մերոյ, մերձ ի սահմանս նորին Ասորեստանի, բնակեցուցանէ Սկայորդին մեր քաջ նախնին, այս ինքն է զՍանասարն. եւ ի սմանէ աճումն եւ բազմասերութիւն լեալ` լցին զՍիմն ասացեալ լեառն: 6 Իսկ պերճքն եւ գլխաւորքն ի նոցանէ յետոյ ուրեմն մտերմութիւն վաստակոց առ թագաւորսն մեր ցուցեալ` զբդեշխութիւն կողմանցն արժանաւորեցան առնուլ: 7 Իսկ Արդամոզանն յարեւելից հարաւոյ նորին կողմանն բնակեալ. ի սմանէ ասէ պատմագիրն լինել զԱրծրունիս եւ զԳնունիս: 8 Արդ` յիշելոյն մեր զՍենեքերիմ այս էր պատճառն:
9 Բայց զԱնգեղ տունն ասէ նոյն պատմագիր ի Պասքամայ ումեմնէ ի Հայկայ թոռնէ լինել:

ԻԴ (ԻԵ)

Յաղագս Տիգրանայ, թէ ո՛րպիսի ամենայնիւ:
2 Բայց անցցուք այսուհետեւ որ ինչ յաղագս Տիգրանայ եւ որ ի նմանէ գործք: 3 Քանզի սա ամենեցունց թագաւորացն մերոց հարստագոյն եւ խոհեմագոյն, եւ արանցն այնոցիկ եւ ամենեցուն քաջ: 4 Որ եւ Կիւրոսի աջակցեալ, զՄարացն ի բաց բառնալով զիշխանութիւնն, եւ զՅոյնս ոչ սակաւ ժամանակս ընդ իւրեաւ նուաճեալ հնազանդէր: 5 Եւ զսահմանս մերոյ բնակութեանս ընդարձակեալ՝ ի հինսն մեր հասուցանէր յեզերս ծայրից բնակութեան, եւ ամենեցունց որ առ իւրովքն էին ժամանակաւք՝ նախանձելի, եւ զկնեացս ըղձալի ինքն եւ ժամանակ իւր:
6 Զի ո՞ ոք ի ճշմարիտ արանց, եւ որոց ի բարս արութեւան եւ խոհականութեան սիրելութիւն կայցէ, սորա յիշատակաւքն ոչ զուարճասցի, եւ յորդորեսցի այսպիսի այր լինել: 7 Արանց կացեալ գլուխ եւ արութիւն ցուցեալ` զազգս մեր բարձրացոյց, եւ զընդ լծով կացեալսս` լծադիրս եւ հարկապահանջս կացոյց բազմաց. մթերս ոսկւոյ եւ արծաթոյ եւ քարանց պատուականաց եւ զգեստուց եւ պէս պէս գունից եւ անկուածոց` արանց միանգամայն եւ կանանց` հասարակաց բազմացոյց. որովք տգեղագոյնքն իբրեւ զգեղաւորս երեւէին սքանչելիք, եւ գեղաւորքն ըստ ժամանակին առ հասարակ դիւցազնացեալք: 8 Հետեւակամարտքն ի վերայ ուսոց ձիոց բերեալք, եւ պարսաւորքն առ հասարակ դիպաղեղունք, եւ շերտաւորքն ի սուսեր եւ ի տէգ նիզակի վառեալք. մերկքն վահանաւք եւ զգեստուք երկաթեաւք պարածածկեալք: 9 Որոց ի մի վայր հասելոց բաւական էր տեսիլն միայն, եւ որ ի նոցայն պահպանակաց եւ զինուց փայլմունք եւ շողիւնք՝ զթշնամիսն արտահալածել: 10 Խաղաղութեան եւ շինութեան բերող, իւղով եւ մեղու զամենայն հասակ պարարեալ:
11 Զայս եւ որ այլ այսպիսիք բազումք, եբեր մերոյ աշխարհիս խարտեաշս այս եւ աղեբեկ ծայրիւ հերաց Երուանդեանս Տիգրան, երեսաւք գունեան եւ մեղուակն, անձնեայն եւ թիկնաւէտն, առոգաբարձն եւ գեղեցկոտն, պարկեշտն ի կերակուրս եւ յըմպելիս, եւ ի խրախճանութիւնս աւրինաւոր. զորմէ ասէին ի հինսն մեր, որք փանդռամբն երգէին, լինել սմա եւ ի ցանկութիւնս մարմնոյ չափաւոր, մեծիմաստ եւ պերճաբան, եւ յամենայն որ ինչ մարդկութեան` պիտանի: 12 Եւ զի՞նչ ինձ ի գիրսս յայսոսիկ արդեաւք իցէ բան սիրելի, քան թէ որ յաղագս սորա էին գովեստք եւ պատմութիւնք յերկարել: 13 Արդարադատ եւ հաւասարասէր կշիռս ունելով յամենայնի` զամենայն ուրուք զկենցաղ` մտացն լծակաւ կշռէր: 14 Ո՛չ ընդ լաւագոյնսն խանդայր, եւ ոչ զնուաստսն արհամարհէր, այլ ամենեցուն հասարակաց հնարէր զխնամոցն իւրոց ի վերայ տարածանել զգեստս:
15 Սա նախ յառաջագոյն դաշնաւոր եղեալ Աժդահակայ, որ ի Մարաց էր, տայ նմա զքոյր իւր Տիգրանուհի կնութեան, ընձիւք խնդրելով զնա Աժդահակայ: 16 Քանզի ասէր. կա՛մ ի ձեռն այսպիսւոյ մերձաւորութեան սէր հաստատուն առ Տիգրան ունել, կամ դիւրաւ այսպէս դաւաճանել զնա ի սպանումն: 17 Զի էր նմա խէթ կամաց իւրոց, մարգարէութիւն իմն յոչ կամաց լեալ նմա առաջիկայ դիպուածն իւր:

ԻԵ (ԻԶ)

Վասն երկիւղի կասկածանացն Աժդահակայ ի միաբանութենէ սիրոյն Կիւրոսի եւ Տիգրանայ:
2 Բայց էր նիւթ այսպիսւոյ խոհականութեան դաշնաւորութիւն մտերմութեանն` որ ի Կիւրոսէ առ Տիգրան. յորմէ բազում անգամ եւ ախտ քնոյ ի բաց փախուցեալ լինէր յԱժդահակայ յիշատակաւս այսուիկ. եւ խորհրդակցաց իւրոց անդուլ առնէր հարցումն վասն այսպիսւոյ պատճառի. «Ո՞րպիսի հնարիւք լուծանել կարասցուք, ասէ, զկապ սիրոյ պարսկայնոյն եւ հայկազինն բազմաբիւրաւորի»: 3 Եւ յայսպիսում շփոթման խորհրդոց հասանէ նմա առաջիկայիցն յայտնութիւն ի ձեռն անրջականաց իմն նախատեսութեանց, աւրինակաւս այսուիկ, ասէ՝ որ պատմէն:

ԻԶ (ԻԷ)

Թէ ո՛րպէս ի խիթի լինելով Աժդահակայ` զառաջիկայ իւր դիպուածն տեսանէ սքանչելի երազով:
2 Էր, ասէ, յաւուրսն յայնոսիկ ոչ սակաւ ինչ վտանգ` որ ի Մարացն Աժդահակայ, ի միաբանութենէն Կիւրոսի եւ Տիգրանայ: 3 Վասն որոյ եւ ի սաստկութենէ ծփանաց խորհրդոցն լինէր նմա ի տեսլեան երազոցն երեւութանալ ի քուն գիշերոյ, զոր ոչ երբէք յարթնութեան ետես աչաւք, եւ ոչ ի լուր ականջաց լուաւ: 4 Ուստի եւ ընդոստ ի քնոյն լինելով` ոչ յամէ ըստ սովորութեան կարգին ի ժամ խորհրդականութեանն. այլ այն ինչ գիշերոյն ժամս ունելով ոչ սակաւս` ձայնէ զխորհրդակիցսն. եւ տրտում երեսաւք յերկիր հայելով ի խորոց սրտին մռնչէ յոգւոցհանութեամբ: 5 Եւ ի զվասն էրն ի խորհրդակցացն հարցանիլ` յերկարէ ժամս ինչ զպատասխանիսն, եւ ուր ուրեմն հեծութեամբ սկիզբն արարեալ յայտնէ զամենայն, որ ի ծածուկս սրտին խորհուրդ եւ կասկած, ընդ նմին եւ զիրս ահագին տեսլեանն:
6 «Էր ինձ, ասէ, ո՛վ սիրելիք, լինել այսաւր յերկրի անծանաւթում, մերձ ի լեառն մի երկար յերկրէ բարձրութեամբ, որոյ գագաթնն սաստկութեամբ սառնամանեաց թուէր պատեալ. եւ ասէին գոգցես յերկրին Հայկազանց զայս լինել: 7 Եւ ի նայել իմ յերկարագոյնս ի լեառնն` կին ոմն ծիրանազգեստ, երկնագոյն ունելով զիւրեաւ տեռ, նստեալ երեւեցաւ ի ծայրի այնպիսւոյ բարձրութեան, աչեղ, բարձրահասակ եւ կարմրայտ, երկանց ըմբռնեալ ցաւովք: 8 Եւ ի յերկարագոյնս նայել իմ յայնպիսի երեւումն եւ ի հիացման լինել` ծնաւ յանկարծ կինն երիս կատարեալս ի դիւցազանց հասակաւ եւ բնութեամբ: 9 Առաջինն զերանսն ածեալ ի վերայ առիւծու՝ սլանայր յարեւմուտս, եւ երկրորդն ի վերայ ընծու` ի հիւսիսի հայելով. իսկ երրորդն զվիշապ անարի սանձեալ` ի մերոյս վերայ շահատակեալ յարձակէր տէրութեանս:
10 «Եւ ի մէջ խառնից այսպիսեաց երազոց, թուէր ինձ կալ ի վերայ տանեաց իմոց արքունեացս, եւ զնոյն ինքն վերին երեսս յարկացս տեսանել գեղեցկաւք եւ բազմագունիւք զարդարեալ շատրուանաւք, եւ զպսակողսն մեր զդիսն հրաշատեսիկ տեսլեամբ ի վերայ կացեալս. եւ զիս ձեաւք հանդերձ պատուել զնոսա զոհիւք եւ խնկովք: 11 Եւ յանկարծ ի վեր նայեցեալ, զայն որ ի վերայ վիշապին հեծեալ էր այր, արծուոյ իմն արդարեւ սլացեալ թեւովք տեսի յարձակեալ. որ մաւտ հասեալ` խորհէր կործանել զդիսն: 12 Իսկ ես Աժդահակ խտրոց ընդ մէջ անկեալ` յիս զայնպիսի ընկալայ զյարձակումն, մարտ ընդ սքանչելւոյն առնելով դիւցազինն: 13 Եւ նախ ի տէգ նիզակաց զմարմինս երկաքանչիւրոցս յաւշելով, վտակս արեան ի վայր հոսեցուցաք, եւ զարեգակնատես երեսս ապարանիցս արեան հոսեալ ցուցաք ծով: 14 Այսպէս եւ զկնի այլովք զինուք ժամս ոչ սակաւս:
15 «Բայց զի՞նչ աւգուտ ինձ եւ խաւսիցս երկարութիւն. զի վախճան գործոյն` իմն էր կործանումն. ուստի եւ ի քրտան սաստկութեան յայսպիսւոյ եղեալ տագնապէ` փախեաւ յինէն քունն, եւ այսուհետեւ ոչ թուիմ կենդանի: 16 Զի ոչ այլ ինչ նշանակէ երեւութիցս շարժումն, եթէ ոչ որ ի Հայկազնեանն Տիգրանայ հասանելոց է մեզ բռնութեան յարձակումն: 17 Բայց ո՞վ արդեաւք, յետ աստուածոցն աւգնականութեան, բանիւ եւ գործով մեզ աւգուտ խորհելով, ոչ զինքն կարծիցէ թագաւորակից մեր լինել»:
18 Եւ բազում ինչ ի խորհրդակցացն լուեալ աւգտութեան մտածութիւն` շնորհակալութեամբ պատուէ զնոսա:

ԻԷ (ԻԸ)

Յաղագս որ ի խորհրդակցացն բան. զկնի ապա եւ որ ինչ իւր մտածութիւն, եւ նոյնեւետայն գործն:
2 «Բազում ինչ հանճարով եւ իմաստութեամբ ի ձէնջ լուեալ, ասէ, ո՛վ սիրելիք, ասացից եւ որ ինչ իմ յետ աստուածոցն աւգնականութեան յայսոսիկ աւգտակարագոյն բան եւ մտածութիւն: 3 Քանզի ոչ ինչ առ թշնամեացն զգուշութիւն վեհագոյն բերէ աւգնականութիւն, եւ ծանաւթութիւն նոցայցն առաջի արկելոց գործոց` քան թէ որ ի ձեռն սիրով դաւելոյն զկորուստ խորհեսցի: 4 Եւ զայս դարձեալ ոչ ի ձեռն գանձուց, եւ ոչ ի ձեռն բանից պատրողաց այժմ մեզ հնարաւորութիւն է կատարել, եթէ ոչ որպէս կամք են ինձ այժմ գործել: 5 Եւ այն է նիւթ կատարման խորհրդոյս եւ հնարք որոգայթիցս, գեղեցիկն ի կանայս եւ խոհեմն, քոյր նորա Տիգրանուհի: 6 Զի այսպիսիքս իսկ արտաքուստ եւ եկամուտ հարազատութիւնք համարձակ զդաւելն ի ձեռն երթեւեկութեան անյայտաբար ընդարձակ մարթեցուցանիցեն վարժել. կամ յանկարծաւրէն իւրոց մտերմաց, ընչիւք եւ խոստմամբ պատուոց, տալ հրաման խողխողել սրով եւ կամ հնարիւք դեղոց, եւ կամ զմտերիմս նորա եւ զկուսակալս գանձիւք ի նմանէ ի բաց մերկանալ, եւ այսպէս իբրեւ զանզաւր տղայ ի բուռն առցուք»:
7 Եւ ազդող համարեալ բարեկամացն զայսպիսի խորհուրդ` նիւթեն եւ զգործն: 8 Ի ձեռն միոյ ուրումն ի խորհրդակցացն տուեալ բազմութիւն գանձուց` ի ձեռն թղթոյ, աւրինակաւս այսուիկ, յուղարկէ:

ԻԸ (ԻԹ)

Թուղթ Աժդահակայ. յետ որոյ եւ յաւժարութիւն Տիգրանայ, յուղարկումն Տիգրանուհեայ ի Մարս:
2 «Գիտէ սիրելի եղբայրութիւնդ քո, ոչ ինչ աւգտակարագոյն ի կեանս աշխարհիս ի դիցն մեզ պարգեւեալ քան զսիրելեաց բազմութիւն, եւ այս` իմաստնոց արդեաւք եւ հզաւրագունից. զի այսպէս եւ արտաքուստ ոչ ի վերայ համարձակին խռովութիւնք, եւ եկեալքն վաղվաղակի հերքին. իսկ ի ներքս ոչ զմուտն յումեքէ գտեալ այսպիսւոյ չարութեան` հալածեալ լինին: 3 Արդ` զայսպիսի շահ աւգտութեան, որ ի բարեկամութենէ լինի, տեսանելով` խորհեցայ եւս հաստատուն եւ խորագոյն զսէրն որ ի միջի մերում է, հաստատել. զի երկոքեան յամենայն կողմանց ամրացեալք` ողջ եւ անշարժ զտէրութիւն մեր կալցուք: 4 Եւ այս լինի ի տալն քում զաւրիորդդ Հայոց մեծաց, զքոյր քո Տիգրանուհի, ինձ կնութեան. թէ արդեաւք եւ բարի համարեսցիս դմա, զի թագուհեաց թագուհի լիցի: 5 Ողջ լեր, թագակից մեր եւ սիրելի եղբայր»:
6 Եւ առանց յերկարելոյ զբանս ասացից: 7 Գայ առաքեալն եւ կատարէ յաղագս աւրիորդին գեղեցկի. զի յանձն առեալ Տիգրանայ` տայ զքոյր իւր Տիգրանուհի Աժդահակայ կնութեան: 8 Եւ չեւ եւս գիտելով զառ ի նմանէ դաւաճանութիւնն` յուղարկէ զքոյր իւր որպէս աւրէն է թագաւորաց: 9 Զոր առեալ Աժդահակայ, ոչ միայն վասն նենգին որ ի սրտի իւրում, այլ եւ վասն գեղեցկութեանն, առաջին իւրոց կանանցն կարգէ եւ զչարութիւնն ի ներքոյ ոստայն հինու:
ԻԹ (Լ)
Եթէ ո՛րպէս յայտնեցաւ նենգութիւնն եւ գրգռեցաւ մարտն. յորում եւ մահն Աժդահակայ:
2 Զկնի այսորիկ ասէ, թէ ի հաստատել Աժդահակայ զՏիգրանուհի ի տիկնութիւն, ոչ ինչ առանց կամաց նորա ի թագաւորութեան իւրում գործէր. այլ բերանով նորա կարգէր զամենայն, եւ հրամանի նորա ամենեցուն հնազանդ լինել հրամայէր: 3 Եւ յաւրինեալ զայս այսպէս` սկսանի նմա մեղմով պատրանս մատուցանել. «Ոչ գիտես, ասէ, եթէ եղբայր քո Տիգրան խանդացաւ զտիկնութիւնդ քո ի վերայ Արեաց, ի կնոջէ իւրմէ ի Զարուհեայ գրգռեալ: 4 Եւ զի՞նչ լինիցի այն, եթէ ոչ նախ ինձ մեռանել, եւ ապա լինել զԶարուհի ի վերայ Արեաց եւ զաստուածուհեաց ունել զտեղի: 5 Բայց արդ` ընտրելի է քեզ զմի յայսցանէ. կա՛մ լինել եղբայրասէր, եւ կործանումն խայտառակելի յանդիման Արեաց յանձն առնուլ, եւ կամ զանձին իմանալով զբարի` խորհուրդ աւգտակար ի մէջ բերել եւ յաղագս առաջիկայիցն հոգալ»:
6 Բայց էր ի մէջ այսպիսւոյ խորամանկութեան թագուցեալ եւ զմեռանելն Տիգրանուհեայ, եթէ ոչ ինչ ըստ կամաց խորհիցի մարապարսացւոյն: 7 Այլ իմացեալ խորագիտոյ գեղեցկին զայսպիսի դաւաճանութիւն` պատասխանի առնէ սիրոյ բանս Աժդահակայ, եւ արագագոյն ի ձեռն մտերմաց պատմէ եղբաւրն զնենգութիւնն:
8 Եւ ձեռնարկէ այնուհետեւ ի գործն ի ձեռն պատգամաւորութեան, գալ նոցա ի տեսութիւն միաբանութեան ի տեղի միջոց սահմանաց երկոցունց թագաւորութեանցն. իբր բան ինչ եւ գործ հարկաւոր հասեալ, որ ի ձեռն գրոյ եւ հրեշտակութեան կատարել ոչ է կարողութիւն, եթէ ոչ եւ դէմք երկոցունց հանդէպ լինիցին: 9 Այլ գիտելով Տիգրանայ զառաքելոյ իրին կատարումն` ոչ ինչ յորոց խորհէրն Աժդահակ` ծածկէ, այլ ի ձեռն գրոյ յայտնէ որ ինչ ի նորայն խորութեան սրտի: 10 Եւ յայտնեալ այսպիսւոյ չարութեան` ոչ ինչ էր այնուհետեւ բան եւ խորամանկութիւն, որ զայսպիսիս առագաստէր զչարութիւն. այլ յայտնի այնուհետեւ գրգռէր խազմն:
11 Եւ ժողովէ արքայն Հայոց ի սահմանացն Կապադովկացւոց, եւ որչափ ընտիրք Վրաց եւ Աղուանից, եւ զամենայն ընտիրս Հայոց Մեծաց եւ Փոքունց: 12 Եւ խաղայ ամենայն զաւրութեամբ իւրով զկողմամբք Մեդացւոց: 13 Վտանգ այնուհետեւ հարկ առնէ Աժդահակայ` պատահել պատերազմաւ հայկազինն ոչ փոքր ինչ ամբոխիւ: 14 Եւ երկայնէր հակառակութիւնն մինչեւ յամիսս հինգ. քանզի հիւանդանայր գործն արագ եւ առողջ, յորժամ զմտաւ ածէր Տիգրան յաղագս քեռն իւրոյ սիրելւոյ: 15 Զի այսպէս իմն զելս իրացն հնարէր յարդարել, զի ապրելոյ ճար լիցի Տիգրանուհեայ: 16 Պատահէ եւ այս, եւ ժամ մարտին մերձենայ:
17 Բայց գովեմ զքաջ նահատակն իմ զնիզակաւորն եւ զամենեւին բոլոր անդամովք համեմատն եւ ի գեղեցկութիւն հասակի աւարտեալ. քանզի առոյգ, ամենայնիւ ըստ իրեարս պատշաճեալ, եւ ուժով ոչ զոք ունելով իւր զոյգ: 18 Եւ զի՞ երկայնեմ զբանս. քանզի ի լինել մարտին նիզակաւ աւրինակ իմն որպէս զջուր հերձեալ զերկաթի ամուր հանդերձն` շամփրէ զԱժդահակ յընդարձակ տէգ նիզակին, եւ յամփոփել միւսանգամ զձեռնն՝ արտաքս զկէս մասն թոքոցն հանդերձ զինուն ի դուրս բերէ: 19 Բայց մարտն էր սքանչելի. զի քաջք դիպեալ քաջաց` ոչ վաղվաղակի թիկունս ի միմեանց դարձուցանէին. վասն որոյ յերկարեալ քարշէր գործ պատերազմին մինչեւ ի ժամս ձիգս: 20 Իսկ վախճան գործոյն առնէր մահն Աժդահակայ. եւ այսպիսի դիպուածս ի բարեբախտութիւն յաւելեալ` փառս յաճախէր Տիգրանայ:
Լ (ԼԱ)
Յաղագս թէ յուղարկեաց զքոյր իւր Տիգրանուհի ի Տիգրանակերտ. եւ վասն Անուշայ, առաջին կնոջն Աժդահակայ, եւ բնակութեան գերւոյն:
2 Պատմի եւ այս, թէ զկնի այսպիսի իրաց կատարման` յուղարկէ թագաւորապէս զքոյր իւր Տիգրանուհի մեծաւ ամբոխիւ ի Հայս, յաւանն` զոր շինեաց յիւր անուն Տիգրան, որ է Տիգրանակերտ, եւ զգաւառսն զայնոսիկ ի ծառայութիւն նմա հրամայէ: 3 Եւ զոստանն անուանեալ կողմանցն այնոցիկ ազատութիւն ի զարմից սորա ասէ լեալս, իբր թագաւորական զարմս:
4 Իսկ զԱնոյշ, զառաջին կինն Աժդահակայ, եւ զբազումս ի սերմանէն Աժդահակայ աղջկունս, հանդերձ պատանեկաւք եւ բազմութեամբ գերեացն, որչափ թէ աւելի քան զբիւր մի, բնակեցուցանէ յարեւելեայ ուսոյ մեծի լերինն մինչեւ ի սահմանս Գողթան, որ են Տամբատ, Ոսկիողայ, Դաժգոյնք, եւ որ այլք առ եզերբ գետոյն դաստակերտք, յորոց մինն է Վրանջունիք, մինչեւ հանդէպ ամրոցին Նախճաւանու. եւ զերիս աւանսն, զԽրամ եւ զՋուղայ եւ զԽորշակունիս իսկ ի միւս կողմանէ գետոյն. զբոլոր դաշտն, որոյ գլուխն Աժդանական, մինչեւ ցնոյն ինքն ամուրն Նախճաւանու: 5 Բայց զնախասացեալ կինն Անոյշ բնակեցուցանէ որդւովք իւրովք յանդորրութեան սպառուածի փլածին մեծի լերինն: 6 (Զորմէ լեալ ասեն յահագին իմն շարժմանէ. զոր պատմեն` որք բազմաշրջութեամբ հրամանաւ Պտղոմեայ ասպարիսաւք զբնակութիւնս մարդկան չափեցին, այլ եւ մասն ինչ զծով եւ զանբնակս յայրեցածէն մինչեւ զՔիմիւռոն): 7 Իսկ պաշտաւնեայս տայ Անուշայ ի նոյն Մարաց, որ առ ոտամբ լերինն բնակեցան:
8 Յայտնեն զայս ճշմարտապէս եւ թուելեացն երգք, զոր պահեցին ախորժելով, որպէս լսեմ, մարդիկ կողմանն գինեւէտ գաւառին Գողթան. յորս շարին բանք երգոցն զԱրտաշիսէ եւ զորդւոց նորա, յիշելով այլաբանաբար եւ զզարմիցն Աժդահակայ, վիշապազունս զնոսա կոչելով. զի Աժդահակդ` ի մեր լեզուս է վիշապ: 9 Այլ եւ ճաշ ասեն գործեալ Արգաւանայ ի պատիւ Արտաշիսի, եւ խարդաւանակ լեալ նմին ի տաճարին վիշապաց: 10 Այլ եւ Արտաւազդայ ոչ գտեալ, ասեն, քաջի որդւոյն Արտաշիսի, տեղեկիկ ապարանից ի հիմնանալն Արտաշատու` նա անց, ասէ, գնաց եւ շինեաց ի մէջ Մարաց զՄարակերտ. որ է ի դաշտին` որ անուանեալ կոչի Շարուրայ: 11 Այլ եւ տենչայ, ասեն, Սաթինիկ տիկին տենչանս` զարտախուր խաւարտ եւ զտից խաւարծի ի բարձիցն Արգաւանայ:
12 Եւ արդ` ո՞չ արդեաւք առաւել աստանաւր զարմասցիս ի վերայ մերոյ ճշմարտապատմութեանս, թէ ո՛րպէս յայտնեցաք զանյայտ իրս վիշապաց, որք են յԱզատն ի վեր ի Մասիս:

ԼԱ (ԼԲ)

Թէ ո՛յք ոմանք սորա զարմք, եւ ո՛յք ի սմանէ որոշեալ ցեղք:
2 Հաւաստի պատմել զբուն եւ զառաջին Տիգրանն եւ որ ինչ ի նմանէ գործք` սիրելի, որպէս ինձ պատմողիս ի մէջ իմոց բանից որ ինչ յաղագս Երուանդեանս Տիգրանայ բանք` եղիցի եւ քեզ ընթերցողիդ, որպէս այրն եւ գործք, այսպէս եւ զնմանէ բանք: 3 Վասն որոյ սիրեմ կոչել այսպէս ըստ քաջութեան - Հայկ, Արամ, Տիգրան. քանզի ըստ քաջացն՝ ազգք քաջք. իսկ միջոցքն՝ որպէս դէպ ումեք թուիցի կոչել: 4 Բայց ըստ դիւցազնութեանն կարծեաց` ճշմարիտ է եւ ասելս մեր: 5 Ոչ Արամազդ ոք, այլ ի կամեցողսն լսին լինել Արամազդ չորից եւս այլոց անուանելոց ոմանց Արամազդ. յորոց մի է եւ Կունդ ոմն Արամազդ: 6 Այսպէս եւ բազումք անուանեալք Տիգրան, մի է եւ միայնակ սա ի Հայկազանցս, որ զԱժդահակ սպան, եւ զտուն նորա ի գերութիւն վարեաց եւ զԱնոյշ մայրն վիշապաց. աւժանդակ` կամաւք եւ յաւժարութեամբ Կիւրոս ունելով` զիշխանութիւնն Մարաց եւ Պարսից յինքն յափշտակեաց:
7 Սորա որդի Բաբ, Տիրան, Վահագն, զորմէ ասեն առասպելք աշխարհիս. «Երկնէր երկին, երկնէր երկիր, երկնէր եւ ծովն ծիրանի. երկն ի ծովուն ունէր եւ զկարմրիկն եղեգնիկ. ընդ եղեգան փոխ ծուխ ելանէր, ընդ եղեգան փող բոց ելանէր. եւ ի բոցոյն վազէր խարտեաշ պատանեկիկ. նա հուր հեր ունէր, ապա թէ բոց ունէր մաւրուս, եւ աչկունքն էին արեգակունք»: 8 Զայս երգելով ոմանց փանդռամբ, լուաք մերովք իսկ ականջաւք: 9 Յետ որոյ եւ ընդ վիշապաց ասէին յերգին կռուել նմա եւ յաղթել, եւ կարի իմն նմանագոյնս զՀերակլեայ նահատակութիւնսն նմա երգէին: 10 Այլ ասեն զսա եւ աստուածացեալ. եւ անդրի ի Վրաց աշխարհին զսորա չափ հասակին կանգնեալ` պատուէին զոհիւք: 11 Եւ սորա են զարմք Վահունիք. ի սորա կրտսեր որդւոյն Առաւանայ Առաւենեանք: 12 Սորա Առաւան, սորա Ներսեհ, սորա Զարեհ. ի սորա զարմից եւ որ Զարեհաւանիցն կարդան ազգք: 13 Իսկ սորա առաջին Արմոգ, սորա Բագամ, սորա Վահան, սորա Վահէ: 14 Սա ընդվզեալ` մեռանի յԱղեքսանդրէ Մակեդոնացւոյ:
15 Յայսմ հետէ մինչեւ ցթագաւորութիւնն Վաղարշակայ ի Հայս` ոչ ինչ ճշմարտագոյն ունիմ պատմել քեզ. քանզի շփոթ իմն ամբոխից լեալ` այր զարամբ ելանէին տիրել աշխարհիս. եւ վասն այսորիկ դիւրամուտ ի Հայս լեալ Արշակ Մեծ` թագաւորեցուցանէ զեղբայր իւր զՎաղարշակ ի վերայ աշխարհիս Հայոց:

ԼԲ (ԼԳ)

Թէ Եղիական պատերազմն առ Տեւտամաւ. եւ մեր Զարմայր ընդ Եթովպացի զաւրուն լինել սակաւուք, եւ ի նոյն մահ:
2 Երկուք այսոքիկ են, որք աշխատութիւն տագնապաւ մեզ ի վերայ ի քումմէդ հասուցանեն հարցասիրութենէ եւ համառաւտասիրութիւն, արագաբանութին. եւ այսոքիկ` պերճք եւ պայծառք, պղատոնականք իբր եղանել բանք. հեռի ի ստութենէ, եւ լի որ ինչ ընդդէմ ստութեան. եւ զայսոսիկ յառաջին մարդոյն մինչեւ զքեզ առ ժամայն պատմել: 3 Եւ այսոցիկ ի միասին պատահել անհնարին է: 4 Քանզի որ զամենայն ստեղծ, կարող գոլով ակնարկութեամբ ի քթթել ական զամենայն կացուցանել` ոչ այսպէս հաստատէ, այլ աւուրս որոշէ եւ կարգս ի ստեղծուածս. քանզի են ոմանք առաջնոյ եւ ոմանք երկրորդի եւ երրորդի եւ այլոցն աւուրց ստեղծուածք: 5 Եւ այսու մեզ այսպիսի իմն ակնարկէ կարգս վարդապետութիւն Հոգւոյն: 6 Իսկ զքո փափագ արտաքոյ այսպիսւոյ աստուածայնոյ տեսանեմք սահմանի, զի արդար եւ բնաւ եւ առ ժամայն ամենայնք քեզ եղիցին ասացեալ: 7 Այլ առ ի մէնջ այսոքիկ կա՛մ յերկար, եւ քեզ ըստ կամաց, կամ փոյթ, եւ քեզ ոչ հաճելիք:
8 Զի այսպէս ի քոյ հապճեպելոյ ահա ոչ ինչ յաղագս Մակեդոնացւոյն, եւ ոչ վասն Եղիականին ի կարգին նշանակեցաք, այլ զաւդեմք աւասիկ: 9 Ոչ ունիմք ասել, իմաստո՞ւն կամ անհանճար աստանաւր լինել մեզ հիւսն, պատկանաւո՞ր կամ ոչ` զայնոցիկ այժմ ուրեմն զկնի հեղուսելով բանս, զկարեւորսն եւ մերոյս արժանի շարադրութեանս:
10 Եւ ո՞յք արդեաւք այսպիսեաց ճառից առաջինք, եթէ ոչ որք ի Հոմերոսէ պատմին. այն, որ վասն Եղիականին պատմի պատերազմին առ Տեւտամաւ Ասորեստանեայց: 11 Եւ մեր Զարմայր ի ծառայութեան Ասորեստանեայց սակաւուք ընդ Եթովպացի զաւրուն աւգնական Պռիամու, եւ անդ ի քաջացն Հելլենացւոց վիրաւորեալ մեռանի. այլ կամիմ յԱքիլլեայ, եւ մի՛ յայլմէ ումեքէ ի քաջացն:
12 Կատարեցան գիրք Առաջին ծննդաբանութեան Հայոց Մեծաց: Ի ՊԱՐՍԻՑ ԱՌԱՍՊԵԼԱՑ
Յաղագս Բիւրասպեայ Աժդահակայ:
2 Բայց զի՞նչ արդեաւք տարփանք քեզ` եւ Բիւրասպեայ Աժդահակայ փծուն եւ անճոռնի առասպելքն իցեն. եւ կամ է՞ր սակս զմեզ Պարսից անյարմար եւ անոճ բանից, մանաւանդ թէ առաւել վասն անբանութեան, առնես աշխատ, եւ անբարի առաջնոյ նորա բարերարութեան, եւ դիւաց նմա սպասաւորութեան, եւ ոչ վրիպեցուցանել կարելոյ զվրիպեալն եւ զսուտն. եւ ուսոցն համբուրումն, եւ անդուստ վիշապացն ծնունդ, եւ յայնմ հետէ չարութեան յաճախութիւն, ծախել զմարդիկ ի պէտս որովայնի: 3 Իսկ ապա եւ Հրուդենայ ումեմն զնա կապել սարեաւք պղնձեաւք, եւ ի լեառնն տանել, որ կոչի Դըմբաւընդ: 4 Այլ եւ ի ճանապարհի ննջելն Հրուդենայ, եւ Բիւրասպեայ քարշելն ի բլուրն, եւ զարթչելն Հրուդենայ, եւ տանել զնա յայրս ինչ լերինն եւ կապել, եւ զինքն անդրի ընդդէմ նորա հաստատել. յորմէ պակուցեալ` հնազանդեալ կայ շղթայիցն, եւ ոչ զաւրէ ելանել եւ ապականել զերկիր:
5 Զի՞նչ քեզ այսոքիկ կարաւտութիւն առասպելք սուտք, կամ զի՞նչ պէտք անմիտ եւ անհաճար բանից յարմարանք: 6 Մի՞ արդեաւք յունական պերճ եւ ողորկ առասպելքն իցեն հանդերձ պատճառաւ, որք զճշմարտութիւն իրաց այլաբանաբար յինքեանս ունին թաքուցեալ: 7 Այլ ասես` մեզ պատճառս տալ անբանութեան նոցա, եւ զարդարել զանզարդսն: 8 Նոյն առ ի յինէն քեզ բան. զի՞նչ այսոքիկ կարաւտութիւնք. ո՞րպիսի իղձք` անբաղձալւոյ իրիք բաղձալ եւ մեզ յաւելուլ աշխատութիւն: 9 Այլ տացուք զայսոսիկ` մանկականի քոյոց տիոց եւ անհասութեան խակութեանդ լեալ տարփանք: 10 Վասն որոյ եղիցի եւ աստանաւր լնուլ մեզ զփափագ կամաց քոց:
11 Ստորագրութիւն, որ ինչ սակս Բիւրասպեայ հաւաստին:
12 Զպղատոնականն համարձակագոյն այժմ բարբառիմ. «իսկ արդ արդեաւք իցէ՞ սիրելւոյ այլ ոք ես. քանզի եւ չէ իսկ ոք»: 13 Զի ի վերայ այլոց անհնարիցն, հնարաւոր վասն քո արարելոց մեր, կատարեմք եւ զայս. զի զորոց ատեմք զբանս եւ զգործս, եւ այնոցիկ մանաւանդ թէ լուրն զլսելիս մեր տաղտկացուցանէր` այսաւր ձեռամբ իմով շարագրեմ զայնոսիկ, միտս անմտութեան նոցա տալով, եւ զկարի վաղուց նոցա իրս եւ նոցա անհասանելիս աւասիկ յայտնեմ. միայն թէ եւ քեզ այսոքիկ ուրախութիւն եւ կամ շահ աւգտութեան: 14 Այլ ծանի՛ր զատելութիւն մեր առ այսպիսի բան, զի ոչ յառաջինսն մեր ասացեալ գիրս, եւ ոչ ի վերջին բանս արժանաւորեցաք շարել, այլ զատ եւ որիշ: 15 Եւ սկսայց այսպէս:
16 Ասացեալն ի նոցանէ Բիւրասպի Աժդահակ` առ Նեբրովթաւ նախնի նոցա: 17 Քանզի ի բաժանել լեզուացն ընդ ամենայն երկիր, ոչ խառն ի խուռն եւ ոչ անառաջնորդ այս լինէր. այլ աստուածայնով իմն ակնարկութեամբ գլխաւորք եւ ցեղապետք որոշեալք զիւրաքանչիւր սահմանս ժառանգեցին կարգաւ եւ զաւրութեամբ: 18 Եւ զայս Բիւրասպեայ հաւաստի անուն ճանաչեմ ես Կենտաւրոս Պիւռիդայ, ի քաղդէականի գտեալ մատենի: 19 Սա ոչ քաջութեամբ քան թէ հարստութեամբ եւ ճարտարութեամբ զցեղապետութիւն ազգին իւրոյ ունէր, հնազանդեալ Նեբրովթայ. եւ հասարակաց զկենցաղս կամէր ցուցանել ամենեցուն, եւ ասէր` ոչ ինչ իւր առանձին ումեք ունել պարտ է, այլ հասարակաց: 20 Եւ ամենայն ինչ նորա յայտնի էր բան եւ գործ. եւ ի ծածուկ ինչ ոչ խորհէր, այլ զամենայն յանդիման արտաքս բերէր լեզուաւ զծածուկս սրտին: 21 Եւ զել եւ զմուտ բարեկամացն որպէս ի տուընջեան նոյնպէս եւ ի գիշերի սահմանէր: 22 Եւ այս է առաջին նորա ասացեալ անբարի բարերարութիւնն:
23 Այլ քանզի աստեղաբանութեամբ հզաւր եղեալ` յաւժարեցաւ ուսանել եւ զկատարեալ չարութիւնն. եւ այսոքիկ անկարելիք նմա. քանզի որպէս վերագոյնն ասացաք` սովորութիւն ունէր պատրանաց աղագաւ առ բազումս` ոչ ինչ ի ծածուկ գործել, եւ զայնպիսի վերջին եւ կատարեալ չարութիւն յայտնի ուսանել կարողութիւն ոչ էր: 24 Հնարի այսպիսում ուսման դառնութեան հնարս,եւ ցաւս ինչ յորովայնի ունել բաղբաղէր չարաչարս, որ ոչ այլով իւիք, քան թէ բանիւ իմն եւ անուամբ սոսկալեաւ բժշկիցի, զոր վայրապար լսել ումեք ոչ է կարողութիւն: 25 Եւ այս սովորեալ, որ զչարութիւնն նիւթէր, ուսուցանէր նմա ի տան եւ ի հրապարակս. անկասկած զգլուխն ի վերայ ուսոցն Բիւրասպեայ դնելով եւ խաւսելով յականջսն` ուսուցանէր զանբարի արուեստն. զոր յառասպելին` մանուկ սատանայի, ասեն, սպասաւորելով լինէր կամակատար. եւ ապա վասն որոյ պարգեւ ի նմանէ խնդրեալ` համբուրէր զուսսն:
26 Իսկ վիշապացն բուսումն, կամ կատարելապէս վիշապանալն Բիւրասպեայ, որ ասի, է այս: 27 Քանզի անբաւ մարդիկ սկսաւ զոհել դիւաց. մինչեւ տաղտկանալ ի նմանէ բազմութեանն եւ միաբանեալ ամենեցուն եւ հալածել, եւ փախչել նմա ի նախասացեալ լերինն կողմանս. եւ ի սաստիկ վարելոյն զնա` թաւթափեցաւ ամբոխ նորա ի նմանէ: 28 Յայս վստահացեալ վարողացն զնա` հանգեան աւուրս ինչ զտեղեաւքն:
29 Իսկ Բիւրասպեայ ժողովեալ զցրուեալսն` յանկարծաւրէն հասանէ ի վերայ, վնաս սաստիկ առնելով. այլ յաղթէ բազմութիւնն, եւ փախստական լինի Բիւրասպի. եւ հասեալ սպանանեն զնա մերձ ի լեառնն, եւ ընկենուն ի վիհ մեծ ծծմբոյ:

ՑԱՆԿՔ ԵՐԿՐՈՐԴ ԳՐՈՑ

1 Ա. Միջակ պատմութիւն Հայոց:
2 Բ. Թագաւորել Արշակայ եւ որդւոցն, պատերազմ ընդ Մակեդովնացիս եւ սէր ընդ Հռովմայեցիս:
3 Գ. Թագաւորեցուցանել զՎաղարշակ Հայոց աշխարհիս:
4 Դ. Եթէ ո՛րպէս միաբանեալ Վաղարշակայ զքաջս Հայոց ի կարգս զաւրու` խաղայ ի վերայ Մակեդոնացւոցն մտերմաց:
5 Ե. Պատերազմ Մորփիղիկեայ եւ մկնդահար մահ:
6 Զ. Թէ ո՛րպէս կարգեաց Վաղարշակ զարեւմուտս եւ զհիւսիսի մերոյ աշխարհիս:
7 Է. Յաւրինուած թագաւորութեանն, եւ թէ ուստի՛ զնախարարութիւնս կարգեաց, ո՛րպէս եւ զիա՛րդ կենցաղավարել հրամայեաց:
8 Ը. Երկրորդ լինել թագաւորութեան ի զաւակէ Աշդահակայ Մարաց թագաւորի:
9 Թ. Յաղագս մերոյ Արշակայ Առաջնոյ եւ նորին գործոց:
10 Ժ. Եթէ ուստի՛ եգիտ զպատմութիւնն զկնի մատենիցն Մար Աբայ Կատինայ:
11 ԺԱ. Յաղագս մերոյ Արտաշիսի Առաջնոյ, եւ յափշտակելոյ զնախագահութիւնն:
12 ԺԲ. Խաղալն Արտաշիսի յարեւմուտս, եւ ձերբակալ առնել զԿրիւսոս, եւ աւարել ընձեռել Հայոց զպատկերս կռոցն:
13 ԺԳ. Վկայութիւնք տիեզերակալութեանն Արտաշիսի եւ կապելոյն զԿրիւսոս` յայլոց պատմագրաց:
14 ԺԴ. Յաղագս թագաւորելոյ Տիգրանայ Միջնոյ, եւ ընդդէմ կալոյ զաւրացն Յունաց, եւ զմեհեանսն շինելոյ, եւ արշաւանս առնելոյ ի Պաղեստինէ:
15 ԺԵ. Դիմումն ի մեզ Պոմպէի Հռոմայեցւոց զաւրավարի եւ առնուլն զՄաժաք, եւ մահն Միհրդատայ:
16 ԺԶ. Յաղագս յարձակելոյ Տիգրանայ ի վերայ զաւրացն Հռոմայեցւոց, եւ խոյս տալ Գաբիանոսի եւ արձակելոյ զմանուկն Միհրդատ:
17 ԺԷ. Պատերազմ Կրասոսի, եւ սատակումն նորին ի Տիգրանայ:
18 ԺԸ. Եթէ ո՛րպէս Կասսիոս ընդդիմակաց եղեւ Տիգրանայ, եւ ապստամբելն Միհրդատայ եւ շինելն զԿեսարիայ:
19 ԺԹ. Յաղագս միաբանութեանն Տիգրանայ եւ Արտաշեզի, եւ առաքել ասպատակ ի Պաղեստինէ. եւ գերութիւն Հիւրկանու քահանայապետի եւ այլ բազմութեան Հրէից:
20 Ի. Այլ պատերազմ Հայոց ընդ զաւրս Հռոմայեցւոց, եւ պարտումն Սիղոնի եւ Բենդիդեայ:
21 ԻԱ. Եթէ զիա՛րդ Անտոնիոս իւրովի դիմեալ ի վերայ զաւրացն Հայոց` առնու զՇամշատ:
22 ԻԲ. Յաղագս թագաւորելոյն Արտաւազդայ, եւ պատերազմել ընդ Հռոմայեցիս:
23 ԻԳ. Ձերբակալ առնել զԱրտաւազդ Անտոնեայ:
24 ԻԴ. Յաղագս թագաւորելոյն Արշամայ, եւ զառաջին մասնաւոր հարկիլ Հայոց Հռոմայեցւոց. եւ արձակումն Հիւրկանու, եւ վասն նորին վտանգ ազգին Բագրատունեաց:
25 ԻԵ. Գժտութիւն ընդ Հերովդի Արշամայ եւ ակամայ հնազանդութիւն:
26 ԻԶ. Թագաւորութիւն Աբգարու, եւ մտանել բովանդակ Հայոց ընդ հարկաւ Հռոմայեցւոց. եւ պատերազմ ընդ զաւրս Հերովդի, եւ սպանանել զեղբաւրորդի նորա զՅովսէփ:
27 ԻԷ. Շինուած Եդեսեայ քաղաքի, եւ յիշատակումն սակաւուք ազգի մերոյ Լուսաւորչին:
28 ԻԸ. Յաղագս երթալոյն Աբգարու յարեւելս եւ թագաւորեցուցանելոյ Պարսից զԱրտաշէս. եւ թէ զիա՛րդ կարգեաց զեղբարսն, յորոց մեր Լուսաւորիչն եւ նորին ազգակիցքն:
29 ԻԹ. Դարձ Աբգարու յարեւելից, եւ տալ աւգնականութիւն Արետայ ի մարտ ընդ Հերովդի չորրորդապետի:
30 Լ. Առաքումն իշխանացն Աբգարու առ Մառինոս, յորում տեսին զՓրկիչն մեր Քրիստոս, ուստի եղեւ սկիզբն հաւատոցն Աբգարու:
31 ԼԱ. Թուղթ Աբգարու առ Փրկիչն:
32 ԼԲ. Պատասխանի թղթոյն Աբգարու, զոր գրեաց Թովմաս առաքեալ հրամանաւ Փրկչին:
33 ԼԳ. Քարոզութիւն յԵդեսիա առաքելոյն Թադէոսի, եւ պատճէն թղթոցն հնգից:
34 ԼԴ. Յաղագս վկայութեան Առաքելոյն:
35 ԼԵ. Վասն Սանատրկոյ թագաւորութեանն, եւ սպանման ծննդոցն Աբգարու, եւ վասն Հեղինեայ տիկնոջ:
36 ԼԶ. Յաղագս նորոգման Մծբին քաղաքի, եւ անուանակոչութեան Սանատրկոյ եւ մահուան նորին: 37 ԼԷ. Թագաւորել Երուանդայ, եւ կոտորել զորդիս Սանատրկոյ, եւ զերծանել Արտաշիսի փախստեամբ:
38 ԼԸ. Որ ինչ ջան Երուանդայ վասն ի բուռն արկանելոյ զմանուկն Արտաշէս, եւ ի բաց թողլոյ զՄիջագետս:
39 ԼԹ. Յաղագս շինուածոյ Երուանդաշատ քաղաքի: 40 Խ. Եթէ ո՛րպէս շինեաց զԲագարան քաղաք կռոց: 41 ԽԱ. Վասն տնկելոյ զանտառն, որ կոչի Ծննդոց: 42 ԽԲ. Վասն ձեռակերտին որ կոչի Երուանդակերտ:
43 ԽԳ. Եթէ ո՛րպէս աւգնական արարեալ Սմբատայ զնախարարսն Պարսից` խնդրէր թագաւորեցուցանել զԱրտաշէս:
44 ԽԴ. Յաղագս լսելոյ Երուանդայ զգալն Արտաշիսի, եւ գումարելոյ զզաւրսն ի պատրաստութիւն պատերազմի:
45 ԽԵ. Թէ ո՛րպէս ընդ մուտն Արտաշիսի յիւր աշխարհն յաջողեցաւ գործն:
46 ԽԶ. Երուանդայ պատերազմ ընդ Արտաշիսի եւ փախուստ, եւ առումն քաղաքին եւ մահ նորին:
47 ԽԷ. Թագաւորել Արտաշիսի եւ առնել բարի իւրոց երախտաւորաց:
48 ԽԸ. Սպանումն Երուազայ, եւ շինել միւսոյ Բագարանի, եւ հարկիլ Արտաշիսի Հռոմայեցւոցն:
49 ԽԹ. Յաղագս շինուածոյ Արտաշատ քաղաքի:
50 Ծ. Յարձակումն Ալանաց ի մեզ եւ պարտումն, եւ խնամութիւն Արտաշիսի ընդ նոսա:
51 ԾԱ. Սպանումն Արգամայ եւ որդւոց նորա:
52 ԾԲ. Եթէ ո՛րպէս Սմբատ եւ զի՛նչ յԱլանս գործեաց. եւ բնակել Արտազու:
53 ԾԳ. Աւարումն Կասբից, եւ գրգռութիւն ընդ Սմբատայ զարմիցն Արտաշիսի եւ ընդ միմեանս:
54 ԾԴ. Պատերազմ ընդ զաւրս Դոմետիանոսի ի Բասեան:
55 ԾԵ. Յաղագս Տրայանոսի եւ նորին գործոց, եւ մահուանն Մաժանայ յեղբարցն:
56 ԾԶ. Թէ ո՛րպէս բազմամարդացոյց Արտաշէս զաշխարհս եւ սահմանս հաստատեաց:
57 ԾԷ. Յաղագս նախարարութեանն Ամատունեաց:
58 ԾԸ. Յաղագս Առաւեղինից տոհմին, թէ ուստի՛ սերեալ ազգ:
59 ԾԹ. Արուեստից գիտութիւն որ ինչ յաւուրս Արտաշիսի:
60 Կ. Յաղագս մահուանն Արտաշիսի:
61 ԿԱ. Արտաւազդայ թագաւորութիւն, եւ հալածել զեղբարս իւր եւ զքորս, եւ մահն հանդերձ այլաբանելով:
62 ԿԲ. Որ ինչ վասն Տիրանայ:
63 ԿԳ. Յաղագս Տրդատայ Բագրատունւոյ, եւ անուանց ազգի նորա առաջնոյ:
64 ԿԴ. Եթէ զիա՛րդ Տիգրան Վերջին, եւ զի՛նչ ի նմանէ գործք:
65 ԿԵ. Յաղագս թագաւորելոյ Վաղարշայ, եւ շինելոյ զաւանն Բասենոյ, եւ պատել պարսպաւ զՆոր քաղաքն, եւ պատերազմ ընդ Խազրաց, եւ մահ նորին:
66 ԿԶ. Եթէ ուստի՛ զայսոսիկ պատմէ:
67 ԿԷ. Եթէ ո՛րպէս Ագաթանգեղոս պատմեաց համառաւտ:
68 ԿԸ. Զթագաւորական ազգացն, յորմէ ցեղք Պարթեւականք որոշեցան:
69 ԿԹ. Եթէ զիա՛րդ ցեղն Արտաշիսի Պարսից արքայի մինչեւ ցվախճան:
70 Հ. Եթէ զի՛նչ առասպելք Պահլաւկաց:
71 ՀԱ. Առաջին արշաւանք Խոսրովու յԱսորեստան, որով համարէր աւգնել Արտաւանայ:
72 ՀԲ. Խոսրովայ աւգնականութիւն գտեալ ի Փիլիպպոսէ` դիմէ ի վերայ Արտաշրի պատերազմաւ: 73 ՀԳ. Դարձեալ յարձակումն Խոսրովու ի վերայ Արտաշրի առանց Հռոմայեցւոց աւգնականութեան:
74 ՀԴ. Յաղագս գալստեանն Անակայ եւ լինելութեան սրբոյն Գրիգորի:
75 ՀԵ. Յաղագս Փերմելիանեայ եպիսկոպոսի Կեսարու Կապադովկացւոց եւ պատմութեանց նորին: 76 ՀԶ. Դիմումն ի մեզ Արտաշրի, եւ յաղթել կայսեր Տակիտոսի:
77 ՀԷ. Յաղագս խաղաղութեան Պարսից ընդ Յունաց, եւ շինելոյ Արտաշրի զՀայս յամս անիշխանութեանն:
78 ՀԸ. Սատակումն ազգին Մանդակունեաց յԱրտաշրէ:
79 ՀԹ. Յաղագս նահատակութեանն Տրդատայ յամս անիշխանութեանն Հայոց:
80 Ձ. Յայտարարութիւն սակաւուք սննդեան եւ վարուց Գրիգորի եւ որդւոց նորա, ի թղթոյն Արտիթեայ եպիսկոպոսի, որ վասն հարցմանն Մարկոսի միայնաւորի ի Յագռոճանի:
81 ՁԱ. Եթէ ուստի՛ եւ զիա՛րդ ազգ Մամիկոնէից:
82 ՁԲ. Նահատակութիւնք Տրդատայ ի թագաւորութեանն յառաջ քան զհաւատալն:
83 ՁԳ. Յաղագս առնելոյ Տրդատայ կին զԱշխէն եւ Կոստանդնի զՄաքսիմինայ, եւ թէ ո՛րպէս հանդիպեցաւ հաւատոց:
84 ՁԴ. Սատակումն Սլկունեաց ի Ճենազնոյն Մամգունայ:
85 ՁԵ. Նահատակութիւնք Տրդատայ ի պատերազմին որ յԱղուանս, յորում միջակտուր արար զԲասլաց թագաւորն:
86 ՁԶ. Վասն Նունէի երանելւոյ, եթէ ո՛րպէս եղեւ պատճառք փրկութեան Վրաց:
87 ՁԷ. Պարտումն Շապհոյ եւ ակամայ հնազանդութիւն ընդ ձեռամբ մեծին Կոստանդիանոսի, եւ Տրդատայ ունել զԵկբատան, եւ գալ ազգականացն, եւ թէ յայնժամ եղեւ գիւտ փրկական փայտին: 88 ՁԸ. Կապումն Լիկիանոսի, եւ փոխումն արքունեացն ի Հռովմէ, եւ շինել Կոստանդնուպոլսի:
89 ՁԹ. Յաղագս Արիոսի չարափառի եւ ժողովոյն որ եղեւ վասն նորա ի Նիկիայ, եւ սքանչելեացն որ երեւեցաւ ի Գրիգորիոս:
90 Ղ. Դարձ Արիստակեայ ի Նիկիոյ, եւ հաւատալ ազգականացն, եւ որ ինչ ի Գառնի շինուածք:
91 ՂԱ. Յաղագս մահուան Գրիգորի եւ Արիստակեայ, եւ թէ է՛ր աղագաւ լեառն կոչի Մանեայ այրք: 92 ՂԲ. Յաղագս վախճանին Տրդատայ թագաւորին, ընդ որում եւ ողբերգական մեղադրութիւն:
93 Բովանդակեցան ցանկք Երկրորդ գրոց միջակ պատմութեանց:

ԳԻՐՔ ԵՐԿՐՈՐԴ

Ա

Բան միջակ պատմութեան մերոցն նախնեաց:
2 Գրեմ քեզ այժմ եւ որ ինչ առանձին մերոյ աշխարհիս գործք, երկրորդ առնելով գիրս, սկսեալ ի թագաւորութենէն Աղեքսանդրի, մինչեւ ցթագաւորութիւն սրբոյ եւ քաջի առնն մեծին Տրդատայ, կարգաւ, որ ինչ եղեալ աստ գործ քաջութեան եւ արութեան, իմաստից եւ կարգաց միոյ միոյ ուրուք ի նոցանէ, որք յարքայէն Պարսից յԱրշակայ եւ ի Վաղարշակայ եղբաւրէ նորա, զոր մերոյ ազգիս թագաւորեցոյց. եւ որ ինչ որք յետ նորա եղեն թագաւորք աշխարհիս մերոյ ի նորին սերմանէ, որդի ի հաւրէ առնլով զտէրութիւնն` անուանեցան Արշակունիք յԱրշակայ. աւելորդքն յազգ եւ ի բազմութիւն աճեցեալք, եւ միակն ըստ կարգի հետեւանայ ի թագաւորութիւն: 3 Բայց գրեմ կարճ ի կարճոյ` որ ինչ մեզ անկն է, եւ զաւելորդսն թողում: 4 Քանզի բաւական է յաղագս այլոց ազգաց որ ինչ ի բազմաց ասացեալ եղեւ:
5 Յետ տիրելոյն ամենայն տիեզերաց Աղեքսանդրի Մակեդոնացւոյ, որդւոյ Փիլիպպեայ եւ Ոլոմպիադայ, որ էր քսան եւ չորրորդ յԱքիղղայ, բազմաց տալով զտէրութիւնն կտակաւ, զի ամենեցուն իշխանութիւն` Մակեդոնացւոցն անուանեսցի` ինքն մեռանի: 6 Զկնի որոյ թագաւորեաց Բաբելովնի Սելեւկիոս, զյոլովից կորզելով զիշխանութիւն. ուստի եւ զՊարթեւս հնազանդեաց մեծաւ պատերազմաւ, եւ կոչեցաւ Նիկանովր այնորիկ աղագաւ: 7 Սորա տիրեալ ամս երեսուն եւ մի` թողու զթագաւորութիւնն որդւոյն իւրում Անտիոքայ, անուանեցելոյն Սաւտէր, ամս ինն եւ տասն: 8 Զսա յաջորդէ Անտիոքոս, ասացեալն Թեւոս, ամս տասն. եւ ի մետասաներորդին ապստամբեն Պարթեւք ի ծառայութենէ Մակեդոնացւոցն: 9 Ուստի եւ թագաւորեաց Արշակ Քաջ, որ էր ի զաւակէ Աբրահամու, ի Քետուրական ծննդոց, առ ի հաստատել բանին Տեառն առ Աբրահամ, թէ թագաւորք ազգաց ի քէն ելցեն:

Բ

Թագաւորել Արշակայ եւ որդւոցն. պատերազմ ընդ Մակեդոնացիս եւ սէր ընդ Հռովմայեցիս:
2 Որպէս ասացաք` յետ վաթսուն ամի մահուանն Աղեքսանդրի` թագաւորէ ի վերայ Պարթեւաց Արշակ Քաջ ի քաղաքին, որ կոչի Բահղ Առաւաւտին, յերկրին Քուշանաց: 3 Եւ տայ պատերազմունս սաստիկս յոյժ, թափելով յինքն զամենայն արեւելեայս: 4 Հալածէ եւ ի Բաբելովնէ զՄակեդոնացւոց իշխանութիւնն: 5 Լսէ եւ զզաւրանալն Հռովմայեցւոց ի վերայ ամենայն արեւմտից եւ ծովու, եւ թէ ի Սպանիացւոց թափեցին զբովսն, ուստի ոսկի եւ արծաթն հատանի. եւ զԳաղատացիս հարեալ ընդ հարկաւ արարին, եւ զթագաւորութիւնն Ասիացւոց: 6 Հրեշտակս առաքեալ խնդրէր զդաշնաւորութիւն, զի մի՛ աւգնեսցեն Մակեդոնացւոց. ոչ տալով հարկս, այլ պատարագս միայն ամի ամի հարիւր քանքարոյ:
7 Այսպէս տիրեալ ամս երեսուն եւ մի, եւ յետ նորա Արտաշէս որդի նորա ամս քսան եւ վեց: 8 Զսա պայազատէ նորին որդի Արշակ, որ կաչեցաւ Մեծ. պատերազմի ընդ Դեմետրեայ եւ որդւոյն Դեմետրեայ Անտիգոնեայ. քանզի ի վերայ նորա եկն ի Բաբելովն մոկեդոնական զաւրու, եւ պատերազմեալ` ի գերութիւն ըմբռնեցաւ. զոր կալեալ Արշակայ` տարաւ ի Պարթեւս հանդերձ երկաթեղէն կապանաւք, ուստի եւ Սիրիպինդէսն կոչեցաւ: 9 Այլ իմացեալ եղբաւր նորին Սիդիացւոյ Անտիոքայ զգնալն Արշակայ` գայ ունի զԱսորիս: 10 Իսկ Արշակայ երկոտասան բիւրու անդրէն դարձեալ, եւ Անտիոքոս ի սաստիկ ձմերայնւոյն հերքեալ` պատահի նմա պատերազմաւ յանձուկ տեղիս, եւ կորնչի հանդերձ զաւրաւքն. եւ Արշակ տիրէ երրորդ մասին աշխարհիս, որպէս յիրականացն պատմութեանց Հերոդոտեայ է ուսանել ի չորրորդէն, որ յաղագս բաժանելոյ զբոլոր երկիրս յերիս մասունս, եւ կոչել զոմն Եւրոպէ, եւ զոմն Լիբիէ, եւ զոմն Ասիայ, որում եւ տիրեաց Արշակ:

Գ

Թագաւորեցուցանել զՎաղարշակ աշխարհիս Հայոց:
2 Ի ժամանակին յայնմիկ թագաւորեցուցանէ զեղբայր իւր զՎաղարշակ աշխարհիս Հայոց, զհիւսիսի եւ զարեւմուտս տալով նմա սահմանս: 3 Սա, որպէս յառաջնում մերում մատենին գրեցաք, այր քաջ եւ խոհեմ` ընդարձակ տիրեաց ի վերայ սահմանաց իւրոց, եւ կարգս կենցաղականս, որչափ մարթէր, սահմանեաց աշխարհիս. եւ նախարարութիւնս եւ նոցին նախարարութեանցն նահապետութիւնս հաստատեաց զարս պիտանիս, որք ի զաւակաց նախնւոյն մերոյ Հայկայ եւ յայլոց:
4 Քանզի յետ սանձահարելոյ զՄակեդոնացիս եւ դադարելոյ պատերազմացն` սկիզբն առնէ բարեգործութեանց Պարթեւն քաջ. նախ եւ առաջին փոխարէն բարեաց հատուցանելով առնն զաւրաւորի եւ իմաստնոյ, որ ի Հրէիցն` Շամբատայ Բագրատ. տալով նմա իշխանութիւն ազգաւ թագադիր լինել Արշակունեաց. եւ որ ի նմանէ ծնեալ ազգ` լինել կոչմամբ յանուն նորա Բագրատունի, որ է այժմ մեծ նախարարութիւն ի մէջ աշխարհիս: 5 Քանզի այս Բագարատ նախաձեռն ընծայ ըստ կամաց մատոյց զինքն Վաղարշակայ յառաջ քան զպատերազմունսն Արշակայ ընդ Մակեդոնացիսն, եւ սա ի դրան արքունի: 6 Իսկ ի ծայրս հայերէն խաւսից կողմնակալ, իշխան բիւրուց եւ հազարաց, յարեւմուտից կուսէ:
7 Բայց դարձցուք անդրէն ի վեր, պատմելով յաղագս պատերազմին Վաղարշակայ ընդ Պոնտացիս, եւ որ ի Փռիւգիայ, եւ վասն յաղթութեանն:

Դ

Եթէ ո՛րպէս միաբանեալ Վաղարշակայ զքաջս Հայոց ի կարգս զաւրու` խաղայ ի վերայ Մակեդոնացւոցն մտերմաց:
2 Յետ պատերազմին Արշակայ ընդ Մակեդոնացիս եւ ունելոյ զԲաբելոն եւ զարեւելս եւ զարեւմուտս Ասորեստանի` միաբանէ եւ Վաղարշակ զաւր բազում յԱտրպատականէ եւ ի Հայոց, որ ի միջոցի աշխարհիս, արս անուանիս եւ քաջս, եւ զկոչեցեալն Բագարատ, եւ որք ընդ նովաւ քաջք, եւ ծովեզերեայսն մանկունս, որք ի Գեղամայ եւ ի Քանանացւոց, եւ Շարայի ծնունդք եւ Գուշարայ, եւ առ թեր Սիսակեանսն, եւ զԿադմեանսն եւ զնոցա մերձաւորսն, որպէս թէ զկէս մասն աշխարհիս: 3 Հասանէ ի միջոց աշխարհիս, վերագոյն քան զակունս մաւրին մեծի, յափն Երասխայ, մաւտ յԱրմաւիր որ ասի բլուր. աւուրս շատս առնելով անդ, որպէս պարտ է ասել. զի ոչ գիտէին զկարգս ինչ:
4 Եւ աստի միաբանեալ զբոլոր կողմանս աշխարհիս` հասանէ առ սահմանաւքն Խաղտեաց: 5 Քանզի Ղազիկայ, Պոնտոս, Փռիւգիայ, Մաժաք եւ այլք, ոչ գիտելով զհամբաւ պատերազմին Արշակայ` առ Մակեդոնացւոց պետութիւնն զմիաբանութիւն դաշտանցն հաստատուն պահէին: 6 Վասն որոյ ոմն Մորփիւղիկեայ միաբանեալ զասացեալ կողմանս զայսոսիկ, եւ գրգռի ի պատերազմ ընդ Վաղարշակայ: 7 Բայց պատահեն միմեանց առ բարձրաւանդակի միոջ բլրով քարագագաթնիւ, որ այժմ ասի Կողոնիայ. եւ մաւտեալք առ միմեանս ձիգ ասպարիսաւք միջոցացն` ամրանան կողմանքն երկոքին բովանդակ աւուրս:

Ե

Պատերազմ Մորփիւղիկեայ եւ մկնդահար մահ:
2 Զկնի անցանելոյ բազում աւուրց ամրանալոյ կողմանցն երկոցունց, գրգռի պատերազմն, ի մերմէ կողմանէս դիմեալ. վասն որոյ յարդարէ կամաւ կամ ակամայ Մորփիւղիկեան զիւրոյ կողման ճակատն, հասանէ յանդուգն յարձակմամբ: 3 Քանզի այր սրտեայ էր եւ անդամովք երկար եւ ընդ իրեարս պատշաճ, զոյգ մարմնոյն եւ ոյժ սաստիկ ունելով, ամրացեալ պղնձով եւ երկաթով, եւ այլովք ընտիր վառելովք, ոչ սաստիկ ինչ թուով` տապաստ յերկիր արկանէր արս ընտիրս եւ քաջս ի մանկանցն Վաղարշակայ. եւ ջանայր անցանել հասանել յարքայն Հայոց ի մէջ խմբի մեծի եւ զինու ամրացելոյ: 4 Եւ մաւտ անցեալ` աջողեցաւ ձգել զսուինն. քանզի էր կորովի եւ երկայնաձիգ, հեռի զաշտէսն արձակեալ, որպէս ի թռիչս սրաթեւ հաւուց: 5 Այլ ոչ ինչ կարի յամեցին ընդ մէջ անցանել արք քաջք եւ անուանիք ի զարմիցն Հայկայ եւ ասորեստանւոյն Սենեքերիմայ. եւ հարեալ աշտէիւք զքաջն` սատակէին եւ զզաւրսն առաջի արկեալ` ի փախուստ դարձուցանէին. բազում վտակս արեան հեղեալ զերկիրն ոռոգանէին իբրեւ հեղեղաւք անձրեւաց: 6 Եւ յայնմ հետէ դադարեալ խաղաղէր երկիրն, նուաճեալ ընդ ձեռամբ Վաղարշակայ, եւ Մակեդոնացւոցն դադարէր գոռն:

Զ

Եթէ ո՛րպէս կարգեաց Վաղարշակ զարեւմուտս եւ զհիւսիսի մերոյ աշխարհիս:
2 Եւ այսպէս կատարեալ` կարգէ զկողմանս Մաժաքայ եւ զՊոնտացիս եւ զԵգերացիս. դառնայ զհիւսիսեաւ առ ստորոտովն Պարխարայ ընդ մէջ Տայոց, ի գիջին եւ ի մառախլուտ տեղիս մայրեաց եւ ի լաւռաւէտս. գեղեցիկ իմն կարգելով զերկիրն, հաւասարելով զլեռնայինն եւ զջերմահոտն ի բարեխառն եւ ի զուգագեղեցիկ վայելչութիւն իւրոյ թագաւորութեանն. ամառնային ժամանակին հովանոցս պատրաստելով, յորժամ զհիւսիսեաւ երթիցէ: 3 Գոմս զերկուս տափարակսն անտառախիտս հանդերձ լերամբքն կազմելով, եւ որսոց տեղիս, եւ զջերմութիւնն Կողայ` ի մարմանդս այգեաց եւ բուրաստանաց: 4 Այլ խտրեմ աստ վասն սիրելի առնն յայտնի գրել զամենայն եւ մանրապատում. զի անցի միայն զտեղիսն նշանակելով հաւաստի, եւ զոճն ի բաց թողեալ, վասն զկապ սիրոյ զհրաշալւոյն անխզելի պահելոյ:
5 Եւ աստ կոչեցեալ զվայրենի եկամուտ ազգն, որ ի դաշտին հիւսիսոյ եւ որ զստորոտով մեծի լերինն Կաւկասոյ, եւ որ ի հովիտս կամ ի ձորս երկայնաձիգս խորացեալս, ի լեռնէն որ զհարաւով` իջեալ մինչ ի դաշտաբերանն մեծ. պատուէր տալով զաւազակութիւն եւ զմարդադաւութիւն ի բաց քեցել յինքեանց, եւ հրամանաց եւ հարկաց արքունի հպատակ լինել. որպէս զի միւսանգամ տեսեալ զնոսա` առաջնորդս եւ իշխանս հանդերձ գեղեցիկ կարգաւք հաստատեսցէ: 6 Եւ արձակէ զնոսա հանդերձ արամբք իմաստնովք եւ վերակացուաւք յիւրմէ: 7 Եւ ինքն արձակեալ զարեւմտեայ բազմութիւնն` իջանէ ի տեղիս խոտաւէտս մերձ ի սահմանն Շարայի. զոր հինքն Անփայտ եւ վերին Բասեան կոչէին. իսկ յետոյ վասն հատուածի Վզընդուր Բուլղարայ Վնդայ, բնակելոյ ի տեղիսն` յանուն նորա անուանեցաւ Վանանդ. եւ անուանք շինիցն յանուն եղբարց եւ զարմից նորա անուանեալ կոչին մինչեւ ցայժմ:
8 Իսկ ի ցրտանալ հիւսիսոյ եւ ի դառն հողմ փչելոյ, խաղայ իջանէ ի դաշտն մեծ. եւ անդ զափամբ մաւրին մեծի բանակի ի տեղւոջ, ուր գետն մեծ ի ծովակէն հիւսիսոյ սկիզբն առեալ` իջանէ եւ խառնի ի մաւրն մեծ: 9 Եւ անդ կարգեալ զզաւրս աշխարհիս, եւ թողեալ յինքենէ վերակացուս, եւ իւր առեալ զամենայն գլխաւորսն` չուէ ի Մծբին:

Է

Յաւրինուած թագաւորութեանն, եւ թէ ուստի՛ զնախարարութիւնսն կարգեաց, ո՛րպէս եւ զիա՛րդ կենցաղավարել հրամայեաց:
2 Այս դրուագ մեծ, եւ հաւաստի պատմութեամբ լի, եւ արժանի բանից ողորկագունից եւ յոլովից: 3 Քանզի բազում ինչ աստ կարգաց եւ յաւրինուածոց տանց, ազգաց, քաղաքաց, շինից, դաստակերտաց, եւ համայն ասել` աւրէն թագաւորութեան, եւ որ ինչ շուրջ զթագաւորութեամբն - զաւրաց, զաւրապետաց, կողմանց կողմակալաց, եւ որ նման այսոցիկ:
4 Արդ` նախ եւ առաջին աւրինադրէ թագաւորն զինքն եւ զտուն իւր, սկիզբն առնելով ի գլխոյ իւրմէ եւ ի թագէ: 5 Եւ զկոչեցեալն Բագարատ, որ ի Հրէիցն, շնորհակալութիւն նմա վասն յառաջագոյն անձնատուր ձեռնտուութեանն առ թագաւորն եւ միամտութեանն եւ քաջութեանն, զյառաջասացեալ տանուտիրական պատիւն ազգին պարգեւելով. եւ իշխել նմա թագ ի գլուխ դնել թագաւորին, եւ կոչել թագադիր, այլ եւ ասպետ. եւ առանց ոսկւոյ եւ ականց, զկրտսեր մարգարիտն երեքտակեան վարսակալ ածել` յորժամ յարքունիս եւ ի տան թագաւորին շրջիցի:
6 Եւ զգեցուցանողս իւր զձեռէս ի զաւակէ Քանանացւոց. եւ անուն կոչէ ազգին Գնթունիս, ոչ գիտեմ է՛ր աղագաւ: 7 Եւ թիկնապահս իւր, զինու հանդերձ, ի զաւակացն Խոռայ Հայկազնոյ, արս ընտիրս եւ քաջս, նիզակաւորս եւ սուսերաւորս. եւ գլուխ նահապետութեան նոցա զՄաղխազ ոմն այր բարի եւ սրտեայ: 8 Բայց անուն ազգին զնախնականն պահէ: 9 Իսկ զԴատ ի զաւակէ Գառնկայ, որ ի Գեղամայ, ի վերայ որսոց արքունականաց կարգէ: 10 Որոյ որդի եղեալ Վարժ` յանուն նորա անուանի ազգն. բաց այս զկնի, յաւուրս Արտաշիսի: 11 Եւ զԳաբաղ ոմն անուն ի վերայ կուտից, եւ զԱբէլ սպասարար եւ գահաւոր. եւ շէնս պարգեւէ նոցա, յորոց անուն կոչին. սապէս եւ նախարարութիւնքն` Աբեղեանք եւ Գաբեղեանք:
12 Եւ զԱրծրունիսդ գիտեմ` ոչ Արծրունիս, այլ արծուի ունիս, որք արծուիս առաջի նորա կրէին: 13 Թողում զառասպելացն բաջաղանս, որ ի Հադամակերտին պատմին. մանկան նիրհելոյ անձրեւ եւ արեւ հակառակեալ, եւ հովանի թռչնոյ՝ պատանւոյն թալկացելոյ: 14 Գիտեմ եւ զԳնունիսդ գինի ունիս, որ զարժանի թագաւորին պատրաստէր զըմպելիսն. որ սքանչելի իմն դիպեալ եղեւ ըստ գործոյն եւ անունն. քանզի պատրաստէր զըմպելիսն արքայի յընտիր եւ ի համեղ գինեաց, ունէր եւ կոչումն անուանն Գին. ընդ որ կարի զուարճացեալ, ասեն, Վաղարշակ` կարգէ ի թիւ նախարարութեան ազգաց: 15 Եւ են այս երկու տունքս ի զաւակէ Սենեքերիմայ, Արծրունիք եւ Գնունիք:
16 Ասեմ եւ զՍպանդունիսդ ի վերայ զենարանաց, եւ զՀաւունիսդ` բազէակիրս եւ բազէակալս, յաղագս ի մայրիս բնակելոյ: 17 Եւ եթէ առ ցոփս ինչ ոչ ունիցիս` եւ զՁիւնականսդ` ամարանոցաց պահակս եւ ձիւնակիրս, եւ յառաջադիմութենէ ազատացեալս, որպէս ընտանիք թագաւորաց:
18 Եւ գունդս եւ պահապանս դրան արքունի կարգէ զչորս, զմի մի իւրաքանչիւր բիւրովք վառելովք ի նոյն ի հին ի զարմից թագաւորացն` որք ի մերոյ նախնւոյն ի Հայկայ, որք բուն ոստանն անուանեալ, որք ընդ ժամանակս ժամանակս ժառանգութիւն ի հարանցն ընկալեալ գիւղս եւ դաստակերտս: 19 Իսկ աստ ուրեմն Պարսից թագաւորութեանն, որպէս լսեմ, այլս ոմանս յարուցեալ գունդս եւ ոստան անուանեալ. ոչ գիտեմ թէ վասն սպառելո՞յ ազգին առաջնոյ, թէ վասն ընդդիմութեան իրիք արդեաւք շկապեալ եւ ի բաց ընկեցեալ զազգն` զայլս ի տեղի նոցա յարուցին գունդս` անուամբ արքունի: 20 Այլ առաջինն հաստատ ի զարմից թագաւորացն առաջնոց. որպէս եւ այժմ ի Վրաց աշխարհին, որ Սէփէծուլն կոչի: 21 Նա եւ ներքինիս հրամայէ ի նոյն ազգէ խզել. եւ նահապետ նոցա զՀայր իշխան մասին յԱտրպատականէ մինչեւ ցՃուաշ եւ ցՆախճաւան, եւ նահապետութեան ազգին սա մեծարոյ: 22 Բայց թէ որպէս կամ ո՛ւր սորա իրք անցին անյիշատակելի, ես ոչ գիտեմ:

Ը

Երկրորդ թագաւորութեան լինել ի զաւակէ Աժդահակայ Մարաց թագաւորին:
2 Բայց յետ կարգելոյ զտուն թագաւորին` երկրորդ թագաւորութեանն լինէր ի զաւակէ Աժդահակայ, Մարաց եղելոյ թագաւորի, որ այժմ Մուրացեանդ կոչեն: 3 Քանզի ոչ ասեն նահապետաց ազգին` Մուրացեան տէր, այլ Մարացւոցն տէր: 4 Եւ թողու ի վերայ նորա զամենայն շէնս, որք ի գերութենէն Մարաց: 5 Եւ յարեւելից կողմանէ, զեզերբ հայկական խաւսիցս, կողմնակալս բիւրաւորս զերկուս ի ցեղից տանց նահապետութեանց, զՍիսակեանսդ եւ որ ի Կադմեայ տանէն, զորոց զանուանսն ի միում ի յառաջագունից ասացեալ ճառիցն կարգեցաք:
6 Յետ սորա մեծ եւ անուանի եւ բազմաբիւր զարեւելից հիւսիսոյ կողմանն կարգէ կողմնակալութիւն` զայր անուանի եւ յամենայն գործ մտաւորութեան եւ հանճարոյ առաջին, զԱռան, առ մեծ գետովն, որ հատանէ զդաշտն մեծ, որ անուանի Կուր: 7 Բայց զայս գիտեա՛, զի զցեղս զայս մեծ եւ անուանի մոռացումն եղեւ մեզ յառաջնումն մատենին յիշատակել, զգունդն որ ի Սիսակայ, որ ժառանգեաց զդաշտն Աղուանից եւ զլեռնակողմն նորին դաշտի, ի գետոյն Երասխայ մինչեւ ցամուրն որ ասի Հնարակերտ. եւ աշխարհն յանուն քաղցրութեան բարուց նորա անուանեցաւ Աղուանք. զի աղու ձայնէին զնա: 8 Եւ ի սորա ծննդոց այս Առան անուանի եւ քաջ կարգեցաւ կողմնակալ բիւրաւոր ի Պարթեւէն Վաղարշակայ: 9 Ի սորա զաւակաց ասեն սերեալ զազգն Ուտէացւոց եւ Գարդմանացւոց եւ Ծաւդէացւոց եւ Գարգարացւոց իշխանութիւնսն:
10 Իսկ Գուշարայ, որ յորդւոցն Շարայի, ժառանգեաց զլեառն Մթին, որ է Կանգարք, եւ զկէս մասինն Ջաւախաց, զԿողբ, զԾոբ, զՁոր, մինչեւ ցամուրն Հնարակերտ: 11 Բայց զտէրութիւնն Աղոցայ, եւ զսեպհականութիւնն Տաշրաց կարգէ Վաղարշակ ի զաւակացն Գուշարայ Հայկազնոյ: 12 Իսկ ընդդէմ լերինն Կաւկասայ կողմնակալ հիւսիսոյ կարգէ զմեծ եւ զհզաւր ազգն, եւ նահապետութեանն անուն կարդայ բդեաշխ Գուգարացւոց, որ էր լեալ ի զաւակէ Միհրդատայ, Դարեհի նախարարի. զոր ածեալ Աղեքսանդրի` թողու իշխան ի վերայ գերութեանն ի Վերիացւոց ազգացն, զոր էած Նաբուգոդոնոսոր, որպէս Աբիւդենոս պատմէ այսպէս ասելով. «Մեծազաւրն Նաբուգոդոնոսոր, որ ուժգնագոյն էր քան զՀերակլէս, ի Լիբիացւոց եւ ի Վերիացւոց աշխարհն զաւրաժողով լեալ հասանէր եւ վանեալ վկանդեալ ընդ ձեռամբ նուաճէր. եւ զմասն մի ի նոցանէ յաջակողմն Պոնտոս ծովու տարեալ բնակեցուցանէր»: 13 Եւ է Վերիայն յեզր երկրի յարեւմուտս: 14 Իսկ ի հովտին մեծի Բասենոյ կարգէ նահապետութիւն զՈրդունին անուանեալ, որ ի զաւակացն Հայկայ:
15 Իսկ զայր խոժոռագեղ եւ բարձր եւ կոպտարանձն եւ տափակաքիթ, խորակն եւ դժնահայեաց, ի զաւակէ Պասքամայ, ի Հայկայ թոռնէ, Տուրք անուն կոչեցեալ, որ վասն առաւել ժահադիմութեանն ձայնէին Անգեղեայ, վիթխարի հասակաւ եւ ուժով, հաստատէ կուսակալ արեւմտից. եւ յերեսացն անպիտանութենէ կոչէ զանուն ազգին Անգեղ տուն: 16 Բայց եթէ կամիս` ստեմ եւ ես յաղագս նորա անյաջ եւ փցուն, որպէս եւ Պարսիկք վասն Ռոստոմայ Սագճկի հարիւր եւ քսան փղոց ոյժ ասեն ունել: 17 Քանզի կարի իմն անյարմար թուէին եւ նմա երգ բանից վասն ուժեղութեանն եւ սրտեայ լինելոյն. որք ոչ Սամսոնի եւ ոչ Հերակլեայ եւ ոչ Սագճկին յարմարին այս զրոյցք: 18 Քանզի երգէին նմա բուռն հարկանել զորձաքար վիմաց ձեռաւք, ուր ոչ գոյր գեզութիւն, եւ ճեղքել ըստ կամաց մեծ եւ փոքր. եւ քերել եղնգամբքն եւ կազմել որպէս տախտակ, եւ գրել նոյնպէս եղնգամբք իւրովք արծուիս եւ այլս այսպիսիս: 19 Եւ յեզեր ծովուն Պոնտոսի դիպեալ նաւաց թշնամեաց` դիմէ ի վերայ. եւ ի խաղալն նոցա ի խորն իբրեւ ասպարէզս ութ, եւ սա ոչ ժամանեալ նոցա` առնու, ասեն, վէմս բլրաձեւս, եւ ձգէ զկնի. եւ ի սաստիկ պատառմանէ ջուրցն ընկղմին նաւք ոչ սակաւք, եւ ամբարձումն ալեացն, որ ի պատառմանէ ջուրցն, վարէ զմնացեալ նաւսն բազում մղոնս: 20 Ո ՜հ, կարի է առասպելս, այլ եւ առասպելաց առասպել: 21 Բայց քեզ զի՞ է. քանզի էր արդարեւ սաստիկ հզաւր եւ այսպիսեաց զրուցաց արժանի:
22 Բայց զկնի դորա հաստատէ զմեծ նախարարութիւնն Ծոփաց ի Չորրորդն կոչեցեալ Հայս: 23 Այլ եւ զնախարարութիւնն Ապահունեաց եւ զՄանաւազեանն եւ զԲզնունականն ի նոյն զաւակացն Հայկայ. ի բնակչացն գտեալ զպերճագոյնսն` տեարս կարգէ, յանուն շինից եւ գաւառաց կոչելով:
24 Այլ մոռացաք եւ զդժնեայ Սլաքն անուանեալ այր, զոր ոչ կարեմ հաւաստեաւ ասել, ի Հայկա՞յ եթէ յառաջագունից քան զնա եղելոց յաշխարհիս, զոր հին զրոյցքն պատմեն լինել. բայց էր այր քաջ: 25 Զսա կարգէ սակաւ արամբք զլեառնն եւ որսալ զքաւշսն. որք անուանեցան Սլկունիք: 26 Այսպէս եւ ի նոյն իրս եւ զՄիանդակն անդառնալի. եւ ի սմանէ Մանդակունիք:
27 Բայց յորդւոցն Վահագնի գտեալ արս, որք ինքնակամ խնդրեցին զմեհենից պաշտամունսն` պատուէ մեծապէս, ի ձեռն տալով նոցա զքրմութիւնն. եւ կարգէ ընդ առաջին նախարարութիւնսն, եւ անուն կոչէ Վահունիս: 28 Սապէս եւ զԱռաւենեանսն եւ Զարեհաւանեանսն գտեալ ի զարմից առաջնոց թագաւորացն` կարգէ ի նոյնանուանս աւանս:
29 Եւ զՇարաշան ի տանէ Սարասարայ հաստատէ բդեաշխ մեծ եւ կուսակալ յարեւմտից հարաւոյ, յեզերս սահմանացն Ասորեստանի, առ ափն Տիգրիս գետոյ, գաւառս պարգեւելով զԱրձն եւ որ շուրջ զնովաւ, եւ զլեառնն Տաւրոս, որ եւ Սիմ, եւ զԿղեսուրն ամենայն:
30 Իսկ զմոկացին ի նոյն գաւառէ գտեալ այր, որ ունէր ընդ իւրեաւ սրիկայս բազումս` նախարարութիւն հաստատէ: 31 Նոյնպէս եւ զԿորդուացիս, եւ զԱնձեւացիս, եւ զԱկէացիս ի նոյն գաւառաց: 32 Իսկ զՌըշտունիս եւ զԳողթնեցիս գտի պատմեալ ի Սիսականէն արդարեւ հատուած. ոչ գիտեմ, թէ յանուն արա՞նցն զգաւառսն անուանեալ, եւ թէ յանուն գաւառացն զնախարարութիւնսն կոչեցեալ:
33 Իսկ յետ այսր ամենայնի մեհեան շինեալ յԱրմաւիր` անդրիս հաստատէ արեգական եւ լուսնի եւ իւրոց նախնեացն: 34 Եւ աղերսեալ որ ի Հրէիցն Շամբատայ Բագարատ, որ եւ թագադիր եւ ասպետ, հանդերձ հարկեցուցանող բանիւք, թողուլ զաւրէնս հրէութեանն, եւ պաշտել զկուռս. զոր ոչ առեալ յանձն` ըստ կամաց թողու զնա արքայն Վաղարշակ:
35 Հրաման տայ եւ զքաղաքն Շամիրամայ նորոգել, եւ յայլ բազում տեղիս շինել քաղաքս բազմաբնակս, եւ շէնս գլխաւորս եւ մարդախիտս:
36 Եւ աւրէնս իմն հաստատէ ի տան թագաւորութեան իւրոյ, եւ ժամս որոշէ ելից եւ մտից եւ խորհրդոց եւ խրախճանութեանց եւ զբաւսանաց: 37 Եւ կարգս զինուորութեանց, եւ նոցունց առաջինս եւ երկրորդս եւ երրորդս, եւ որ ի կարգին: 38 Եւ յիշեցուցանողս երկուս ի ձեռն գրոյ. այլ ոմն զբարի յիշողութիւնս առնելով, եւ այլ ոմն զվրէժխնդրութեանցն: 39 Եւ բարւոյ յիշեցուցանողին հրաման տայ` ի բարկութեանն արքայի եւ յանիրաւ հրամանս` յիշեցուցանել զիրաւն եւ զմարդասիրելն: 40 Իրաւարարս ի տանն արքունի, իրաւարարս եւ ի քաղաքս եւ յաւանս: 41 Հրաման տայ` եւ քաղաքացեաց մարդկան արգոյ եւ պատիւ լինել առաւել քան զգեղջկաց. եւ գեղջկաց պատուել զքաղաքացիս որպէս զիշխանս. եւ քաղաքացեաց մի՛ կարի առ գեղջկաւքն պերճանալ, այլ եղբայրաբար վարիլ, վասն բարեկարգութեան եւ աննախանձոտ կենաց, որ է շինութեան եւ խաղաղութեան կենաց պատճառք. եւ որ ինչ նման այսոցիկ:
42 Եւ քանզի բազում ունէր ուստերս` պատշաճ վարկաւ ոչ ամենեցուն առ իւր կալ ի Մծբին. վասն որոյ առաքէ զնոսա բնակել ի գաւառն Հաշտենից, եւ ի ձորն նորին սահմանակալ, որ է արտաքոյ Տարաւնոյ. ի նոսա թողլով զշէնս ամենայն, հանդերձ յաւելուածով մտից առանձինն եւ ռոճկաց կարգելոց յարքունուստ: 43 Եւ միայն զառաջին որդին իւր, որ կոչէր Արշակ, պահէ առ իւր ի համար թագաւորութեան, եւ զնորին ուստր, զոր անուանեաց Արտաշէս եւ յոյժ սիրեաց. քանզի էր արդարեւ տղայն կայտառ եւ հզաւր մարմնով. որպէս զի կարծիս հայեցողացն տալ` որ ի նմայն աճելոց էին արութիւնք: 44 Եւ եղեւ այս յայնմ հետէ եւ առ յապայ աւրէնք ի մէջ Արշակունեաց եւ միոյ որդւոյ բնակել ընդ արքայի` փոխանորդ լինել թագաւորութեանն, եւ այլոց ուստերաց եւ դստերաց գնալ ի կողմանս Հաշտենից` յազգին ժառանգութիւն:
45 Բայց Վաղարշակ յետ այսպիսեաց արութեանց եւ բարեկարգութեանց մեռանի ի Մծբին, թագաւորուեալ ամս քսան եւ երկուս:

Թ

Յաղագս մերոյ Արշակայ Առաջնոյ եւ նորին գործոց:
2 Արշակ որդի Վաղարշակայ թագաւորէ ի վերայ Հայոց ամս երեքտասան. նախանձաւոր եւ հետեւող հայրենեացն լեալ առաքինութեանց` բազում կարգս ուղղութեան գործեաց. պատերազմելով ընդ Պոնտացիս, եւ նշանակ եթող յեզեր ծովուն մեծի. զնիզակն իւր, ասեն, զբոլորատէգ, որ էր արեամբ զեռնոց մխեալ, ձգեալ ի հետեւակուց` խորագոյնս նստոյց յերկանաքար արձանին, զոր կանգնեաց ի ծովեզերն: 3 Զայս արձան բազում ժամանակս պատուեցին Պոնտացիք որպէս զառ ի յաստուածոցն գործ: 4 Իսկ ի գոռալն Արտաշիսի միւսանգամ ընդ Պոնտացիս` ընկեցեալ ասեն զարձանն ի ծով:
5 Ի սորա աւուրս աղմուկ մեծ լեալ ի գաւտիս մեծի լերինն Կաւկասու յաշխարհին Բուլղարաց, եւ բազումք ի նոցանէ հատուածեալք եկին յաշխարհս մեր, եւ բնակեցան ի ներքոյ Կողայ, յարգաւանդահող եւ ի հացաւէտ տեղիս մինչեւ ի ժամանակս բազումս:
6 Ի սմանէ նեղեալ որդիք Բագարատայ վասն զկուռս պաշտելոյ` երկուք ոմանք ի նոցանէ սրով կատարեցան արիաբար ի վերայ հայրենի աւրինացն. զորս ոչ պատկառեմ ասել հետեւող լինել Անանիանց եւ Եղիազարեանց: 7 Բայց այլքն յանձն առնուն այսչափ միայն, ի շաբաթու հեծանել յորս եւ ի պատերազմունս, եւ զմանկունս թողուլ անթլփատս, յորժամ լինիցին. քանզի անկինք էին: 8 Եւ հրամայեցաւ յԱրշակայ` մի՛ տալ նոցա կանայս յամենայն նախարարութեանց, եթէ ոչ ուխտ պայմանի դիցեն` թողուլ զթլփատութիւնն: 9 Զոր յանձն առնուն զերկուս զայս միայն, այլ ոչ եւ զերկրպագութիւն կռոց:
10 Աստանաւր սպառին բանք ծերունւոյն Մար Աբայ Կատինայ:

Ժ

Եթէ ուստի՛ եգիտ զպատմութիւնն զկնի մատենիցն Մար Աբայ Կատինայ:
2 Սկիզբն արասցուք պատմել քեզ ի հինգերորդ գրոցն Ափրիկանոսի ժամանակագրի, որում վկայէ Յովսեպոս եւ Հիւպողիտայ եւ այլք բազումք ի Յունաց: 3 Քանզի նա բովանդակ փոխադրեաց որ ինչ ի քարտէսս դիւանին Եդեսիայ, որ է Ուռհայ, որ յաղագս թագաւորացն մերոց պատմէր. որ մատեանքն ի Մծբնայ էին փոխեալ անդր եւ ի Սինոպայ Պոնտոսէ ի մեհենական պատմութեանցն: 4 Մի՛ ոք անհաւատասցի, քանզի եւ մեզէն իսկ ականատես եղաք այնմ դիւանի: 5 Եւ վկայ քեզ ի մաւտոյ երաշխաւորեսցէ Եկլէսիաստէ գիրք Եւսեբի Կեսարացւոյ, զոր ետ թարգմանել երանելի վարդապետն մեր Մաշտոց ի հայ լեզու: 6 Խնդիր արասցես ի Գեղարքունի, ի գաւառին Սիւնեաց, եւ գտցես յառաջին հագներգութեանն յերեքտասաներորդ թուին, զի վկայէ յԵդեսիայ դիւանին լինել ամենայն գործոց առաջնոց թագաւորացն մերոց մինչեւ ցԱբգար, եւ զկնի Աբգարու մինչեւ ցԵրուանդ: 7 Որ եւ այժմ կարծեմ գտանի պահեալ ի նոյն քաղաքի:

ԺԱ

Յաղագս մերոյ Արտաշիսի Առաջնոյ եւ յափշտակելոյ զնախագահութիւնն:
2 Արտաշէս թագաւորէ Հայոց փոխանակ Արշակայ հաւր իւրոյ ի քսան եւ ի չորրորդ ամի Արշականայ Պարսից արքայի. եւ յառաջադէմ եղեալ` ոչ զերկրորդականն ունի գահ, այլ զաւագութեանն թեկն ածէ. որում հաւանեալ, յանձն առնու Արշական տալ նմա զնախագահութիւնն: 3 Քանզի էր այր հպարտ եւ պատերազմասէր. որ եւ արքունիս իւր ի Պարսից աշխարհին շինեաց, եւ դրամ առանձին զիւր պատկերն հարկանէր. եւ զԱրշական ընդ իւրով ձեռամբ կացուցանէր թագաւոր Պարսից, որպէս զՏիգրան որդի իւր` Հայոց:
4 Բայց տայ զՏիգրան որդի իւր ցպատանի ոմն Վարաժ անուն, որդի Դատայ, որ ի զաւակէ Գառնկայ` որ ի Գեղամայ, քանզի էր պատանին նշաւակ ի նետաձգութիւն կորովութեան, ուսուցանել զՏիգրան: 5 Զնա իշխան արքունականացն արարեալ որսոց, եւ շէնս պարգեւեալ նմա զՀրազդան գետով` յանուն նորա կոչի ազգն Վարաժնունի: 6 Բայց զդուստր իւր զԱրտաշամայ տայ կին Միհրդատայ ումեմն Վրաց բդեշխի մեծի, որ էր ի զաւակէ Միհրդատայ, Դարեհի նախարարի, զոր կացուցեալ էր Աղեքսանդրի ի վերայ գերութեանն Վերիացւոց աշխարհին, որպէս յառաջն պատմեցաք. եւ հաւատայ նմա զկողմնակալութիւն հիւսիսային լերանցն եւ Պոնտոս ծովու:

ԺԲ

Խաղալն Արտաշիսի յարեւմուտս, եւ ձերբակալ առնել զԿրիւսոս, եւ աւարել ընձեռել Հայոց զպատկերս կռոց:
2 Յայնժամ հրաման տայ Արտաշէս` զաւր յարուցանել յարեւելից եւ ի հիւսիսոյ բազում յոյժ, մինչեւ ոչ գիտել նմա զհամարն, այլ յանցս եւ յիջեւանս քար ըստ մարդաթուի կարկառ` նշան բազմութեանն թողուլ: 3 Եւ խաղայ այնուհետեւ յարեւմուտս, եւ ձերբակալ առնէ զԿրիւսոս թագաւոր Լիւդացւոց:
4 Եւ գտեալ յԱսիայ պղնձաձոյլ ոսկեզաւծ պատկերս զԱրտեմիդեայ եւ զՀերակլեայ եւ զԱպողոնի` տայ բերել յաշխարհս մեր, զի կանգնեսցեն յԱրմաւիր: 5 Զոր առեալ քրմապետացն, որ էին յազգէն Վահունեաց` զԱպողոնին եւ զԱրտեմիդայն կանգնեցին յԱրմաւիր. իսկ զՀերակլեայն զառնապատկերն, որ արարեալ էր ի Սկիւղեայ եւ ի Դիպինոսէ կրետացւոյ, զՎահագն իւրեանց վարկանելով նախնի` կանգնեցին ի Տարաւն, յիւրեանց սեպհական գիւղն յԱշտիշատ, յետ մահուանն Արտաշիսի:
6 Բայց Արտաշիսի նուաճեալ զցամաքս միջոցաց ծովուցն երկոցունց` լնու զՈվկիանոս բազմութեամբ նաւաց, ծառայեցուցանել կամելով զբոլոր արեւմուտս: 7 Քանզի մեծ յոյզք խռովութեանց եղեալ ի Հռովմ` ոչ ոք ընդդիմանայ նմա հզաւրապէս: 8 Այլ ոչ գիտեմ ասել յո՛րպիսի ազդմանէ, ահագին իմն աղմուկ լեալ շփոթից եւ բազմութեան զաւրացն զմիմեանս կոտորեալ. իսկ Արտաշէս փախուցեալ մեռանի, որպէս ասեն` յիւրոց զաւրացն, թագաւորեալ ամս քսան եւ հինգ:
9 Բայց եւ յԵլլադայ առեալ պատկերս զԴիոսի, զԱրտեմիդեայ, զԱթենայ, զՀեփեստու, զԱփրոդիտեայ` տայ բերել ի Հայս. որք ոչ ժամանեալ միջամուխ լինել յաշխարհս` լսեն զբաւթ մահուանն Արտաշիսի. եւ փախուցեալ ընկենուն զպատկերսն յամրոցն յԱնի. եւ քուրմք զնոցին զհետ լինելով, դադարեն առ նոսա:

ԺԳ

Վկայութիւնք տիեզերակալութեանն Արտաշիսի եւ կապելոյն զԿրիւսոս, յայլոց պատմագրաց:
2 Զայս ասացեալ պատմագրացն Յունաց, ոչ միոյ կամ երկուց, այլ բազմաց. ընդ որ տարակուսեալ մեր` բազում խոյզ խնդրոյ արարաք: 3 Քանզի լուաք ի պատմութեանց ոմանց` Կիւրոսի սպանեալ զԿրիւսոս եւ բարձեալ զթագաւորութիւնն Լիւդացւոց: 4 Եւ դարձեալ պատմի առարկութիւնն Կրիւսեայ եւ Նեքտանեբայ. եւ է Նեքտանեբոսս այս վերջին թագաւոր Եգիպտացւոց, ի Մանեթոսէ պատմեալ, զոր ոմանք հայր Աղեքսանդրի ասացին: 5 Եւ գտանեմք զժամանակս Կրիւսոսի երկերիւր ամաւ յառաջ քան զՆեքտանեբայն, իսկ զՆեքտանեբայ ժամանակս աւելի եւս երկերիւր ամաւ յառաջ եղեալ քան զառաջնոյն Արտաշիսի թագաւորի Հայոց:
6 Բայց քանզի բազումք են, որ ասեն զԿրիւսոս մերոյ Արտաշիսի կալեալ, եւ ոճով իմն պատմեն` ես հաւանեալ եմ: 7 Քանզի ասէ Պոլիկրատէս այսպէս. «Վեհ ինձ Արտաշէս Պարթեւ քան զՄակեդոնացին Աղեքսանդր, զի կալով յիւրում աշխարհին` իշխեաց Թեբայ եւ Բաբելոնի. եւ չեւ ընդ Ալիւս զետ անցեալ` զլիւդականն սատակեաց զզաւրս, եւ կալաւ զԿրիւսոս. եւ յառաջ քան յԱսիայ հասանելն` յԱտտիկէ դղեկին քարոզեցաւ: 8 Աւա՜ղ բախտին. միայն թէ ի տէրութեանն եւ ոչ ի փախստեան էր վախճանեալ»:
9 Հանգոյն դմին ասէ Եւագարոս. «Փոքր Աղեքսանդրի եւ Դարեհի պատերազմն առ Արտաշիսի բաղդատեալ. քանզի նոցայն ոչ ի փոշւոյն մաքուր երեւէր լոյս տուընջեանն. այլ սա ծածկեաց նետաձգութեամբն եւ ստուերացոյց զարեգակն, ձեռագործ գիշեր զմիջաւրէիւ արարեալ: 10 Ոչ փախստեայ` համբաւաբեր Լիւդացւոցն թողեալ. այլ եւ զթագաւորն նոցին զԿրիւսոս ի տապակի հրամայեաց կացուցանել: 11 Վասն սորա եւ ոչ ուղխք զգետն ստուարացուցին, արբմամբն ի ձմեռնային նուազութիւն իջուցանելով. վասն զի եւ զթուոցն եցոյց տկար լինել` բազմութեամբ զաւրացն, մինչ զի չափոյ պէտք եղեն առաւել քան զհամարոյ: 12 Նա ընդ այս ոչ հպարտացաւ, այլ արտասուեաց ասելով. «Աւա՜ղ փառացս անցաւորի»:
13 Գրէ եւ Սկամադրոս այսպէս. «Խաբկանք լինէին հպարտացելոյն Լիւդացւոց Կրիւսեայ` Պիւթիայ հարցուկն պատասխանելով. «Կրիւսոս անցեալ ընդ Ալիւս գետ` քակեսցէ զիշխանութիւնս»: 14 Զոր նորա զաւտարաց կարծեցեալ` զինքն քակէ. քանզի կալեալ զնա Պարթեւին Արտաշիսի հրամայեաց հանել յերկաթեղէն տապակ: 15 Իսկ Կրիւսոսի յիշեալ զբանսն Սողոնի Աթենացւոյ, ասէ յիւր լեզուն. «Ո ՜վ Սողոն Սողոն, գեղեցիկս բարբառեցար, ոչ երանել զբարեբախտութիւն մարդոյ մինչեւ ի վախճան»: 16 Եւ լուեալ որք մերձն կային` պատմեցին Արտաշիսի, եթէ զնոր ոմն աստուած կարդայ Կրիւսոս: 17 Եւ գթացեալ Արտաշիսի` հրամայեաց ածել. եւ հարցեալ եւ ուսեալ, թէ զի՛նչ է որ աղաղակեացն` հրամայեաց ներել զտանջանսն»:
18 Գրէ եւ Փղեգոնիս. «Ամենեցուն թագաւորաց հուժկու եղեալ Պարթեւն Արտաշէս, ոչ միայն զԼիւդացիս վանեալ եւ զԿրիւսոս կապեալ, այլ յԵլէսպոնտոս եւ ի Թրակէ զտարերցն փոխեաց զբնութիւն. ծովագնաց ընդ երկիր բերեալ լինէր, եւ ընդ ծով հետեւակելով. Թեթաղացւոցն սպառնալով, եւ համբաւն հիացուցանէր զՀելլենականն: 19 Կործանեաց զԼակեդեմոնացիս, փախոյց զՓոկէացիս. Ղովկրացիք անձնատուրք եղեն, Բիւտացիք մասն են ի կազմածոյ նորա. առ հասարակ նմա Ելլադայ մատուցանէր զահն: 20 Յետ փոքու ժամանակի աղէտք անցին զամենեքումբք. ոչ այնքան թշուառացաւ Կիւրոս ընդ Մասքութս պատերազմելով, ոչ այսպիսի կիրս կրեաց Դարեհ ի Սկիւթացւոցն փախուստն, եւ ոչ Կամբիւսէս յԵթովպացիս. փոքր ի Քսերքսին յԵլլադայ զաւրու երթալն, թողլով նոցա զգանձս եւ զխորանս, միայն կենդանի փախուցեալ մազապուր: 21 Այլ սա մեծամեծ յաղթանակաւք պանծացեալ` ի յիւրոց զաւրացն խողխողի»:
22 Արդ` ես հաւատարմութեան արժանի համարիմ զայսոսիկ պատմութիւնս. եւ զայն Կրիւսոս, որ առ Կիւրոսիւ եւ կամ Նեքտանեբաւն պատմին, կա՛մ սուտ լեալ եւ կամ միով անուամբ բազում թագաւորաց վարեալ, որպէս յոլովից է սովորութիւն:

ԺԴ

Յաղագս թագաւորութեանն Տիգրանայ Միջնոյ եւ ընդդէմ կալոյ զաւրացն Յունաց, եւ զմեհեանսն շինելոյ, եւ արշաւանս առնելոյ ի Պաղեստին:
2 Յետ Արտաշիսի Առաջնոյ թագաւորէ Տիգրան որդի նորա ի քառասուն եւ յիններորդ ամի Արշականայ թագաւորի Պարսից: 3 Եւ ժողովեալ զզաւրս Հայոց` ընդդէմ երթայ զաւրացն Յունաց, որք յետ մահուանն Արտաշիսի հաւրն իւրոյ եւ ցրուելոյ զաւրացն` հետամուտ լեալ դիմեալ գային յաշխարհս մեր: 4 Որոց ընդդէմ պատահեալ Տիգրանայ` արգելեալ ի վերջ նահանջէ: 5 Եւ ի քեռայր իւր Միհրդատ հաւատացեալ զՄաժաք եւ զհոգս Մէջերկրայցն եւ զաւր բազում թողեալ առ նմա` դառնայ յաշխարհս մեր:
6 Առաջին գործ զմեհեանսն շինել կամեցաւ: 7 Իսկ քրմացն, որ եկեալ էին ի Յունաց, զմտաւ ածեալ, զի մի՛ ի խորագոյն Հայս վարիցին` պատճառեցան ըղձութիւնս, իբր թէ դիքն անդէն կամիցին զբնակիլն: 8 Որում հաւանեալ Տիգրան, կանգնեաց զՈղիմպիական պատկերն Դիոսի յամուրն յԱնի, եւ զԱթենայն ի Թիլ, եւ զԱրտեմիդայ զմիւս պատկերն յԵրիզայ, եւ զԵփեստուն ի Բագայառինջ: 9 Բայց զԱփրոդիտեայ զպատկերն, իբրեւ Հերակլեայ տարփաւորի, առ նորին պատկերին Հերակլեայ հրամայեաց կանգնել յաշտից տեղիսն: 10 Եւ ցասուցեալ ընդ Վահունիսն, եթէ ընդէ՛ր յիւրեանց սեպհականին իշխեցին կանգնել զպատկերն Հերակլի, զառաքեալն ի նորին հաւրէ` ընկենու զնոսա ի քրմութենէն, եւ զգիւղն յարքունիս առնու, յորում պատկերքն կանգնեցան:
11 Եւ այսպէս մեհեանս շինեալ, եւ առաջի մեհենիցն բագինս կանգնեալ, զոհս ամենայն նախարարացն հրամայէ մատուցանել հանդերձ երկրպագութեամբ. զոր չառեալ յանձն արանց ազգին Բագրատունեաց. յորոց զմիոյ ուրումն զլեզուն հատեալ, որում անուն էր Ասուդ, վասն պատկերացն անարգանացն` ոչ այլ իւիք խոշտանգէ. քանզի յանձն առին ուտել ի զոհիցն արքայի եւ զմիս խոզի, թէպէտ եւ ոչ ինքեանք զոհեցին երկրպագութեամբ: 12 Վասն որոյ առնու ի նոցանէ ի բաց զիշխանութիւն զաւրուն. բայց միայն զթագակապ ասպետութիւնն ոչ հանէ: 13 Ինքն իջանէ ի Միջագետս, եւ գտեալ անդ զԲարշամինայ զպատկերն, զոր ի փղոսկրէ եւ ի բիւրեղէ կազմեալ էր արծաթով` հրամայէ տանել կանգնել յաւանին Թորդան:
14 Եւ նոյն հետայն դիմէ յաշխարհն Պաղեստինացւոց` վրէժս պահանջել ի Պտղոմայիդ Կղէոպատրայ յաղագս Դիոնիսի որդւոյ նորա առ հայր իւր յանցանաց: 15 Առեալ գերի բազում եւ ի Հրէից` նստի շուրջ զՊտղոմայիդ քաղաքաւ: 16 Իսկ դշխոյն Հրէից Աղեքսանդրիայ, որ եւ Մեսաղինայ, որ էր լեալ կին Աղեքսանդրի, որդւոյ Յոհաննու, որդւոյ Շմաւոնի, եղբաւր Յուդայ Մակաբէի, որ զայնու ժամանակաւ ունէր զթագաւորութիւնն Հրէից, ինչս բազումս տալով` դարձոյց զնա անտի: 17 Քանզի էր լուեալ եւ համբաւ, թէ Վայկուն ոմն անուն յեղուզակ խռովէր զերկիրն Հայոց, զլեառն ամուր կալեալ, որ մինչեւ ցայժմ յանուն յեղուզակին կոչին Վայկունիք:

ԺԵ

Դիմումն ի մեզ Պոմպէի Հռոմայեցւոց զաւրավարի եւ առնուլն զՄաժաք, եւ մահն Միհրդատայ:
2 Յայնմ ժամանակի Պոմպէոս Հռոմայեցւոց զաւրավար զաւրաւք բազմաւք եկեալ հասեալ ի Միջերկրեայս` զՍկաւրոս սպարապետ իւր յԱսորիս առաքէ` տալ պատերազմ ընդ Տիգրանայ: 3 Որոյ եկեալ, եւ ոչ պատահեալ Տիգրանայ, քանզի էր դարձեալ յիւր աշխարհն վասն խուճապանաց յեղուզակին: 4 Անցեալ Սկաւրոսի ի Դամասկոս, եւ տեսեալ զքաղաքն առեալ ի Մետեղայ եւ ի Ղուղայ` զնոսա հալածեալ անտի, ինքն ի Հրէաստան փութայր հասանել ի վերայ Արիստաբուղի, յաւգնականութիւն եղբաւր նորա երիցու, Հիւրկանու քահանայապետի, որդւոյ Աղեքսանդրի:
5 Իսկ Պոմպէի պատերազմեալ ընդ Միհրդատայ` տեսանէ սաստիկ ընդդիմակացութիւն եւ ահագին մարտս, եւ վտանգի յոյժ. սակայն բազմութեանն յաղթեալ` փախստական լինի Միհրդատ ի կողմանս Պոնտոսի: 6 Յորմէ իբրեւ զերծեալ Պոմպէոս, որում ակն ոչ ունէր, եւ առեալ զՄաժաք, եւ կալեալ զորդի նորա զՄիհրդատ` նստուցանէ զաւր ի քաղաքին. ինքն ոչ հետամուտ լինի նմա, այլ ընդ Ասորիս ի Հրէաստան փութայ հասանել: 7 Եւ ի ձեռն հաւրն Պիղատոսի Պոնտացւոյ զՄիհրդատ սպանանէ թունաւոր դեղովք: 8 Վկայէ այսմ բանիս եւ Յովսեպոս ի ճառին, որ վասն ապրսամին պատմէ, այսպէս ասելով. «Պոմպէի հուպ յԵրիքով հասանեն աւետիք մահուանն Միհրդատայ»:

ԺԶ

Յաղագս յարձակելոյն Տիգրանայ ի վերայ զաւրացն Հռոմայեցւոց, եւ խոյս տալ Գաբիանոսի, եւ արձակելոյ զմանուկն Միհրդատ:
2 Իսկ թագաւորն Հայոց Տիգրան զգերութիւնն Հրէից նստուցեալ յԱրմաւիր եւ յաւանին Վարդգէսի, որ ի վերայ Քասաղ գետոյ, եւ զյեղուզակսն բնաջինջ արարեալ ի լեռնէն, եւ զսուգն Միհրդատայ կատարեալ` խաղայ գնայ յԱսորիս ի վերայ զաւրացն Հռոմայեցւոց, առ ի վրէժս պահանջել: 3 Ընդդէմ նորա գայ Գաբիանոս սպարապետ զաւրացն Հռոմայեցւոց, զոր թողեալ էր Պոմպէի ի դառնալն իւրում ի Հռոմ. եւ Գաբիանոս ոչ իշխեաց ի դիմի հարկանել Տիգրանայ, դառնայ յԵփրատայ յԵգիպտոս, զՊտղոմէոս ունելով պատճառս: 4 Եւ գաղտ ի հաշտութիւն խաւսեցեալ ընդ Տիգրանայ` տայ զքեռորդին նորա զպատանին Միհրդատ, զորդին Միհրդատայ, զոր կալեալ էր Պոմպէի ի Մաժաք, ասելով թէ գաղտ գնաց:

ԺԷ

Պատերազմ Կրասոսի, եւ սատակումն նորին ի Տիգրանայ:
2 Զկասկած առեալ Հռոմայեցւոցն` զԳաբիանոս փոխեն եւ զԿրասոս փոխանակ առաքեն. որոյ եկեալ եւ առեալ զամենայն գանձս գտեալս ի տաճարին Աստուծոյ յԵրուսաղէմ` խաղայ ի վերայ Տիգրանայ: 3 Եւ անցեալ ընդ Եփրատ` սատակի ամենայն զաւրաւքն հանդերձ ի պատերազմելն ընդ Տիգրանայ: 4 Զորոյ զգանձսն ժողովեալ Տիգրանայ դառնայ ի Հայս:

ԺԸ

Թէ ո՛րպէս Կասսիոս ընդդիմակաց եղեւ Տիգրանայ. եւ ապստամբելն Միհրդատայ, եւ շինել զԿեսարիա:
2 Զչարեալ Հռոմայեցւոց` առաքեն զԿասսիոս անթիւ զաւրաւք: 3 Սա եկեալ եւ ընդդէմ կացեալ, չտայ թոյլ զաւրացն Հայոց անցանել ընդ Եփրատ եւ ասպատակել յԱսորիս:
4 Զայսու ժամանակաւ թերահաւատութիւն լեալ Տիգրանայ ի պատանին Միհրդատ, ոչ զիւրն կարծելով քեռորդի, չտայ նմա մասն ինչ իշխանութեան, այլ եւ ոչ զիւր աշխարհն Վրաց: 5 Եւ Միհրդատայ արհամարհութիւն կրեալ ի քեռւոյն իւրմէ Տիգրանայ` ապստամբութեամբ անկանի առ Կեսար. իշխանութիւն գտեալ ի նմանէ զՊերգեայ քաղաքի, զաւրավիգն աւգնականութեան լինի Անդիպատրոսի հաւր Հերովդի, Կեսարու հրամանաւ: 6 Սա շինէ զՄաժաք ընդարձակագոյն եւ պայծառ շինուածովք, եւ անուանէ Կեսարիայ ի պատիւ Կեսարու: 7 Եւ յայնմ հետէ բարձեալ. լինի իշխանութիւնն Հայոց քաղաքէն յայնմանէ:

ԺԹ

Յաղագս միաբանութեանն Տիգրանայ եւ Արտաշիզի, եւ առաքել ասպատակ ի Պաղեստինէ. եւ գերութիւն Հիւրկանու քահանայապետի եւ այլ բազմութեան Հրէից:
2 Յետ այսր ամենայնի ի հիւանդութեան եղեալ Տիգրան` աղերսէ ի սէր զԱրտաշէզ արքայ Պարսից, յաղագս հպարտութեան հաւրն` հանելով ի նոցանէ զնախագահութիւնն: 3 Իսկ սա իւրովք կամաւք զերկրորդականն ունելով ըստ իրաւանց` դարձուցանէ ի նա զնախագահութիւնն. եւ ի հաշտութիւն ածեալ զԱրտաշէզ` առնու ի նմանէ զաւր յաւգնականութիւն ինքեան: 4 Յայնմ ժամանակի առեալ Տիգրանայ զԲարզափրան նահապետ Ռըշտունեաց նախարարութեանն` սպարապետ կացուցանէ զաւրացն Հայոց եւ Պարսից եւ առաքէ ի վերայ զաւրացն Հռոմայեցւոց, հրաման տուեալ զբնակիչս աշխարհին Ասորւոց եւ Պաղեստինացւոց ի հաշտութիւն հաւանութեան խաւսել: 5 Նմա ընդ առաջ լինի ոմն Պակարոս անուն, որոյ հայրն թագաւոր լեալ Ասորւոց, եւ ինքն խնամի Անտիգոնեայ Արիստաբուղեանց: 6 Եւ եկեալ առ Բարզափրան նահապետ Ռըշտունեաց եւ սպարապետ Հայոց եւ Պարսից` խոստանայ հինգ հարիւր կին գեղեցիկ եւ հազար քանքար ոսկւոյ, զի աւգնեսցէ նոցա` ընկենլով ի թագաւորութենէ Հրէից զՀիւրկանոս, եւ թագաւորեցուցանել զԱնտիգոնոս:
7 Իբրեւ ետես Հիւրկանոս Հրէից քահանայապետ եւ թագաւոր, եւ Փասայեղոս եղբայր Հերովդի, եթէ զզաւրս Հռոմայեցւոց փախստական արարեալ, զոմանս ի ծով, զոմանս ի քաղաքս, խաղաղութեամբ ընդ երկիրն անցանէր Բարզափրան` խաւսին եւ ինքեանք զխաղաղութիւն առ Բարզափրան: 8 Եւ նա զԳնէլ ոմն, որ էր տակառապետ արքային Հայոց, յազգէն Գնունեաց, առաքէ յԵրուսաղէմ հանդերձ հեծելազաւրու, իբր թէ ի պատճառս խաղաղութեան, բայց ի գաղտնիս` աւգնել Անտիգոնեայ: 9 Եւ Հիւրկանոս զտակառապետն ամենայն զաւրաւքն ոչ ընդունէր յԵրուսաղէմ, այլ միայն հինգ հարիւր հեծելով: 10 Եւ տակառապետին դաւով խրատ տուեալ Հիւրկանու` զի առ Բարզափրան երթիցէ վասն աւերածոյ աշխարհին. եւ ինքն խոստանայր լինել բարեխաւս: 11 Եւ Հիւրկանու երդումն խնդրեալ ի Բարզափրանայ` երդնու նմա յարեգակն եւ ի լուսին եւ յամենայն պաշտամունս իւրեանց երկնայնիս եւ երկրայինս, եւ յարեւ Արտաշէզի եւ Տիգրանայ: 12 Ընդ որ վստահացեալ Հիւրկանոս` թողու զՀերովդէս ի վերայ Երուսաղեմի, եւ զՓասայելոս զերէց եղբայր Հերովդի առեալ ընդ իւր` գայ առ Բարզափրան ի ծովեզրն, ի գեաւղն որ կոչի Եքտիպոն:
13 Եւ Բարզափրան խորամանկութեամբ պատուէր զնոսա. եւ ինքն յանկարծակի գնացեալ անտի` մնացելոց զաւրացն հրաման տայր` ի բուռն առնուլ զնոսա եւ ի ձեռն Անտիգոնի մատնել: 14 Եւ Անտիգոնոս ի վերայ Հիւրկանու անկեալ` զականջս նորա ատամամբքն ի բաց կտրէր. զի թէ եւ այլ ժամանակ փոխեսցի` անհնար լիցի նմա զքահանայապետութիւնն ունել. քանզի աւրէնքն զողջանդամսն հրամայեն կացուցանել քահանայս: 15 Եւ Փասայել եղբայր Հերովդի իւրովի զարկեալ զգլուխ իւր զքարի` առաքեցաւ բժիշկ յԱնտիգոնեայ, իբր թէ բժշկել զնա. ելից զվէրն նորա թունաւոր դեղովք եւ վախճանեցոյց:
16 Եւ Բարզափրանայ հրաման տուեալ Գնէլոյ տակառապետին արքայի Հայոց յԵրուսաղէմ զՀերովդէս որսալ. իսկ Գնէլ զՀերովդէս արտաքս քան զպարիսպն ելանել պատրէր. զոր չառեալ յանձն Հերովդի, այլ եւ ոչ եւս կալ ի քաղաքին իշխեաց, երկուցեալ ի պատառմանէ Անտիգոնեանցն, ի գիշերի ի ծածուկ ընտանեաւքն հանդերձ առ Եդոմայեցիս փախչէր. ի Մասադան յամուրն թողեալ զընտանիսն` ինքն ի Հռոմ փութայր հասանել: 17 Բայց զաւրքն Հայոց ձեռնտուութեամբ Անտիգոնեանցն յԵրուսաղէմ մտանէին` ոչ ինչ ումեք վնասեալ, բայց միայն զՀիւրկանու զինչսն առնուին աւելի քան զերեքարիւր քանքար: 18 Եւ ընդ գաւառն ասպատակեալ` զհիւրկանեանսն առեալ աւերէին. զՄարիսացւոց քաղաքն գերի առեալ, թագաւոր կացուցանէին զԱնտիգոնոս: 19 Եւ կապեալ զՀիւրկանոս ածեն Տիգրանայ հանդերձ գերութեամբն. եւ Տիգրան հրաման տայ Բարզափրանայ նստուցանել զգերին Հրէից որ ի Մարիսացւոց` ի քաղաքն Շամիրամայ: 20 Եւ Տիգրանայ ոչ աւելի բաւեալ քան զերեամ յետ այնորիկ` վախճանի, թագաւորեալ ամս երեսուն եւ երիս:

Ի

Այլ պատերազմ Հայոց ընդ զաւրս Հռոմայեցւոց, եւ պարտումն Սիղոնի եւ Բենդիդեայ:
2 Հերովդէս անցեալ ի Հռովմ` առաջի Անտոնիոսի եւ Կեսարու եւ սինկղիտոսին զինքեան միամտութիւն առ Հռոմայեցիսն պատմէ, եւ թագաւոր Հրէաստանի յԱնտոնիոսէ եղեալ` առնու իւր զաւրավիգն աւգնականութեան զԲենդիդիոս սպարապետ Հռոմայեցւոց զաւրաւք, ի պատերազմել ընդ զաւրս Հայոց եւ քակել զԱնտիգոնոս: 3 Որոյ հասեալ յԱսորիս, փախստական առնէ զզաւրս Հայոց, եւ զՍիղոն թողեալ ընդդիմակաց Հայոց մերձ ի յԵփրատ, եւ զՊակարոս սպանեալ` դառնայ յԵրուսաղէմ ի վերայ Անտիգոնի: 4 Իսկ Հայոց միւսանգամ աւգնականութիւն ի Պարսից գտեալ` դիմեալ ի վերայ Սիղոնի, փախստական զնա ի Բենդիդիոս արկանեն, հեղմունս արեանց առնելով անբաւս:

ԻԱ

Եթէ զիա՛րդ Անտոնիոս իւրովի դիմեալ ի վերայ զաւրացն Հայոց, առնու զՇամշատ:
2 Զչարեալ Անտոնիոս` իւրովի հասանէ ամենայն զաւրաւք Հռոմայեցւոց. եւ հասեալ ի Շամշատ լսէ զմահն Տիգրանայ. եւ առեալ զքաղաքն, եւ թողեալ զՍովսիոս զաւրավիգն Հերովդի, մարտ դնել ընդ Երուսաղեմի ի վերայ Անտիգոնի` ինքն ի ձմերոց գնայ յԵգիպտոս: 3 Փութայր հասանել ըստ շամբշութեան առն կնամոլոյ, ցանկութեամբ վառեալ ի Կղէոպատրայ դշխոյն Եգիպտացւոց: 4 Այս Կղէոպատրայ դուստր էր Պտղոմէոս Դիոնիսի, թոռն Պտղոմայիդ Կղէոպատրեայ, եւ սիրելի յոյժ Հերովդի. վասն որոյ առաւել եւս յանձնէ Անտոնիոս զՀերովդէս Սովսիայ: 5 Որ եւ մարտուցեալ իսկ քաջապէս` առնու զԵրուսաղէմ. եւ սպանեալ զԱնտիգոնոս` թագաւորեցուցանէ զՀերովդէս ամենայն Հրէաստանի եւ Գալիլեայ:

ԻԲ

Յաղագս թագաւորելոյն Արտաւազդայ, եւ պատերազմել ընդ Հռոմայեցիս:
2 Հայոց թագաւորէ Արտաւազդ որդի Տիգրանայ: 3 Սա ժառանգեցուցանէ զեղբարս իւր եւ զքորս ի գաւառս Աղւոյ ովտի եւ Առբերանոյ, թողլով ի նոսա զմասն արքունի որ ի շէնսն այնց գաւառաց, հանդերձ առանձինն մտից եւ ռոճկաց, ըստ աւրինակի ազգականացն որ ի կողմանս Հաշտենից. որպէս զի լինել նոցա պատուականագոյն եւ առաւել թագաւորազն քան զայնս Արշակունիս. միայն աւրինադրէ ոչ կեալ յԱյրարատ ի բնակութիւնս արքայի:
4 Բայց այլ ոչ ինչ գործ արութեան եւ քաջութեան եցոյց. այլ ուտելեաց եւ ըմպելեաց պարապեալ, մաւրից եւ եղեգնապուրակաց թափառեալ շրջէր եւ առապարաց, զիշավայրիս եւ զխոզս արածելով. զիմաստութենէ եւ զքաջութենէ եւ զբարի յիշատակաց անփոյթ արարեալ, ծառայ եւ ստրուկ որովայնի արդարեւ լինելով` զաղբիւս մեծացուցանէր: 5 Սա բասրելով յիւրոց զաւրացն վասն առաւել պղերգութեանն եւ սաստիկ որկրամոլութեանն, մանաւանդ զի եւ զՄիջագետս Անտոնիոսի հանեալ էր ի նմանէ, զայրացեալ` հրաման տայր զաւր յարուցանել զբիւրաւորս Ատրպատական նահանգին եւ զբնակիչս լերինն Կաւկասու հանդերձ Աղուանիւք եւ Վրաւք. խաղայ իջանէ ի Միջագետս, եւ հալածականս առնէ զզաւրս Հռոմայեցւոց:

ԻԳ

Ձերբակալ առնել զԱրտաւազդ Անտոնեայ:
2 Մռնչեալ առիւծաբար գազանութեամբ Անտոնիոս, առաւել եւս թունեալ ի Կղէոպատրայ, քանզի քէն պահէր վասն լլկանաց իւրոյ հանոյն, որ ի Տիգրանայ. եւ ոչ միայն Հայոց, այլ բազմաց այլոց թագաւորաց լինէր մահաբեր, զի նոցայոցն տիրեսցէ իշխանութեանց: 3 Սակս որոյ բազում թագաւորս սպանեալ Անտոնիոս` ի Կղէոպատրայ հաւատայ զնոցա իշխանութիւնս, բայց ի Տիւրոսէ եւ ի Սիդովնէ, եւ որ միանգամ ընդ Ազատ գետովն էին: 4 Եւ առեալ զբազմութիւն զաւրացն` դիմէ ի վերայ Արտաւազդայ. եւ անցեալ ընդ Միջագետս` կոտորէ անհնարին զզաւրս Հայոց, եւ ձերբակալ առնէ զարքայն նոցա: 5 Եւ դարձեալ յԵգիպտոս, պարգեւէ Կղէոպատրայ զԱրտաւազդ որդի Տիգրանայ, հանդերձ բազում ընչիւք յանկածէ պատերազմին:

ԻԴ

Յաղագս թագաւորելոյն Արշամայ, եւ զառաջինն մասնաւոր հարկիլ Հայոց Հռոմայեցւոց. եւ արձակումն Հիւրկանու, եւ վասն նորին վտանգ ազգին Բագրատունեաց:
2 Ի քսաներորդի ամի, ի կատարումն աւուրց թագաւորութեանն Արշէզի, ժողովեալ զաւրքն Հայոց հրամանաւ նորին թագաւորեցուցին ի վերայ ինքեանց զԱրջամ, որ եւ Արշամ, որդի Արտաշիսի, եղբայր Տիգրանայ, հայր Աբգարու: 3 Զսա ոմանք յԱսորւոց կոչեցին Մանովայ, ըստ յոլովից սովորութեան` կրկին ունելով անուանս. որպէս Հերովդէս Ագրիպպաս, եւ որպէս Տիտոս Անտոնինոս եւ կամ Տիտոս Յուստոս: 4 Բայց քանզի ի նմին ամի վախճանեցաւ Արշէզ, թողլով զթագաւորութիւնն Պարսից որդւոյ իւրում Արշաւրի, մանկան փոքրկան յոյժ եւ տղայոյ` ոչ ոք էր որ աւգնէր Արշամայ` ընդդէմ կալ Հռոմայեցւոց. խաւսի ընդ նոսա ի հաշտութիւն խաղաղութեան, տալով զհարկս ի Միջագետաց եւ ի կողմանց Կեսարու ի ձեռն Հերովդի: 5 Այս եղեւ սկիզբն Հայոց մասնաւոր մտանել ընդ հարկաւ Հռոմայեցւոց:
6 Զայսու ժամանակաւ եղեւ մեծ ցասումն Արշամայ ի վերայ Ենանոսի ասպետի ուրումն թագակապի. քանզի նա արձակեաց զՀիւրկանոս Հրէից քահանայապետ, զոր գերեալ էր Բարզափրանայ Ռըշտունւոյ յաւուրս Տիգրանայ: 7 Իսկ Ենանոս պատճառի առ արքայի, ասելով եթէ փրկանս խոստացաւ հարիւր քանքար. ակն ունելով առնուլ ի նմանէ. եւ յանձն էառ տալ: 8 Վասն որոյ ժամադրութիւն ի վերայ նորա սահմանէ Արշամ: 9 Եւ նորա առաքեալ զմի յեղբարց իւրոց ի Հրէաստան, որում անուն էր Սենեքիայ, առ Հիւրկանոս, զի տայցէ ինչս յաղագս իւրոյ փրկութեանն: 10 Եւ երթեալ առաքեալն յԵնանոսէ` պատահէ սպանեալ զՀիւրկանոս Հերովդի, զի մի՛ ինչ դաւ լիցի թագաւորութեան նորա: 11 Արդ` իբրեւ եհաս ժամադրութիւնն, եւ չտայ զգանձս փրկանացն Հիւրկանու Ենանոս` բարկանայ ի վերայ նորա Արշամ, եւ ընկեցալ ի պատուոյն` հրամայէ դնել ի բանտի:
12 Յայնմ ժամանակի քսութիւն զնմանէ մատուցանէ արքայի Զաւրայ նահապետ ազգին Գնթունեաց, ասելով. «Գիտեա՛, արքայ, զի ապստամբել ի քէն կամեցաւ Ենանոս, խորհուրդ ընդ իս բերելով, զի երդումն խնդրեսցուք ի Հերովդէէ թագաւորէ Հրէաստանի, իբր ընդունել զմեզ եւ տալ ժառանգութիւն ի բնակ երկրի մերում. քանզի նորակտուտ ծանակեցաք յաշխարհիս յայսմիկ: 13 Եւ իմ ոչ առնլով յանձն` ասեմ ցնա. Ընդէ՞ր պատրիմք զրուցաւք վաղընջուց եւ պառաւեալ առասպելաւք, պաղեստինացիս զմեզ վարկանելով: 14 Եւ նորա անյուսացեալ յինէն` նմին իրի առաքեաց զքահանայապետն Հիւրկանոս, եւ առաւել եւս ի Հերովդէէ անյուսացաւ. այլ ոչ մեկնի ի դրժողութեան բարուցն` եթէ ոչ արքայդ աճապարեսցես նմա»: 15 Այսմ քսութեան հաւատացեալ արքային Արշամայ` հրամայեաց տանջանս պէսպէս ի վերայ Ենանոսի կուտել. եւ վախճան գործոյն - կա՛մ թողուլ ի սպառ զաւրէնս հրէութեան, եւ երկիր պագանել արեգական, եւ պաշտել զկուռս արքայի, ընդ որ վստահացեալ արքայի տացէ նմա զնոյն իշխանութիւն, կամ կախել զփայտէ եւ բնաջինջ լինել ազգի նորա: 16 Եւ սպանեալ զմի յազգականացն առաջի նորա, որում անուն էր Սարիայ, եւ առ ընթեր զորդիսն մատուցեալ ի տեղի սպանմանն, որոց անուանքն Սափատիայ եւ Ազարիայ` յերկիւղէ մահուան որդւոցն եւ ի թախանձելոյ կանանցն կատարէ զկամս արքայի հանդերձ ամենայն ազգատոհմիւն, եւ յառաջին պատիւն իւր հաստատի: 17 Սակայն ոչ ամենեւին վստահանայ ի նա արքայ. այլ առաքէ ի Հայս, հաւատալով նմա զաշխարհն, զի ի Միջագետաց միայն հեռացուսցէ զնա:

ԻԵ

Գժտութիւն ընդ Հերովդի Արշամայ եւ ակամայ հնազանդութիւն:
2 Յետ այսորիկ եղեւ խռովութիւն ի մէջ Հերովդի արքայի Հրէաստանի եւ մերոյ արքային Արշամայ: 3 Քանզի Հերովդէս, յետ բազում գործոց արութեանց, ձեռնամուխ լինի ի բարեգործութիւնս, շինուածս բազումս առնելով յոլով քաղաքաց, սկսեալ ի Հռոմէ մինչեւ ցԴամասկոս: 4 Խնդրեաց ի յԱրշամայ բազմութիւն արանց անարուեստից գործաւորաց, որովք զԱսորւոց զԱնտիոքայ զանանց եւ զանկոխ հրապարակսն ի խոհերացն եւ ի տղմոց` լցցէ: 5 Զոր չառեալ յանձն Արշամայ` զաւրս ժողովէ ընդդիմանալ Հերովդի. եւ ի ձեռն հրեշտակաց յղէ առ կայսրն ի Հռոմ, զի մի՛ զնա ընդ իշխանութեամբ Հերովդի արասցէ: 6 Իսկ կայսրն ոչ միայն զԱրշամ չազատէ յիշխանութենէն Հերովդի, այլ եւ զամենայն Միջերկրեայս նմա հաւատայ:
7 Յայնմ ժամանակի Հերովդէս զաներ Աղեքսանդրի որդւոյ իւրոյ, որ էր ի հաւրէ Տիմոնէ եւ ի մաւրէ ի թագաւորութենէ Մարաց, ի զաւակէ Դարեհի Վշտասպեանց, ընդ իւրով ձեռամբ թագաւոր Միջերկրեայցն կացուցանէր, առեալ իւր ի սպասաւորութիւն գունդ ի Գաղատացւոց եւ ի Պոնտացւոց: 8 Տեսեալ զայն Արշամայ` երկրպագէ Հերովդի իբրեւ տեառն ամենայնիւ իսկ, տալով նմա զոր խնդրէրն գործաւորս. որովք լցեալ զհրապարակսն անտիոքացւոց քսան վտաւանաւ երկայնութեամբ, յատակեաց սպիտակ կճեայ սալայատակաւք, զի ուխաւորք յատակացն դիւրագոյնս կարգիցին, առ ոչ ինչ վնաս առնել քաղաքին: 9 Բայց Արշամայ վարեալ զթագաւորութիւնն ամս քսան, վախճանեցաւ:

ԻԶ

Թագաւորութիւն Աբգարու, եւ մտանել բոլորովիմբ Հայոց ընդ հարկաւ Հռոմայեցւոց. եւ պատերազմ ընդ զաւրս Հերովդի, եւ սպանանել զեղբաւրորդի նորա զՅովսէփ:
2 Թագաւորէ Աբգար որդի Արշամայ ի քսաներորդ ամի Արշաւրի արքայի Պարսից: 3 Այս Աբգարոս կոչէր աւագ այր, վասն առաւել հեզութեանն եւ իմաստութեանն. որում յետոյ եւ տիքն. զայս ոչ կարելով ուղղախաւսել Յունաց եւ Ասորւոց` կոչեցին Աբգարոս: 4 Ի սորա երկրորդ ամի թագաւորութեանն հարկին Հռոմայեցւոց բոլորովիմբ ամենայն կողմանքն Հայոց: 5 Քանզի հրաման ել յԱւգոստոս կայսերէ, որպէս ասի ի Ղուկայ աւետարանին, աշխարհագիր առնել ընդ ամենայն տիեզերս. վասն որոյ եւ ի Հայս առաքեալ գործակալք Հռոմայեցւոց, բերելով զպատկերն Աւգոստոսի կայսեր` կանգնեցին յամենայն մեհեանս: 6 Զայսու ժամանակաւ լինի ծնեալ Փրկիչն մեր Յիսուս Քրիստոս որդի Աստուծոյ:
7 Զսմին աւուրբք լինի խռովութիւն ի մէջ Աբգարու եւ Հերովդի: 8 Քանզի Հերովդի հրամայեալ զիւր պատկերն հուպ ի կայսերական պատկերն կանգնել ի մեհեանս Հայոց. զոր չառեալ յանձն Աբգարու` պատճառս ի վերայ նորա յուզէ Հերովդէս: 9 Առաքէ զզաւրս Թրակացւոց եւ Գերմանացւոց ասպատակաւ հինից յերկիրն Պարսից, հրաման տուեալ ընդ աշխարհն Աբգարու անցանել: 10 Իսկ Աբգարու ոչ հաւանեալ` ընդդիմանայ ասելով, եթէ ընդ անապատ է հրաման կայսեր անցանել զաւրացդ ի յերկիրն Պարսից: 11 Ընդ որ դառնացեալ Հերովդէս` անձամբ ինչ ոչ կարէր վճարել, պէսպէս ցաւոց զնա ըմբռնեալ, - վասն զի ի Քրիստոս համարձակեցաւ` որդանցի նմա եռացեալ - որպէս պատմէ Յովսեպոս. առաքէ զեղբաւրորդի իւր զՅովսէփ, որում տուեալ էր զդուստր իւր, որ էր յառաջ կին Փերուրի եղբաւր իւրոյ: 12 Եւ նորա առեալ զբազմութիւն զաւրացն` գայ հասանէ յաշխարհն Միջագետաց, պատահէ Աբգարու ի զաւրանիստ գաւառին Բուգնան. եւ մարտուցեալ մեռանի, եւ զաւրքն փախստական լինի: 13 Նոյն հետայն վախճանի եւ Հերովդէս, եւ Հրէից ազգապետ` զԱրքեղայոս նորին որդի Աւգոստոս կացուցանէ:

ԻԷ

Շինուած Եդեսեայ քաղաքի, եւ յիշատակումն սակաւուք ազգի մերոյ Լուսաւորչին:
2 Զկնի ոչ բազում աւուրց վախճանի Աւգոստոս, եւ փոխանակ նորա թագաւորէ Հռովմայեցւոց Տիբեր. եւ Գերմանիկոս կեսար եղեալ` ձաղէ զառաքեալսն ի Հռովմ զիշխանսն Արշաւրի եւ Աբգարու, յաղագս պատերազմին նոցա, յորում սպանին զեղբաւրորդին Հերովդի: 3 Ընդ որ խստացեալ Աբգարու, խորհի ապստամբութիւն եւ պատրաստութիւն պատերազմի: 4 Յայնժամ շինէ քաղաք զտեղի պահպանութեան գնդին Հայոց, ուր յառաջագոյն զգուշանային Եփրատու ի Կասսիոսէ, որ կոչի Եդեսիայ. եւ փոխէ ի նա զարքունիս իւր որ ի Մծբին, եւ զամենայն կուռս իւր, զՆաբոգ եւ զԲէլ եւ զԲաթնիքաղ եւ զԹարաթայ, եւ զմատեանս մեհենից վարժարանին, եւ միանգամայն զդիւանս թագաւորացն:
5 Յետ այր մեռեալ Արշաւիր` թագաւորէ ի վերայ Պարսից Արտաշէս որդի նորա: 6 Արդ` թէպէտ եւ ոչ է կարգ պատմութեանս ի ժամանակի, եւ ոչ ըստ կարգի զոր ասելս ձեռնարկեցաք, այլ քանզի սերունդք Արշաւրի թագաւորին են որք Հայոց ազինս հաւատոց եղեն առիթ, եւ հարազատութիւն Արտաշիսի որդւոյ նորա` սկիզբն արասցուք յաղագս պատուականութեան մարդկանն, նախակարգեալ ի գիրսս առընթեր Արտաշիսի. զի իմասցին որք ընթեռնունն, եթէ համազգիք քաջին են: 7 Իսկ զկնի ապա նշանակեսցուք եւ զժամանակ գալստեան հարցն նոցա ի Հայս, որք են Կարենեանք եւ Սուրենեանք, յորմէ սուրբն Գրիգոր, եւ յորմէ Կամսարականք, յորժամ ի շարի կարգին հասանիցեմք ի ժամանակս թագաւորին որ զնոսա ընկալաւ:
8 Բայց Աբգարու ոչ յաջողեցաւ խորհուրդն ապստամբութեան. զի խռովութիւն անկեալ ի մէջ ազգականաց իւրոց, թագաւորութեանն Պարսից` զաւր ժողովեալ անդր չուէր ի համոզել եւ ի դադարեցուցանել զնոսա:

ԻԸ

Յաղագս երթալոյն Աբգարու յարեւելս եւ թագաւորեցուցանելոյ Պարսից զԱրտաշէս. եւ թէ զիա'րդ կարգեաց զեղբարս իւր, յորոց մեր Լուսաւորիչն եւ նորին ազգակիցքն:
2 Երթեալ Աբգարու յարեւելս` գտանէ թագաւորեալ Պարսից զԱրտաշէս որդի Արշաւրի, եւ ընդդիմացեալ նմա զեղբարս իւր. քանզի նա խորհէր ազգաւ ի վերայ նոցա թագաւորել, եւ նոքա ոչ առնուին յանձն: 3 Վասն որոյ պաշարեալ զնոսա Արտաշիսի եւ երկիւղ մահու եդեալ ի վերայ նոցա` բազում պատառմունք եւ անմիաբանութիւնք ի մէջ զաւրացն եւ այլոց ազգականացն լինէին: 4 Քանզի էին Արշաւրի թագաւորի որդիք երեք եւ դուստր մի. առաջին` նոյն ինքն արքայն Արտաշէս, երկրորդն` Կարէն, երրորդն` Սուրէն, եւ քոյր նոցին` որ անուանեալ կոչի Կոշմ, կին զաւրավարին ամենայն Արեաց ի հաւրէն կարգեալ:
5 Իսկ Ագարու համոզեալ զնոսա խաղաղանալ, ի մէջ ամենեցուն հաստատէ զայս ինչ սահմանելով. թագաւորել Արտաշիսի հանդերձ ծննդովք իւրովք` որպէս եւ խորհեցաւն, եւ զեղբարսն անուանել Պահլաւս` յանուն քաղաքին իւրեանց եւ աշխարհին մեծի եւ քաջաբերոյ. որպէս զի լինել նոցա պատուականագոյն եւ առաջին քան զամենայն նախարարութիւնս Պարսից, որպէս արդարեւ զարմս թագաւորաց: 6 Եւ դաշինս եւ երդմունս ի միջի հաստատեալ, զի թէ լիցի սպառել զարմից Արտաշիսի ի պատանեաց` նոքա մատիցեն ի թագաւորութիւնն: 7 Եւ արտաքոյ ցեղի նորա թագաւորեցելոյ` ցեղս որոշել զնոսա երիս, կոչմամբ այսպիսեաւ. Կարենի Պահլաւ, Սուրենի Պահլաւ, եւ զքոյրն` Ասպահապետի Պահլաւ, յառնն տանուտէրութենէ զանունն որոշեալ:
8 Եւ ասեն զսուրբն Գրիգոր ի Սուրենեանն Պահլաւէ, եւ զԿամսարականս ի Կարենեանն Պահլաւէ: 9 Այլ զայսր գալոյն զորպիսութիւն ի կարգին պատմեսցուք. միայն նշանակելով այժմ առ ընթեր Արտաշիսի, զի ծանիցես զազգս զայս մեծ, թէ հաւաստի արիւն Վաղարշակայ են, այս ինքն զարմ Արշակայ մեծի, եղբաւր Վաղարշակայ:
10 Եւ այսոցիկ այսպէս կարգելոց եւ զգիր ուխտին ընդ իւր առեալ Աբգարու` դառնայ ոչ առողջ մարմնով, այլ չարաչար ցաւովք ախտացեալ:

ԻԹ

Դարձ Աբգարու յարեւելից, եւ տալ աւգնականութիւն Արետայ ի մարտ ընդ Հերովդի չորրորդապետի:
2 Իբրեւ դարձաւ Աբգար յարեւելից` լուաւ նա զՀռոմայեցւոց, թէ ի կասկածանս անկեալ են վասն նորա, որպէս թէ զկնի զաւրու գնաց յարեւելս: 3 Վասն որոյ գրեաց առ գործակալս Հռոմայեցւոց զպատճառս երթալոյն իւրոյ ի Պարսս, միանգամայն եւ զգիր ուխտին, որ ընդ Արտաշէս եւ ընդ եղբարս նորա` տայ տանել: 4 Եւ նոքա ոչ հաւատացին նմա. վասն զի եւ թշնամիք չարախաւսէին զնմանէ, Պիղատոս եւ Հերովդէս չորրորդապետ Լիւսանիա եւ Փիլիպպոս: 5 Իսկ Աբգարու եկեալ ի քաղաքն իւր յԵդեսիայ` միաբանեաց ընդ Արետայ արքայի Պատրիացւոց, սատարս տալով նմա ի ձեռն Խոսրանայ ուրումն Արծրունւոյ` մարտնչել ընդ Հերովդի: 6 Քանզի նախ զդուստրն Արետայ արքայի կին առեալ Հերովդի, եւ ապա անարգեալ ի բաց եթող, եւ զՀերովդիադայ մեկնեալ յառնէ իւրմէ եհան կենդանւոյն, յաղագս որոյ ստէպ յանդիմանեալ ի Յովհաննէ Մկրտչէ` այնր աղագաւ եսպան զՅովհաննէս Մկրտիչ: 7 Եւ եղեւ պատերազմ ընդ նա եւ ընդ Արետ վասն անարգանաց դստերն. յորում սաստկապէս հարեալ սատակեցան զաւրքն Հերովդի յաւգնականութենէ քաջացն Հայոց, որպէս յաստուածային իմն տեսչութենէ, վրէժս հատուցանել ընդ մահուանն Յովհաննու Մկրտչին:

Լ

Առաքումն իշխանացն Աբգարու առ Մառինոս, յորում տեսին զՓրկիչն մեր Քրիստոս, ուստի եղեւ սկիզբն հաւատոցն Աբգարու:
2 Ընդ այն ժամանակս եկաց ի գործ հազարապետութեան կայսեր ի վերայ Փիւնիկեցւոց եւ Պաղեստինացւոց, Ասորւոց եւ Միջագետաց Մառինոս որդի Ստորգեայ. առ որ առաքեաց Աբգար երկուս ի գլխաւորաց իւրոց, զՄար Իհաբ բդեաշխն Աղձնեաց եւ զՇամշագրամ նահապետ Ապահունեաց տոհմին եւ զԱնան հաւատարիմ իւր` ի քաղաքն Բեթքուբին, զգացուցանել նմա զպատճառս երթալոյն իւրոյ յարեւելս, ցուցանելով եւ զգիր ուխտին` որ ընդ Արտաշէս եւ ընդ եղբարս իւր, եւ առնել զնա թիկունս աւգնականութեան: 3 Որոց եկեալ գտին զնա յԵլեւթերոյպաւլիս: 4 Եւ նորա ընկալեալ զնոսա խնդութեամբ եւ մեծարանաւք` առնէ պատասխանի Աբգարու. «Մի' կասկածեր ի կայսերէ սակս այնր, միայն զի զհարկելն լիով փութասցիս»:
5 Եւ նոցա դարձեալ անտի` ելին յԵրուսաղէմ տեսանել զՓրկիչն մեր Քրիստոս վասն լրոյ համբաւուց սքանչելագործութեանցն. որում եւ ականատես եղեալ` պատմեցին Աբգարու: 6 Ընդ որ զարմացեալ Աբգարու` հաւատաց ճշմարտապէս իբր արդարեւ յորդի Աստուծոյ, եւ ասէ. «Այն զաւրութիւնք ոչ մարդոյ են, այլ Աստուծոյ. զի չիք ոք ի մարդկանէ, որ կարէ զմեռեալս յարուցանել, բայց միայն Աստուած»: 7 Եւ քանզի ապականեալ էր մարմինն իւր ի չարաչար ցաւոց, որ պատահեցին նմա ի Պարսից աշխարհին յառաջ քան զեաւթն ամ, եւ ի մարդկանէ ոչ եղեւ նմա հնար բժշկութեան` ետ տանել նմա թուղթ աղաչանաց, գալ եւ բժշկել զնա ի ցաւոցն, աւրինակ զայս:

ԼԱ

Թուղթ Աբգարու առ Փրկիչն:
2 Աբգար Արշամայ, իշխան աշխարհի, առ Յիսուս փրկիչ եւ բարերար, որ երեւեցար յԵրուսաղէմացւոց աշխարհիդ, ողջոյն:
3 Լուեալ է իմ վասն քո եւ վասն բժշկութեանդ, որ լինի ի ձեռս քո առանց դեղոց եւ արմատոց. զի որպէս ասի` տաս դու կուրաց տեսանել եւ կաղաց գնալ, եւ զբորոտս սրբես եւ զայսս պիղծս հանես, եւ որ միանգամ չարչարեալ են յերկար հիւանդութեամբք` բժշկես. դու եւ զմեռեալս յարուցանես: 4 Եւ իբրեւ լուայ վասն քո զայս ամենայն` եդի ի մտի իմում մի յերկուց աստի. կա'մ թէ դու Աստուած իցես, իջեալ յերկնից, եւ գործես զայդ. կամ թէ որդի իցես դու Աստուծոյ, եւ զայդ առնես: 5 Արդ վասն այնորիկ գրեցի ես առ քեզ` աղաչել զքեզ, զի աշխատ լինիցիս եւ եկեսցես առ իս եւ բժշկեսցես զհիւանդութիւնս զոր ունիմ ես: 6 Նա եւ լուայ, զի Հրեայք տրտնջեն զքէն եւ կամին չարչարել զքեզ. բայց քաղաք մի փոքրիկ եւ գեղեցիկ է իմ, եւ բաւական է մեզ երկոցունցս:
7 Որոց տարեալ զթուղթն` պատահեցին նմա յԵրուսաղէմ: 8 Զայս վկայէ եւ աւետարանական բանն, եթէ Էին ոմանք ի հեթանոսաց եկելոց առ նա. վասն ոչ համարձակին, որք լուանն, ասել ցՅիսուս, այլ ասեն ցՓիլիպպոս եւ ցԱնդրէաս. եւ նոքա ասեն ցՅիսուս: 9 Իսկ ինքն Փրկչին մեր յայնմ ժամանակի յորում կոչեացն զնա Աբգար` ոչ առ յանձն. բայց թղթոյ արժանի արար զնա, որ ունի աւրինակ զայս:

ԼԲ

Պատասխանի թղթոյն Աբգարու, զոր գրեաց Թովմաս առաքեալ հրամանաւ Փրկչին:
2 Երանի իցէ այնմ, որ հաւատայ յիս` իբրեւ ոչ իցէ նորա տեսեալ զիս. զի գրեալ է վասն իմ այսպէս. Զի որք տեսանենն զիս` ոչ հաւատասցեն յիս, եւ որք ոչն տեսանեն` նոքա հաւատասցեն եւ կեցցեն: 3 Իսկ վասն այնր զի գրեցեր դու առ իս, գալ ինձ առ քեզ` արժան է ինձ կատարել աստ զամենայն ինչ վասն որոյ առաքեցայ ես: 4 Եւ իբրեւ կատարեցից զայս` ապա համբարձայց առ այն որ առաքեացն զիս. եւ յորժամ համբարձայց` առաքեցից զմի յաշակերտաց աստի իմոց, զի զցաւս քո բժշկեսցէ, եւ կեանս քեզ եւ որոց ընդ քեզ են շնորհեսցէ:
5 Զայս թուղթ եբեր Անան սուրհանդակ Աբգարու, ընդ որում եւ զկենդանագրութիւն փրկչական պատկերին, որ կայ յԵդեսացւոց քաղաքին մինչեւ ցայսաւր ժամանակի:

ԼԳ

Քարոզութիւն յԵդեսիայ առաքելոյն Թադէոսի, եւ պատճէն թղթոցն հնգից:
2 Բայց յետ համբառնալոյ Փրկչին մերոյ` Թովմաս առաքեալ, մի յերկոտասանիցն, առաքեաց զմի յեաւթանասնից անտի զԹադէոս ի քաղաքն Եդեսիայ` բժշկել զԱբգար եւ աւետարանել ըստ բանին Տեառն: 3 Որոյ եկեալ եմուտ ի տուն Տուբիայ իշխանի հրէի, զոր ասեն լինել յազգէն Բագրատունեաց. որոյ խուսեալ յԱրշամայ` ոչ ուրացաւ զհրէութիւնն ընդ այլ ազգականս իւր, այլ նովին աւրինաւք եկաց մինչեւ հաւատալ ի Քրիստոս: 4 Եւ ել համբաւ նորա ընդ ամենայն քաղաքն: 5 Լուեալ Աբգարու ասէ. «Նա է վասն որոյ գրեացն Յիսուս», եւ իսկոյն կոչեաց զնա: 6 Եւ եղեւ ի մտանելն Թադէի` տեսիլ սքանչելի երեւեցաւ Աբգարու յերեսսն Թադէի. եւ յարուցեալ ի գահոյիցն անկաւ ի վերայ երեսաց իւրոց եւ երկիր եպագ նմա. եւ զարմացան ամենայն իշխանքն որ շուրջն կային, զի ոչ գիտացին զտեսիլն: 7 Եւ ասէ ցնա Աբգար, եթէ «Դո՞ւ իցես արդարեւ աշակերտ աւրհնելոյն Յիսուսի, զոր ասաց առաքել ինձ այսր, եւ կարո՞ղ իցես բժշկել զցաւս իմ»: 8 Պատասխանի ետ նմա Թադէ. «Եթէ հաւատասցես ի Քրիստոս Յիսուս յորդին Աստուծոյ` տացին խնդրուածք սրտի քոյ»: 9 Ասէ ցնա Աբգար. «Ես հաւատացի ի նա եւ ի հայր նորա. վասն որոյ կամեցայ առնուլ զզաւրս իմ եւ գալ կոտորել զՀրեայսն, որ խաչեցին զնա, եթէ ոչ էր իմ արգելեալ վասն թագաւորութեանն Հռոմայեցւոց»:
10 Եւ յայսմ բանէ սկիզբն արարեալ Թադէի` աւետարանեաց նմա եւ քաղաքի նորա. եւ եդեալ ձեռն ի վերայ բժշկեաց զնա, եւ զԱբդիու պատագրոս իշխան քաղաքին եւ պատուական յամենայն տանն արքայի, նա եւ զամենայն որ էին ի քաղաքին հիւանդք եւ ախտաժէտք, բժշկեաց: 11 Եւ հաւատացին ամենեքեան. եւ մկրտեցաւ ինքն Աբգար եւ ամենայն քաղաքն. եւ զդուրս տաճարաց կռոցն փակեցին. եւ որ ի վերայ բագնին եւ սեանն կային պատկերքն` ծածկեալ պատեցին եղեգամբ. եւ ոչ զոք ածէր բռնութեամբ ի հաւատս, բայց աւր ըստ աւրէ յաւելեալ ի հաւատացեալսն բազմանային:
12 Իսկ առաքելոյն Թադէի զխոյրարար ոմն մետաքսագործ մկրտեալ, եւ անուն կոչեցեալ Ադդէ, ձեռնադրեալ ի վերայ Եդեսիայ` փոխանակ իւր թողու առ արքայի: 13 Եւ իւր առեալ հրովարտակ յԱբգարէ, զի ամենեքեան լուիցեն աւետարանին Քրիստոսի` գայ առ Սանատրուկ քեռորդի նորին, զոր կարգեալ էր ի վերայ աշխարհիս եւ զաւրացն: 14 Բայց Աբգար յաւժարեցաւ գրել թուղթ առ Տիբերիոս կայսեր, որ ունի աւրինակ զայս:
15 Թուղթ Աբգարու առ Տիբերիոս:
16 Աբգար արքայ Հայոց, տեառն իմում Տիբերի կայսեր Հռոմայեցւոց խնդալ:
17 Գիտելով իմ, եթէ ոչ ինչ ծածկի ի քումմէ թագաւորութենէդ, այլ իբրեւ զմտերիմ քո` աւելի եւս
իմացուցանեմ ի ձեռն գրոյ: 18 Զի Հրեայք, որ բնակեալ են ի գաւառս Պաղեստինացւոց` ժողովեալ խաչեցին զՔրիստոս առանց իրիք յանցանաց, ի վերայ մեծամեծ երախտեացն, զոր արար առ նոսա, նշանս եւ սքանչելիս, մինչեւ զմեռեալս անգամ յարուցանել: 19 Եւ գիտեա', զի զաւրութիւնքս այս ոչ են սոսկ մարդոյ, այլ Աստուծոյ: 20 Զի եւ ի ժամանակին յորում խաչեցինն զնա` արեգակն խաւարեցաւ, եւ երկիր շարժեալ տատանեցաւ. եւ ինքն յետ երից աւուրց յարեաւ ի մեռելոց եւ երեւեցաւ բազմաց: 21 Եւ այժմ յամենայն տեղիս անուն նորա ի ձեռն աշակերտաց նորա սքանչելիս մեծամեծս կատարէ. որ եւ առ իս ինքեան եցոյց յայտնապէս: 22 Եւ արդ` այսուհետեւ տէրութիւնդ քո գիտէ, որ ինչ արժան է հրամայել ի վերայ ժողովրդեանն Հրէից, որք զայն գործեցին, եւ գրել ընդ ամենայն տիեզերս, զի երկրպագեսցեն Քրիստոսի` իբրեւ ճշմարիտ Աստուծոյ: 23 Ողջ լեր:
24 Պատասխանի թղթոյն Աբգարու ի Տիբերեայ:
25 Տիբերիոս կայսր Հռոմայեցւոց, Աբգարու թագաւորի Հայոց խնդալ:
26 Զթուղթ մտերմութեանդ քոյ ընթերցան առաջի իմ, վասն որոյ շնորհակալութիւն ի մէնջ քեզ հասցէ:
27 Թէպէտ եւ ի բազմաց մեք լուեալ զայդ յառաջագոյն, եցոյց եւ Պիղատոս ստուգապէս վասն նշանաց նորա, եւ եթէ յետ յարութեանն ի մեռելոց հաւատարիմ եղեւ բազմաց, թէ Աստուած է:
28 Վասն որոյ եւ ես կամեցայ առնել զայդ, զոր եւ դուդ խորհեցար: 29 Այլ քանզի սովորութիւն է Հռոմայեցւոց` աստուած ի հրամանէ թագաւորի միայնոյ ոչ նստուցանել, մինչեւ ոչ փորձեալ քննեսցի նա ի սինկղիտոսէ, վասն որոյ եւ իմ յայտնեալ զբանս զայս սինկղիտոսին` արհամարհեաց սինկղիտոսն, զի ոչ քննեցաւ նա յառաջագոյն ի սմանէ: 30 Այլ մեր տուաք հրաման ամենայն ումեք, որում եւ հաճոյ թուեսցի Յիսուս` ընկալցին զնա ընդ աստուածս. եւ մահ այնոցիկ սպառնացեալ, որ չարախաւս կայցեն զքրիստոնէից: 31 Եւ վասն ժողովրդեանն Հրէից, որք յանդգնեցան խաչել զնա, զորմէ լսեմ, եթէ ոչ արժանի խաչի էր նա եւ մահու, այլ պատուի եւ երկրպագութեան, յորժամ առից պարապումն ի պատերազմէն Սպանիացւոց ապստամբողաց յինէն` քննեալ հատուցից նոցա զարժանն:
32 Դարձեալ գրէ թուղթ Աբգար առ Տիբերիոս:
33 Աբգար արքայ Հայոց, տեառն իմում Տիբերի կայսեր Հռոմայեցւոց խնդալ:
34 Զթուղթ գրեալ ըստ արժանի քոյոյ տէրութեանդ տեսի, եւ ընդ հրաման մտածութեանդ քոյ ուրախացայ. եւ եթէ ոչ ցասնուցուս ինձ` գործ սինկղիտոսիդ յոյժ այպանելի է. քանզի առ դոսա` ի քննութենէ մարդկան տուեալ լինի աստուածութիւն: 35 Եւ արդ այսուհետեւ եթէ ոչ լինիցի Աստուած հաճոյ մարդոյն` Աստուած լինել նա ոչ կարէ. եւ իբրեւ յայսմանէ մարդոյն արժան է քաւել զԱստուածն: 36 Բայց քեզ տեառն իմում հաճոյ թուեսցի առաքել զայլ ոք յԵրուսաղէմ փոխանակ Պիղատոսի. զի լուծցի նա անարգանաւք յիշխանութենէն յոր կարգեցեր զնա. վասն զի արար զկամս Հրէիցն, եւ խաչեաց զՔրիստոս ի տարապարտուց առանց քոյոյ հրամանի: 37 Ողջ լինել քեզ ըղձամ:
38 Զայս գրեալ Աբգարու` զհաւասար թղթոյն եդ ի դիւանի իւրում, որպէս եւ զայլսն: 39 Գրեաց եւ առ Ներսեհ մանուկ արքայ Ասորեստանի ի Բաբելոն:
40 Թուղթ Աբգարու առ Ներսեհ:
41 Աբգար արքայ Հայոց, որդւոյ իմում Ներսեհի խնդալ:
42 Զգիր ողջունի քոյ տեսի, եւ զՊերոզ լուծի ի կապանաց, եւ զվնաս նորա թողի նմա. եւ եթէ կամ իցէ քեզ` կարգեսցես զնա ի վերակացութիւն Նինուէի, որպէս եւ կամիս: 43 Այլ վասն այնր զի գրեցեր առ իս, թէ տո'ւր ածել զայրդ բժիշկ, որ զնշանսդ առնէ եւ քարոզէ այլ Աստուած ի վեր քան զհուր եւ զջուր, զի տեսից եւ լուայց դմա` նա ոչ էր բժիշկ ըստ արուեստից մարդկան, այլ աշակերտ որդւոյն Աստուծոյ, արարչի հրոյ եւ ջրոյ. եւ վիճակ հասեալ ի կողմանս Հայոց առաքեցաւ: 44 Բայց յընկերաց նորա գլխաւորաց, Սիմովն անուն, այդր ի կողմանս Պարսից առաքեալ է. խնդիր արարեալ` լուիցես նմա, յորժամ եւ հայրն քո Արտաշէս: 45 Եւ նա բժշկեսցէ զամենայն հիւանդութիւնս, եւ ճանապարհ կենաց ցուցցէ:
46 Եւ յաւել եւս գրել առ Արտաշէս արքայ Պարսից աւրինակ զայս:
47 Թուղթ Աբգարու առ Արտաշէս:
48 Աբգար արքայ Հայոց, Արտաշիսի եղբաւր իմում Պարսից արքայի խնդալ:
49 Գիտեմ զի արդ լուեալ է քո վասն Յիսուսի Քրիստոսի որդւոյն Աստուծոյ, զոր խաչեցին Հրեայքն. որ յարեաւն ի մեռելոց, եւ առաքեաց զաշակերտսն իւր ընդ ամենայն տիեզերս` ուսուցանել ընդ հանուր: 50 Եւ մի յաշակերտաց նորա գլխաւորաց, Սիմովն անուն, է ի կողմանս քոյոյ տէրութեանդ: 51 Արդ` խնդիր արարեալ գտցես զնա, եւ նա բժշկեսցէ զամենայն ախտս հիւանդութեանց` որ ի ձեզ, եւ ճանապարհ կենաց ցուցցէ. հաւատասցես բանի նորա, դու եւ եղբարք քո եւ ամենեքեան, որ հնազանդին քեզ կամաւոր: 52 Զի ախորժելի է ինձ` զձեզ ըստ մարմնոյ ազգականս` լինել ինձ մտերիմ հարազատս եւ ըստ հոգւոյ:
53 Եւ մինչ դեռ պատասխանի այսց թղթոց ոչ էր ընկալեալ` վախճանի Աբգարիոս, թագաւորեալ ամս երեսուն եւ ութ:

ԼԴ

Յաղագս վկայութեան առաքելոցն մերոց:
2 Յետ մահուանն Աբգարու բաժանի թագաւորութիւնն Հայոց յերկուս. քանզի Անանուն որդի նորա կապեաց թագ` թագաւորել յԵդեսիայ, եւ քեռորդի նորա Սանատրուկ ի Հայս: 3 Գտանի որ ինչ առ սոցա ժամանակաւ` յառաջագոյն գրեալ յայլոց, զգալուստ առաքելոյն Թադէի ի Հայս, եւ հաւատալ Սանատրկոյ. եւ թողուլ զհաւատսն յերկիւղէ նախարարացն Հայոց, եւ կատարումն առաքելոյն եւ որք ընդ նմա` ի գաւառին Շաւարշան, որ այժմ կոչի Արտազ, եւ պատառումն քարին եւ յիրեարս գալ եւ ընդունել զմարմին Առաքելոյն, եւ առնուլ անտի աշակերտացն եւ թաղել ի դաշտին. եւ մարտիրոսանալ դստերն արքայի Սանդխտոյ հուպ ի ճանապարհն. եւ աստ ուրեմն յայտնել նշխարաց երկոցունց, եւ փոխել յառապարն: 4 Այս ամենայն, որպէս ասացաք, յայլոց պատմեալ յառաջագոյն քան զմեզ` ոչ ինչ կարեւորագոյն համարեցաք ոճով երկրորդել: 5 Դոյնպէս եւ որ ինչ վասն կատարմանն Ադդէի աշակերտի առաքելոյն յԵդեսիայ յորդւոյն Աբգարու` գտանի յայլոց պատմեալ յառաջագոյն քան զմեզ:
6 Որ իբրեւ թագաւորեաց յետ մահուան հաւրն` ոչ եղեւ ժառանգորդ հայրենի առաքինութեանն, այլ եբաց զտաճարս կռոցն եւ կալաւ զպաշտաւն հեթանոսութեանն: 7 Եւ յղեաց առ Ադդէ, զի արասցէ նմա խոյր բեհեզեայ անգուածով ոսկոյ, որպէս յառաջագոյն առնէր հաւրն նորա: 8 Եւ պատասխանի ընկալաւ, թէ «ոչ արասցեն ձեռք իմ խոյր գագաթան անարժանի, որ ոչ երկրպագէ Քրիստոսի Աստուծոյ կենդանւոյ»: 9 Եւ իսկոյն հրամայեաց միում ի զինակրացն` կտրել զոտս նորա սրով: 10 Որոյ երթեալ, եւ տեսեալ զնա, զի նստէր յաթոռ վարդապետութեանն` էած սուսերաւ եւ ի բաց կտրեաց զսրունս նորա. եւ նոյն ժամայն աւանդեաց զհոգին: 11 Զայս ծայրաքաղ արարեալ համառաւտ յիշատակեցաք, որպէս զառ ի յայլոց պատմեալ նախկին:
12 Բայց վիճակեցաւ Հայոց եւ Բարթուղիմէոս առաքեալ, որ եւ կատարեցաւ առ մեզ յԱրեբանոս քաղաքի: 13 Իսկ զՍիմովնէ, որ Պարսիցն վիճակեցաւ, ոչ զհաւաստին կարեմ պատմել, եթէ զի'նչ գործեաց եւ կամ ո'ւր կատարեցաւ: 14 Քանզի պատմի յոմանց` Սիմովնի ումեմն առաքելոյ կատարիլ ի Վերիոսփորայ. եւ թէ նա' իցէ ճշմարտիւ, եւ թէ է'ր աղագաւ գալուստ նորա անդր` ոչ գիտեմ. այլ միայն նշանակեցի, զի գիտասցես թէ ոչ ինչ մնայ յիմմէ ջանից պատմել քեզ զամենայն, որ ինչ անկ է:

ԼԵ

Վասն Սանատրկոյ թագաւորութեանն, եւ սպանման ծննդոցն Աբգարու, եւ վասն Հեղինեայ տիկնոջ:
2 Սանատրուկ թագաւորեալ` զաւրս ժողովէ ի ձեռն քաջացն Բագրատունեաց եւ Արծրունեաց դայեկաց իւրոց, իջանել տալ պատերազմ ընդ որդիսն Աբգարու, զի բոլորումս տիրեսցէ թագաւորութեան: 3 Եւ մինչ դեռ նա յայսմ էր` աստուածային իմն ակնարկութեամբ խնդրեցաւ վրէժ մահուանն Ադդէի յորդւոյն Աբգարու: 4 Քանզի սիւն կճեայ կանգնել տայր յԵդեսիայ ի վերնատունս ապարանից իւրոց, եւ ինքն ի ներքոյ կալով հրամայէր զորպէսն առնել. որ զերծեալ յունողացն` անկաւ ի վերայ նորա եւ խորտակեաց զոտսն եւ սատակեաց:
5 Եւ իսկոյն պատգամ բնակչաց քաղաքին եկն առ Սանատրուկ, խնդրելով պայման ուխտի, զի մի' վրդովեսցէ զնոսա ի քրիստոնէութեան հաւատոց, եւ նոքա տացեն զքաղաքն ի ձեռս եւ զգանձս թագաւորին: 6 Զոր արարեալ` յետոյ ստեաց. նա եւ զամենայն զաւակ տանն Աբգարու մաշեաց սրով, բայց յաղջկանց, զորս եհան ի քաղաքէն բնակել ի կողմանս Հաշտենից: 7 Սապէս եւ զգլուխ կանանցն Աբգարու, որում անուն էր Հեղինէ, առաքեաց յիւրային քաղաքն բնակել ի Խառան, թողլով նմա զտիկնութիւնն ամենայն Միջագետաց, փոխանակ բարեացն զոր գտեալ էր ի ձեռն նորա յԱբգարէ:
8 Այս Հեղինէ զարդարեալ հաւատովք, որպէս եւ զայր իւր զԱբգար, ոչ հանդուրժեաց բնակել ի մէջ կռապաշտիցն. այլ չոգաւ յԵրուսաղէմ յաւուրս Կղաւդեայ, ի սովին` զոր մարգարէացաւն Ագաբոս. եւ տուեալ զամենայն գանձս իւր յԵգիպտոս` գնաց ցորեան բազում յոյժ եւ բաշխեաց ամենայն կարաւտելոց. որում եւ վկայէ Յովսեպոս. որոյ եւ շիրիմ նշանաւոր կայ առաջի դրանն յԵրուսաղէմ մինչեւ ցայսաւր ժամանակի:

ԼԶ

Յաղագս նորոգման Մծբին քաղաքի, եւ անուանակոչութեան Սանատրկոյ եւ մահուան նորին:
2 Այլ որ ինչ գործք եղեալ Սանատրկոյ` ոչ ինչ յիշատակաց արժանի համարեցաք բայց ի շինուածոյ Մծբին քաղաքի: 3 Զի ի շարժմանէ խախտեալ` քակեաց եւ վերստին շինեաց պայծառագոյն, եւ պարսպեաց կրկին պարսպով եւ պատուարաւ. եւ զինքն անդրի ի միջին հաստատեաց, դրամ մի ի ձեռն ունելով. որ նշանակէ այսպիսի ինչ, եթէ ի շինել քաղաքիս ամենայն գանձքս ծախեցան, եւ այս միայն մնաց:
4 Բայց թէ ընդէ'ր Սանատրուկ կոչեցաւ` ասելի է: 5 Քանզի յաւուրս ձմերայնոյ ճանապարհորդեալ ի Հայս քոյր Աբգարու Աւգէ` պատահէ բքոյ ի լերինս Կորդուաց. ցրուեաց զամենեսեան մրրիկն, մինչ ոչ գիտել ընկեր զընկեր` ընդ որ վարեցաւ: 6 Իսկ դայեկին նորա Սանոտայ, քեռ Բիւրատայ Բագրատունւոյ, կնոջ Խոսրենայ Արծրունւոյ, առեալ զմանուկն, քանզի տղայ էր, եդ ի մէջ ստեանց իւրոց, մնալով ի ներքոյ ձեանն զերիս տիւս եւ զերիս գիշերս: 7 Զորմէ առասպելաբանեն, եթէ կենդանի իմն նորահրաշ սպիտակ յաստուածոցն առաքեալ` պահէր զմանուկն: 8 Բայց որչափ մեք եղաք վերահասու` այսպէս է. շուն սպիտակ ընդ խնդրակսն լեալ, պատահեաց մանկանն եւ դայեկին: 9 Արդ` կոչեցաւ Սանատրուկ, ի դայեկէն զանուանակոչութիւնն առեալ, որպէս թէ տուրք Սանոտայ:
10 Սա թագաւորեալ յերկոտասաներորդի ամի Արտաշիսի արքայի Պարսից, կեցեալ ամս երեսուն` մեռաւ յորսի, նետի ուրուք դիպեալ փորոտեացն. իբր թէ վրէժս հատուցեալ ընդ չարչարանաց սրբոյ դստերն: 11 Ղեբուբնայ որդի Ափշադարայ դպրի գրեաց զամենայն գործս, որ ինչ յաւուրս Աբգարու եւ Սանատրկոյ, եւ եդ ի դիւանին յԵդեսիայ:

ԼԷ

Թագաւորել Երուանդայ եւ կոտորել զորդիսն Սանատրկոյ, եւ զերծանել Արտաշիսի փախստեամբ:
2 Յետ մահուանն Սանատրկոյ արքայի շփոթի իմն թագաւորութիւնն: 3 Քանզի Երուանդ ոմն, որդի կնոջ Արշակունւոյ, թագաւորէ յութերորդ ամի Դարեհի վերջնոյ: 4 Եւ ունին զրոյցք յաղագս նորա այսպէս: 5 Կին ոմն յազգէ Արշակունեաց, անձամբ հարստի եւ խոշորագեղ, վարար, զոր ոչ ոք դիմագրաւեաց առնուլ կնութեան, ծնանի երկուս մանկունս յանկարգ խառնակութենէ, որպէս Պասիփայէ զՄինոտովրոս: 6 Եւ ի զարգանալ մանկանցն` կոչեն անուանս Երուանդ եւ Երուազ: 7 Եւ ի չափ հասեալ Երուանդայ` լինի սրտեայ եւ անդամովք յաղթ: 8 Սա ի բազում իրս վերակացու առաջնորդութեամբ առաքեալ ի Սանատրկոյ, գտանի երեւելի, մինչեւ ամենայն նախարարացն Հայոց առաջին լինել. եւ խոնարհութեամբ եւ առատաձեռնութեամբ զամենայն ոք յանգուցեալ յինքն յարեցոյց: 9 Եւ ի մեռանելն Սանատրկոյ` միաբանեալ թագաւորեցուցին զնա, առանց արանց յազգէն Բագրատունեաց լինել թագադիր:
10 Բայց ի թագաւորելն իւրում Երուանդ, կասկած ունելով յորդւոցն Սանատրկոյ` կոտորէ զամենեսեան: 11 Թուի թէ վրէժս հատուցաւ սպանման որդւոցն Աբգարու: 12 Բայց մի ոմն տղայ, Արտաշէս անուն, զոր առեալ ստընտուի նորա` փախեաւ ի կողմանս Հերայ, ի հովուավանս Մաղխազանի, լուր առնելով դայեկի նորա Սմբատայ, որդւոյ Բիւրատայ Բագրատունւոյ, ի Սպեր գաւառի, ի շէնն Սմբատաւանի: 13 Արդ` իբրեւ լսէ Սմբատ որդի Բիւրատայ զբաւթն Սանատրկոյ եւ զգոյժ կոտորման որդւոց նորա` առեալ զերկուս դստերս իւր, զՍմբատանոյշ եւ զՍմբատուրհի` նստուցանէ ի Բայբերդի, արս քաջս թողլով ի վերայ ամրոցին. եւ ինքն հանդերձ միով կնաւ իւրով եւ սակաւ արամբք գայ անցանէ ի խնդիր մանկանն Արտաշիսի: 14 Որում իրազգած եղեալ արքային Երուանդայ` հետայոյզս առաքէ. վասն որոյ բովանդակ ժամանակս ընդ երեսս լերանց եւ դաշտաց այլակերպեալ շրջելով հետի հանդերձ մանկամբն` սնուցանէ ի հովուավանս եւ յանդէորդս, մինչեւ պարապ գտեալ ժամ` անցանէ առ Դարեհ արքայ Պարսից: 15 Եւ քանզի այր քաջ էր Սմբատ եւ ծանաւթ յառաջագոյն` պատուի մեծապէս ընդ զաւրագլուխսն Պարսից, սապէս եւ մանուկն ընդ որդիս թագաւորին, տեղի բնակութեան առեալ զԲատ եւ զՈզոմն կոչեցեալ գաւառս:

ԼԸ

Որ ինչ ջան Երուանդայ վասն ի բուռն ածելոյ զմանուկն Արտաշէս, եւ ի բաց թողլոյ զՄիջագետս:
2 Բայց Երուանդայ զմտաւ ածեալ, թէ ո'րպիսի չար նորա թագաւորութեանն սնանի ի Մարս` խէթ ի սրտի լեալ` ոչ հեշտալի էր նմա քուն: 3 Հանապազ ի յարթնութեան յայն հոգալով, նաեւ ի քուն անուրջս ահագինս նմին իրի տեսանէր: 4 Վասն որոյ ի ձեռն հրեշտակաց եւ պատարագաց խնդրէր հաշտեցուցանել զարքայն Պարսից` տալ ի ձեռս զԱրտաշէս, ասելով թէ «Արիւն իմ եւ հարազատութիւն, ընդէ՞ր սնուցանես զՄարըդ Արտաշէս հակառակ ինձ եւ իմոյ թագաւորութեանս, լսելով բանից Սմբատայ յեղուզակի, որ ասէ, թէ որդի է Արտաշէս Սանատրկոյ. եւ զորդի հովուաց եւ զանդէորդաց ջանայ առնել Արշակունի, եւ արիւն քո եւ հարազատութիւն համբաւելով զնմանէ: 5 Նա չէ որդի Սանատրկոյ, այլ ընդ խաբս գտեալ Սմբատայ զմար ոմն տղայ` բաջաղի»: 6 Նոյնպէս եւ առ Սմբատ յղէր բազում անգամ, թէ «Ընդէ՞ր այդքան սնոտի աշխատութիւն կրես. խաբեալ ի ստնտուէդ` սնուցանես զորդի Մարիդ հակառակ ինձ»: 7 Եւ լսէ ոչ սիրելի բանս պատասխանեաց: 8 Յայնժամ առաքէ Երուանդ եւ սատակէ զքաջսն ի Բայբերդի. գերեալ զդստերս Սմբատայ` պահէ յամրոցին յԱնի ոչ վատթարապէս:
9 Բայց թիկունս առնելով Երուանդայ զՀռոմայեցիս` ոչ ինչ վտանգի ի թագաւորութեանն Վեսպիանու եւ Տիտոսի, թողլով ի նոսա զՄիջագետս: 10 Եւ յայնմ հետէ բարձաւ իշխանութիւնն Հայոց ի Միջագետաց. եւ հարկս եւս առաւելագոյնս տայր ի Հայոց Երուանդ: 11 Իսկ գործակալացն Հռոմայեցւոց մեծապէս հանդերձեալ զքաղաքն Եդեսիայ` ի նմա հաստատեն զտունս գանձուց հարկացն ժողովելոց ի Հայոց, ի Միջագետաց եւ յԱսորեստանեայց: 12 Եւ ժողովեն ի նմա զամենայն դիւանս, եւ կարգեն դպրոցս երկուս, մի` զբունն իւրեանց զԱսորին, եւ միւս եւս զՅոյնն. եւ զդիւանն հարկաց եւ զմեհենականն, որ կայր ի Սինոպ Պոնտացւոց` անդր փոխեն:

ԼԹ

Յաղագս շինուածոյ Երուանդաշատ քաղաքի:
2 Յաւուրս սորա փոխին արքունիքն յԱրմաւիրն անուանեալ բլրոյ. քանզի էր հեռացեալ գետն Երասխ, եւ ի յերկարել ձմերայնոյն, եւ ի դառնահոտ փչմանէ հիւսիսոյ պաղացեալ ձուլեալ վտակն` ոչ ուստեք արբուցումն բաւական թագաւորականին գտանէր տեղւոյ: 3 Ընդ որ նեղեալ Երուանդայ, նա եւ ամրագունի եւս տեղւոյ ելեալ ի խնդիր` փոխէ զարքունիսն յարեւմուտս կոյս, ի քարակտուր մի բլուր, զորով պատ առեալ Երասխայ` ընդդէմ Ախուրեանն հոսի գետ: 4 Պարսպէ զբլուրն, եւ ի ներքսագոյն քան զպարիսպն ընդ բազում տեղիս կտրեալ զքարինսն մինչեւ ի յատակս բլրոյն հաւասար գետոյն, մինչեւ դիմել ջուրց գետոյն ի փորուածն, յըմպելեաց պատրաստութիւն: 5 Զմիջնաբերդն ամրացուցանէր բարձր պարսպաւք, եւ դրունս պղնձիս կանգնէր ի միջոցի պարսպին, եւ ելանելիս երկաթիս ի ներքուստ ի վեր մինչեւ ցդուռնն. եւ ի նմա որոգայթս իմն ծածուկս ընդ մէջ աստիճանացն, որպէս զի ըմբռնեսցի` եթէ ոք գաղտ ելանելով դաւել կամիցի զարքայն: 6 Եւ էր, ասեն, երկդիմի. որպէս զի մինն լիցի սպասաւորաց արքունի եւ ամենայն ելեւմտից ճանապարհ տուընջենային, իսկ միւսն գիշերային եւ մարդադաւաց:

Խ

Թէ ո'րպէս շինեաց զԲագարան քաղաք կռոց:
2 Բայց Երուանդայ շինեալ զքաղաքն իւր եւ փոխեալ անդր զամենայն ինչ յԱրմաւրայ, ուրոյն ի կռոցն, զոր ոչ աւգուտ իւր համարեալ յիւրն փոխել ի քաղաքն, զի մի' ի գալ եւ ի զոհել անդ աշխարհի` ոչ զգուշութեամբ պահեսցի քաղաքն. այլ հեռագոյն ի նմանէ իբր քառասուն ասպարիսաւ զհիւսիսով` նման իւրոյ քաղաքին շինեաց քաղաք փոքր ի վերայ գետոյն Ախուրենայ, եւ անուանեաց Բագարան, այս ինքն թէ ի նմա զբագնաց յաւրինեալ է զկազմութիւն. եւ փոխեաց անդր զամենայն զկուռսն որ յԱրմաւիր: 3 Եւ մեհեանս շինեալ` զեղբայր իւր զԵրուազ քրմապետ կացուցանէր:

ԽԱ

Վասն տնկելոյ զանտառն, որ կոչի Ծննդոց:
2 Տնկէ եւ մայրի մեծ ի հիւսիսոյ կողմանէ գետոյն, եւ որմովք ամրացուցանէ, արգելլով ի ներքս այծեմունս երագունս, եւ զեղանց եւ զեղջերուաց ազգ, եւ ցիռս եւ վարազս. որք ի բազմութիւն աճեցեալ լցին զանտառն, որովք ուրախանայր թագաւորն յաւուրս որսոց: 3 Եւ անուանէ զանտառն` Ծննդոց:

ԽԲ

Վասն ձեռակերտին, որ կոչի Երուանդակերտ:
2 Քաղցր է ինձ ասել եւ յաղագս գեղեցիկ դաստակերտին Երուանդակերտի, զոր յաւրինեաց նոյն ինքն Երուանդ գեղեցիկ եւ չքնաղ յաւրինուածովք: 3 Քանզի զմիջոց հովտին մեծի լնու մարդկութեամբ եւ պայծառ շինուածովք, լուսաւոր որպէս ական բիբ: 4 Իսկ շուրջ զմարդկութեամբն` ծաղկոցաց եւ հոտարանաց կազմութիւն, որպէս շուրջ զբբովն զայլ բոլորակութիւն ական: 5 Իսկ զբազմութիւն այգեստանոյ` իբր զարտեւանանց խիտ եւ գեղեցիկ ծիր. որոյ հիւսիսային կողմանն դիր կարակնաձեւ` արդարեւ գեղաւոր կուսից յաւնից դարաւանդաց համեմատ: 6 Իսկ ի հարաւոյ հարթութիւն դաշտաց` ծնաւտից պարզութեան գեղեցկութիւն: 7 Իսկ գետն բերանացեալ դարաւանդաւք ափանցն` զերկթերթիսն նշանակէ շրթունս: 8 Եւ այսպիսի գեղեցկութեան դիր` անքթթելի իմն գոգցես ի բարձրաւանդակ թագաւորանիստն զհայեցուածսն ունի. եւ արդարեւ բերրի եւ թագաւորական դաստակերտն:
9 Զայս ամենայն զգործեցեալսն Երուանդայ պարգեւէ մեծն Տրդատ մարդկան ազգին Կամսարականաց, որպէս մտերմաց եւ արեան կցորդաց ազգին Արշակունեաց. զոր յիւրում տեղւոջն պատմեսցուք:
10 Բայց ասեն զԵրուանդայ` ըստ հմայից դժնեայ գոլ ական հայեցուածով. վասն որոյ ընդ այգանալ աչալրջացն սովորութիւն ունել սպասաւորացն արքունի` վէմս որձաքարեայս ունել ընդդէմ Երուանդայ, եւ ի հայեցուածոցն դժնութենէ ասեն պայթել որձաքար վիմացն: 11 Բայց այս կա'մ եղիցի սուտ եւ առասպել, եւ կամ դիւականս ինչ առ իւր ունել զաւրութիւնս, զի այսպէս հայեցուածոցն անուամբ վնասեսցէ զորս կամի:

ԽԳ

Թէ ո'րպէս Սմբատայ աւգնականս իւր արարեալ զնախարարսն Պարսից` խնդրէ թագաւորեցուցանել զԱրտաշէս:
2 Բայց ի զարգանալ մանկանն Արտաշիսի, եւ ի բազում արութիւնս քաջութեան ցուցանել դայեկին Սմբատայ` հաճեալ ընդ նա նախարարքն Արեաց, մաղթեն զթագաւորն տալ նմա պարգեւս զինչ եւ խնդրեսցէ: 3 Եւ յանձն առեալ թագաւորին` ասէ ցնախարարսն. «Տեսէ'ք թէ զի'նչ կամիցի այրն քաջ»: 4 Եւ նոքա ասեն. «Անմահ բարերարութիւնդ քո. ոչ այլ ինչ կամի Սմբատ, քան թէ զարիւն քո եւ զհարազատութիւն, զԱրտաշէս որդի Սանատրկոյ, զմերժեալն ի թագաւորութենէ իւրմէ, հաստատել յիւրում թագաւորութեանն»: 5 Եւ յանձն առեալ արքային արքայից` տայ ի ձեռս Սմբատայ մասն ինչ ի զաւրացն Ասորեստանի եւ զզաւրս Ատրպատականի, զի տարեալ զԱրտաշէս հաստատեսցեն ի գահն հայրենի:

ԽԴ

Յաղագս լսելոյ Երուանդայ զգալն Արտաշիսի, եւ գումարել զաւրս ի պատրաստութիւն պատերազմի:
2 Լուր հասանէ առ Երուանդ յՈւտէացւոց գաւառին, եթէ գումարեաց արքայն Պարսից զաւրս բազումս ի ձեռն Սմբատայ, զի ի վերայ քո խաղացեալ ածցէ զմանուկն Արտաշէս ի թագաւորութիւն իւր: 3 Զայս լուեալ Երուանդայ` եթող անդրէն զբազումս ի նախարարացն կողմնապահս, եւ ինքն գնաց ի քաղաքն իւր փութանակի, կուտել առ ինքն զզաւրս Հայոց, զՎրաց եւ զկողմանցն Կեսարու, այլ եւ զՄիջագետացն` աղերսիւք եւ տրովք: 4 Եւ էին աւուրք գարնայնոյ. վասն որոյ երագ ժողովեցան զաւրքն ամենայն. նա եւ Արգամ, տանուտէր ազգին Մուրացեան, որ ի ծննդոցն Աժդահակայ, ամբոխ հետեւակաւ: 5 Քանզի էր Երուանդայ դարձուցեալ ի նա զգահն երկրորդական, զոր հանեալ էր ի նոցանէ Տիգրանայ եւ տուեալ իւրում քեռառնն Միհրդատայ. իսկ յետ մահուանն Միհրդատայ` ոչ լինէր ումեք տուեալ, մինչեւ Երուանդայ դարձուցանել զնա առ Արգամ: 6 Եւ ոչ միայն նմա, այլ եւ ամենայն նախարարացն տայր պարգեւս եւ պատիւս, եւ զաւրացն ամենեցուն պարգեւէր առատապէս:

ԽԵ

Եթէ ո'րպէս ընդ մուտն Արտաշիսի յիւր աշխարհն յաջողեցաւ գործն:
2 Իսկ Սմբատ հանդերձ մանկամբն Արտաշիսիւ աճապարէր հասանել ի սահմանս Ուտէացւոց: 3 Ընդ առաջ նորա ելին զաւրք այնր կողմանն, նա եւ նախարարքն զորս եթող Երուանդ: 4 Զայն իբրեւ լուան այլ նախարարքն Հայոց` լուծանէին լքանէին եւ զատչել յԵրուանդայ խորհէին. նա եւ զայն եւս տեսանէին, եթէ զաւրքն Հռոմայեցւոց ոչ հասին նմա ի թիկունս: 5 Իսկ Երուանդ առաւել եւս յորդագոյն տայր զպարգեւսն, եւ բաշխէր միոյ միոյ ումեք ի նոցանէ զգանձսն. եւ որչափ շատ տայր` շատ եւս ատելի լինէր: 6 Քանզի գիտէին ամենեքեան, եթէ ոչ առ առատութեան տայ, այլ առ երկիւղի վատնէ: 7 Եւ ոչ այնչափ սիրելի զայնոսիկ առնէր, որոց շատն տայր, քան թէ թշնամի զայնս` որոց ոչն տայր պերճագոյնս:

ԽԶ

Երուանդայ պատերազմ ընդ Արտաշիսի եւ փախուստ, եւ առումն քաղաքի նորին եւ մահ:
2 Բայց Սմբատ հանդերձ մանկամբն Արտաշիսիւ ելանէ առ ափն ծովուն Գեղամայ, զթիկամբքն Արագածն կոչեցեալ լերին. աճապարէին հասանել ի բանակն Երուանդայ: 3 Առ ոչինչ համարեալ զբազմութիւն զաւրաց նորա` միայն ակնածէին ի Մուրացենէն Արգամայ, զի այր քաջ էր եւ բազմաց տէր տիգաւորաց: 4 Եւ ճամբարն Երուանդայ էր բացագոյն ի քաղաքէ նորին աւելի քան երեք հարիւր ասպարիսաւ ի հիւսիսոյ, ի վերայ գետոյն Ախուրեան: 5 Զայս իբրեւ լսէր Երուանդ` հանէր ընդ առաջ զբազմութիւն զաւրացն, եւ ճակատէր ոչ հեռի յիւրմէ բանակէն: 6 Իսկ Արտաշիսի առաքեալ պատգամ առ Արգամ նահապետ Մուրացեան հանդերձ բազում երդմամբք` թողուլ ի վերայ նորա զոր ինչ գտեալ էր յԵրուանդայ, եւ կրկին այլ յաւելուլ, միայն զի զԵրուանդ թողեալ ի բաց գնասցէ:
7 Եւ իբրեւ հանդէպ ճակատուն Երուանդայ ելին նշանք Արտաշիսի` Արգամայ առեալ զբազմութիւն հետեւակացն` ի կողմն ելանէր: 8 Եւ Սմբատ հրամայէր զփողսն պղնձիս հնչեցուցանել. եւ յառաջեալ զճակատն իւր` իբրեւ զարծուի յերամս կաքաւուց խոյանայր: 9 Իսկ նախարարքն Հայոց, որ յաջ եւ յահեակ թեւսն էին, ի նա խառնեալ միանային: 10 Եւ զաւրքն Վրաց, հանդերձ արքայիւն իւրեանց Փարսմանաւ, թէպէտ եւ յանդուգն յարձակմամբ յառաջեալ բախէին` արագապէս դառնային ի միւս կողմն փախուցեալ: 11 Եւ անդ էր տեսանել կոտորած անհնարին զգնդին Երուանդայ եւ զզաւրաց Միջագետաց: 12 Եւ ի խառնակել այսպիսի ճակատուց` պատահեն Արտաշիսի արք քաջք Տաւրացիք, որոց զոգիս ի բաց եդեալ, Երուանդայ պայմանեալ` սպանանել զԱրտաշէս: 13 Որոց դիպեալ ի հետի ընդ մէջ անցանէ Գիսակ որդի ստնտուին Արտաշիսի, եւ սատակեալ զնոսա, ուր եւ կէս դիմաց նորա ի վայր բերեալ սուսերաւ, զյաղթութիւն ստացեալ` մեռանի ի վերայ այսպիսեաց: 14 Եւ մնացեալ զաւրքն ի փախուստ դառնային:
15 Իսկ Երուանդ ձիովն իւրով բովանդակ ասպարէզս անցեալ` ելանէ ի խանս կարգեալս ի բանակէն իւրմէ ի քաղաքն իւր, հեծեալ ի նոր ձիս հանգոյց ի հանգուցէ փախչել: 16 Եւ քաջին Սմբատայ զհետ մտեալ` սաստկագոյնս վարէր զնա ի գիշերի մինչեւ ցդուռն քաղաքին: 17 Եւ Մարաց զաւրացն անցեալ ի կողմն երուանդական գնդին, նսեմաւ ի վերայ դիականցն բանակէին: 18 Իսկ Արտաշիսի հասեալ ի յԵրուանդայ շրջապատեալ առագաստն, ի կաշեայ եւ ի կտաւեայ պարսպին, էջ, եւ ի խորանի նորա բնակեցաւ զայն գիշեր: 19 Եւ այգուն եղելոյ` տիրաբար արարեալ, զսպանեալսն թաղել հրամայեաց. եւ անուանեաց զհովիտն, ուր ի վերայ դիականցն բանակեցաւն` Մարաց մարգ, եւ զտեղի ճակատուն` Երուանդավան, որ կոչի մինչեւ ցայսաւր ժամանակի. այս ինքն եթէ յայսմ տեղւոջ վանեաց զԵրուանդ: 20 Եւ ինքն չուեաց ի քաղաքն Երուանդայ. յառաջ քան զմիջաւրեայ հասեալ ի դաստակերտն Երուանդայ, եւ միաբան գոչմամբ հրամայեաց աղաղակել զաւրացն` «Մար ամատ», որ թարգմանի Մարս եկն, յիշեցուցանելով զթշնամանսն, զոր յղէր Երուանդ առ թագաւորն Պարսից եւ առ Սմբատ, Մար զնա կոչելով: 21 Յայս ի սոյն ձայն անուանեցաւ դաստակերտն Մարմէտ, իբր ի կամաց Արտաշիսի` բառնալ զանուն Երուանդայ ի տեղւոջէն. այս պատճառ է անուանակոչութեան դաստակերտին:
22 Բայց Սմբատայ գիշերայն զհետ Երուանդայ եկեալ սակաւ վաշտկանաւ` զդուռն քաղաքին պահէր մինչեւ ի գալն Արտաշիսի եւ զաւրացն ամենեցուն: 23 Եւ ի մարտնչել քաջացն ընդ ամրոցին` անձնատուրք եղեն մարդիկ ամրոցին, եւ բացին զդուռն քաղաքին: 24 Իսկ մի ոմն ի զինուորացն մտեալ եհար վաղերբ զգլուխն Երուանդայ, եւ ցրուեաց զուղիւղն ի յատակս տանն. եւ այսպիսի ջախմամբ վախճանեցաւ, կալեալ զթագաւորութիւնն ամս քսան: 25 Բայց Արտաշիսի յիշեալ, թէ խառնուած Արշակունւոյ է Երուանդ` հրամայէ զդի նորա թաղել մահարձանաւք:

ԽԷ

Թագաւորել Արտաշիսի եւ առնել բարիս իւրոց երախտաւորացն:
2 Յետ մահուանն Երուանդայ մտեալ Սմբատայ զարքունականսն յուզէր զգանձսն. եւ գտեալ զթագն Սանատրկոյ արքայի` դնէ ի գլուխն Արտաշիսի եւ թագաւորեցուցանէ ի վերայ ամենայն երկրիս Հայոց ի քսան եւ իններորդի ամի Դարեհի Պարսից արքայի: 3 Իսկ Արտաշիսի առեալ զթագաւորութիւնն` տայ պարգեւս զաւրացն Մարաց եւ Պարսից, եւ արձակեաց յաշխարհն իւրեանց: 4 Տայ եւ առնն քաջի եւ պատուականի Արգամայ զխոստացեալ գահն երկրորդական, եւ պսակ յակնթակապ, եւ գինդ յերկոսին ականջսն, եւ կարմիր զգեստ միոյ ոտինն. տարգալ ունել ոսկի եւ պատառաքաղ, եւ ոսկեղինաւք ըմպել նուագաւք: 5 Եւ ոչ ինչ ընդհատ յայսց պատուոց տայ դայեկին իւրում Սմբատայ, բայց միայն յերկուց գնդացն եւ ի կարմիր կաւշկէ. եւ աւելի քան զհայրենական զիւր թագակապ ասպետութիւնն եւ զիշխանութիւնն արեւմտեայ զաւրուն` հաւատայ ի նա զամենայն զաւրս Հայոց, եւ զբոլոր աշխարհիս զգործակալս եւ զհամաւրէն տունն արքունի: 6 Եւ զՆերսէս զորդի որդւոյն իւրոյ ստընտուին Գիսակայ, ազգ զնա սերելով` անուն կոչէ զնահատակութեանց հաւրն եւ Դիմաքսեան. քանզի, որպէս ասացաքն` զկէս դիմացն սուսերաւ ի վայր բերին ի վերայ Արտաշիսի:
7 Պատմի սորա ի նոյն աւուրս սերեալ ազգ եւ զորդիսն Տուրայ, պատանիս հինգ հանդերձ տասամբ, յանուն հաւրն իւրեանց Տրունիս. ոչ վասն արութեան ինչ գործոց, այլ միայն վասն քսութեան հաւր նոցա, զոր առնէր ի տանէն արքայի առ Սմբատ, քանզի ընտանի էր Երուանդայ, սակս նորին եւ սպանաւ ի նմանէ:

ԽԸ

Սպանումն Երուազայ, եւ շինել միւսոյ Բագարանի, եւ հարկիլ Արտաշիսի Հռոմայեցւոց:
2 Զկնի այսորիկ հրաման տայ Սմբատայ` երթալ յամուրն Բագարան, որ հուպ ի քաղաքն Երուանդայ ի վերայ Ախուրեան գետոյ, զի սպանցէ զԵրուազ զեղբայր Երուանդայ: 3 Զոր կալեալ Սմբատայ` երկան զուլանէ հրամայէ կապել, եւ ընկենուլ ի պտոյտ մի գետոյն: 4 Եւ ի տեղի նորա ի վերայ բագնացն կացուցանէ զընտանի Արտաշիսի, աշակերտ մոգի ուրումն երազահանի, որ յայն սակս եւ Մոգպաշտէ անուն կարդային: 5 Եւ ապա աւար առեալ զգանձսն Երուազայ, եւ ծառայս անձինս հինգ հարիւր, նա եւ զընտիր գանձուցն մեհենից` բերէ Արտաշիսի: 6 Եւ Արտաշէս պարգեւէ Սմբատայ զծառայսն Երուազայ. բայց զգանձսն հրամայէ տանել Դարեհի արքայի Պարսից, հանդերձ յաւելմամբ յիւրոց գանձուց, ի շնորհակալութեան պատիւ իբրեւ հաւր եւ աւգնականի:
7 Յայնժամ Սմբատայ զծառայսն Երուազայ, զոր գերեացն ի Բագարանէ, տարեալ բնակեցուցանէ ի թիկանց Մասեաց, ի նոյն անուն Բագարան կոչելով զձեռակերտն: 8 Ինքն անցանէ ի Պարսս, ընծայատար Դարեհի, ոչ ինչ փոյթ առնելով զՀռոմայեցւոց տէրութենէն: 9 Իսկ ի գնալն Սմբատայ ի Պարսս հասանեն հարկահանք կայսեր եւ սպայ ծանր ի սահմանս Հայոց, զորս մաղթեալ Արտաշիսի եւ կրկին տուեալ զհարկսն` հաշտեցուցանէ: 10 Եւ զայս մեզ ստուգապէս պատմէ Ողիւմպ քուրմ Հանւոյ, գրող մեհենական պատմութեանց, եւ զայլ բազում գործս` զոր ասել կայ մեզ առաջի, որում եւ Պարսից մատեանքն վկայեն եւ Հայոց երգք վիպասանաց:

ԽԹ

Յաղագս շինուածոյ Արտաշատ քաղաքի:
2 Արտաշիսի վերջնոյ գործք` բազում ինչ յայտնի են քեզ ի վիպասանացն, որ պատմին ի Գողթան - շինել զքաղաքն, եւ խնամութիւն ընդ Ալանս, եւ ծնունդք զարմիցն, եւ իբր տրփանք Սաթինկան ընդ Վիշապազունսն` առասպելաբար, այս ինքն ընդ զարմս Աժդահակայ, որ ունին զամենայն զառ ստորոտովն Մասեաց. մարտ ընդ նոսա եւ քայքայումն յիշանութենէն, եւ սպանումն նոցա եւ հրկիզութիւն շինուածոցն, եւ նախանձ որդւոցն Արտաշիսի եւ գրգռութիւն ընդ միմեանս ի ձեռն կանանցն: 3 Այս ամենայն, որպէս ասացաք, յայտնի են քեզ յերգս վիպասանացն. բայց յիշատակեսցուք եւ մեք կարճառաւտիւք, եւ զայլաբանութիւնն ճշմարտեսցուք:
4 Երթեալ Արտաշիսի ի տեղին, ուր խառնին Երասխ եւ Մեծամաւր, եւ հաճեալ ընդ բլուրն` շինէ քաղաք յիւր անուն անուանեալ Արտաշատ: 5 Ձեռնտու լինի նմա եւ Երասխ փայտիւք մայրեաց. վասն որոյ անաշխատ եւ երագ շինեալ` կանգնէ ի նմա մեհեան, եւ փոխէ ի նա ի Բագարանէ զպատկերն Արտեմիդեայ եւ զամենայն կուռս հայրենիս. բայց զԱպողոնի պատկերն արտաքոյ քաղաքին կանգնէ հուպ ի ճանապարհն: 6 Եւ յարուցանէ ի քաղաքէն Երուանդայ զգերութիւն Հրէիցն, որ փոխեալ էին անդր յԱրմաւրայ, եւ նստուցանէ զնոսա յԱրտաշատ: 7 Նա եւ զամենայն վայելչութիւն քաղաքին Երուանդայ, զոր տարեալ էր յԱրմաւրայ եւ զոր անդէն արարեալ նորա` փոխէ յԱրտաշատ. եւ առաւել եւս յինքենէ յաւրինէ իբրեւ զքաղաք արքայանիստ:

Ծ

Յարձակումն Ալանաց ի մեզ եւ պարտումն, եւ խնամութիւն Արտաշիսի ընդ նոսա:
2 Զայսու ժամանակաւ միաբանեալ Ալանք լեռնականաւքն ամենայնիւ, յինքեանս արկանելով եւ զկէս Վրաց աշխարհին` մեծաւ ամբոխիւ տարածեալ ընդ աշխարհս մեր: 3 Ժողովէ եւ Արտաշէս զիւրոց զաւրացն բազմութիւն, եւ լինի պատերազմ ի մէջ երկոցունց ազգացն քաջաց եւ աղեղնաւորաց: 4 Սակաւ ինչ տեղի տայ ազգն Ալանաց, եւ գնացեալ անցանէ ընդ գետն մեծ Կուր, եւ բանակի առ եզերբ գետոյն ի հիւսիսոյ. եւ հասեալ Արտաշէս բանակի ի հարաւոյ, եւ գետն ընդ մէջ նոցա:
5 Բայց քանզի զորդի Ալանաց արքային ձերբակալ արարեալ զաւրացն Հայոց ածեն առ Արտաշէս` զխաղաղութիւն խնդրէր արքայն Ալանաց, տալ Արտաշիսի զի'նչ եւ խնդրեսցէ. եւ երդմունս եւ դաշինս ասէր հաստատել մշտնջենաւորս, որպէս զի մի' եւս մանկունք Ալանաց ասպատակաւ հինից ելցեն յաշխարհս Հայոց: 6 Եւ ի չառնուլ յանձն Արտաշիսի առ ի տալ զպատանին` գայ քոյր պատանւոյն յափն գետոյն ի դարաւանդ մի մեծ, եւ ի ձեռն թարգմանաց ձայնէ ի բանակն Արտաշիսի. «Քեզ ասեմ, այր քաջ Արտաշէս, որ յաղթեցեր քաջ ազգին Ալանաց. ե'կ հաւանեա'ց բանից աչագեղոյ դստերս Ալանաց` տալ զպատանիդ. զի վասն միոյ քինու ոչ է աւրէն դիւցազանց` զայլոց դիւցազանց զարմից բառնալ զկենդանութիւն, կամ ծառայեցուցանելով ի ստրկաց կարգի պահել, եւ թշնամութիւն յաւիտենական ի մէջ երկոցունց ազգաց քաջաց հաստատել»: 7 Եւ լուեալ Արտաշիսի զայսպիսի իմաստութեան բանս` գնաց յեզր գետոյն. եւ տեսեալ զկոյսն գեղեցիկ, եւ լուեալ ի նմանէ բանս իմաստութեան` ցանկացաւ կուսին: 8 Եւ կոչեցեալ զդայեակն իւր զՍմբատ` յայտնէ նմա զկամս սրտի իւրոյ, առնուլ զաւրիորդն Ալանաց ի կնութիւն իւր, եւ դաշինս եւ ուխտս հաստատել ընդ ազգի քաջացն, եւ զպատանին արձակել ի խաղաղութիւն: 9 Եւ հաճոյ թուեցեալ Սմբատայ, յղէ առ արքայն Ալանաց` տալ զտիկին աւրիորդն Ալանաց զՍաթինիկ ի կնութիւն Արտաշիսի: 10 Եւ ասէ արքայն Ալանաց. «Եւ ուստի՞ տացէ քաջն Արտաշէս հազարս ի հազարաց եւ բիւրս ի բիւրուց ընդ քաջազգւոյ կոյս աւրիորդիս Ալանաց»:
11 Զայս տեղի առասպելաբանելով վիպասանքն յերգելն իւրեանց ասեն. «Հեծաւ արի արքայն Արտաշէս ի սեաւն գեղեցիկ, եւ հանեալ զոսկէաւղ շիկափոկ պարանն, եւ անցեալ որպէս զարծուի սրաթեւ ընդ գետն, եւ ձգեալ զոսկէաւղ շիկափոկ պարանն` ընկէց ի մէջք աւրիորդին Ալանաց, եւ շատ ցաւեցոյց զմէջք փափուկ աւրիորդին, արագ հասուցանելով ի բանակն իւր»: 12 Որ եւ ճշմարտութեամբ ունի այսպէս: 13 Քանզի պատուեալ է առ Ալանս մորթ կարմիր` լայքա շատ եւ ոսկի բազում տուեալ ի վարձանս` առնու զտիկին աւրիորդն Սաթինիկ: 14 Այս է ոսկէաւղ շիկափոկ պարանն: 15 Դոյնպէս եւ զհարսանեացն առասպելեալ երգեն, այսպէս ասելով. «Տեղ ոսկի տեղայր ի փեսայութեանն Արտաշիսի, տեղայր մարգարիտ ի հարսնութեան Սաթինկանն»: 16 Քանզի սովորութիւն իսկ էր թագաւորացն մերոց, փեսայութեամբ ի դուռն տաճարին հասանել` դահեկանս ճապաղել իբրեւ զհիւպատեանն Հռոմայեցւոց. սապէս եւ թագուհեացն յառագաստին` մարգարիտ: 17 Այս է ճշմարտութիւն բանիցս:
18 Սա առաջին եղեալ ի կանանցն Արտաշիսի` ծնանի նմա զԱրտաւազդ եւ զայլս բազումս, զորս ոչ կարեւոր համարեցաք այժմ անուամբ թուել. բայց զկնիսն յորժամ ի գործ ինչ հասանիցեմք:

ԾԱ

Սպանումն Արգամայ եւ որդւոց նորա:
2 Ի չափ հասեալ Արտաւազդայ որդւոյ Արտաշիսի` եղեւ այր քաջ, անձնահաճ եւ հպարտ. եւ նախանձ բերելով ընդ ծերունւոյն Արգամայ` հրապուրեաց զհայր իւր ցասնուլ Արգամայ, որպէս թէ թագաւորել ի վերայ ամենայնի խորհիցի: 3 Այսպէս ընկեցեալ զնա ի պատուոյն` ինքն առնու զերկրորդութիւնն: 4 Յետ այսորիկ երթալով Արտաշիսի ի ճաշ Արգամայ, կասկած իմն անկեալ, իբր թէ դաւել զարքայն խորհիցին` յարուցանեն որդիքն արքային ապշոպ, եւ անդէն իսկ ի հացին քարշեն զալիսն Արգամայ: 5 Եւ խռովութեամբ մեծաւ եկեալ յԱրտաշատ Արտաշէս արքայ` դարձեալ արձակեաց զորդի իւր զՄաժան մեծաւ գնդաւ, եւ զբազումս յազգէն Մուրացեան սպանանել հրամայեաց, եւ զապարանսն Արգամայ այրել. եւ զհարճ նորին, որ կարի չքնաղ էր գեղով եւ մնացեալ գնացիւք ոտից, զոր կոչէին Մանդու, ածել ի հարճութիւն Արտաշիսի: 6 Զոր դարձեալ նուաճեալ յետ երկուց ամաց, ի բաց տալ հրամայէ զինչսն բայց ի հարճէն:
7 Իսկ Արտաւազդայ ոչ շատացեալ առնուլ ի բաց ի նոցանէ զերկրորդութեանն պատիւ` յաւելու եւս հանել եւ զՆախճաւան, եւ ըստ հիւսիսոյ Երասխայ զամենայն գիւղս, յորում եւ ապարանս եւ բերդս ի նոցանէ շինէ իւր ի ժառանգութիւն: 8 Այսմ ոչ կարացեալ համբերել որդւոցն Արգամայ` ընդդիմանան նմա պատերազմաւ. բայց յաղթեալ արքայորդւոյն` սատակէ զամենայն ծնունդս Արգամայ հանդերձ հարբն, եւ որք միանգամ երեւելիք էին յազգէ Մուրացեան. եւ գրաւէ յինքն զշէնս եւ զամենայն իշխանութիւնս նոցա: 9 Եւ ոչ ոք ապրեաց ի նոցանէն, բայց միայն աննշանք ոմանք եւ կրտսերք փախուցեալ առ Արտաշէս ապրեցան ի դրան արքունի: 10 Այս Արգամ է, որ յառասպելին Արգաւանն անուանի, եւ ա'յս պատճառ պատերազմին ընդ Արտաւազդայ:

ԾԲ

Եթէ ո'րպիսի էր Սմբատ, եւ զի'նչ յԱլանս գործեաց. եւ բնակել Արտազու:
2 Սիրելի է ինձ ասել եւ վասն առնն քաջին Սմբատայ. քանզի արդարեւ ըստ առասպելին ոչ ինչ կարի հեռի ի ճշմարտութենէն. որ ունէր հասակ անդամոց համեմատ քաջութեանն, եւ առաքինութեան ոգւոցն որսորդ, եւ գեղեցկութեան ալեաւք վայելչացեալ. սակաւ ինչ արեան նիշ ունելով յաչսն` որպէս դրակոնտիկոն ի վերայ ոսկւոյ եւ ի մէջ մարգարտոյ ծագէր. եւ ի վերայ շոյտ անձին եւ մարմնոյ` զգոյշ յամենայնի, եւ տուչութիւն յաջողուածոց ունէր ի մարտս առաւել քան զամենայն ոք: 3 Զի յետ այնչափ արութեանց` աւգնական եղբաւրն Սաթինկան յաշխարհն Ալանաց հանդերձ զաւրու երթայ հրամանաւ Արտաշիսի: 4 Քանզի մեռաւ հայր Սաթինկան, եւ այլ ոմն բռնացեալ թագաւորեաց աշխարհին Ալանաց, եւ հալածէր զեղբայրն Սաթինկան. զոր վանեալ հերքէ Սմբատ, եւ տիրացուցանէ ի վերայ ազգին զեղբայրն Սաթինկան, եւ զերկիր հակառակորդացն աւերէ. զամենայն միահամուռ ածէ գերի սաստիկ յԱրտաշատ: 5 Եւ հրամայեալ Արտաշիսի բնակեցուցանել զնոսա ի հարաւոյ յարեւելից կուսէ Մասեաց, որ կոչէր Շաւարշական գաւառ, ի վերայ պահելով զբնիկ անունն Արտազ. քանզի եւ աշխարհն ուստի գերեցանն` Արտազ կոչի մինչեւ ցայսաւր ժամանակի:

ԾԳ

Աւերումն Կասբից, եւ գրգռութիւն ընդ Սմբատայ զարմիցն Արտաշիսի եւ ընդ միմեանս:
2 Յետ մեռանելոյ վերջնոյ Արշակայ թագաւորի Պարսից, թագաւորեցուցանէ մերս Արտաշէս զհամանուն իւր զԱրտաշէս որդի նորին ի վերայ Պարսից աշխարհին: 3 Եւ ոչ կամեցան հնազանդել նմա բնակիչք լերինն, որ անուանեալ կոչի յիւրեանց լեզուն Պատիժահար գաւառ, որ է Գեղմանց լեառն, եւ ծովեզերեայք, եւ այսր եւս քան զնոսա. նա եւ Կասբից երկիրն յայն սակս ապստամբեն ի մերոյ արքայէն: 4 Վասն որոյ առաքէ ի վերայ նոցա Արտաշէս զՍմբատ ամենայն զաւրաւքն Հայոց, ինքն արքայ յուղարկ երթալով աւուրս եաւթն: 5 Իսկ Սմբատայ երթեալ հնազանդէ զամենեսեան. բայց զերկիրն Կասբից աւերեալ` առաւել քան զԱրտազեան գերի ածէ ի Հայս. ընդ որս եւ զԶարդմանոս անուն թագաւոր նոցին: 6 Վասն որոյ արժանի ըստ վաստակոցն պարգեւէ նմա Արտաշէս զմասն արքունի, որ ի շէնս Գողթան, եւ զՈւղտու ակունսն, եւ առ այսոքիւք` եւ զաւարն ամենայն նմա թողու: 7 Ընդ որ նախանձեալ Արտաւազդ` կամեցաւ սպանանել զՍմբատ. եւ յայտնեալ խորհրդոյն, բազում խռովութիւն վասն այնր լինէր հաւրն: 8 Իսկ Սմբատայ տեղի տուեալ գնաց զկողմամբք Ասորեստանի, իւրովք կամաւք թողլով զիշխանութիւն զաւրացն Հայոց, ընդ որ խանդայրն Արտաւազդ: 9 Հրամանաւ Արտաշիսի բնակէ ի Տմորիս, որ այժմ կոչի Կորդրիք, ի յԱլկի նստուցեալ զբազմութիւն գերոյն. քանզի էր ի ծերութեան կին արարեալ յասորեստանեայց հուպ յայն կողմանս, զոր յոյժ սիրեաց, վասն այնորիկ եւ զնորին կողմամբք բնակեցաւ:
10 Իսկ Արտաւազդ յետ գնալոյն Սմբատայ առնու ի հաւրէն` որում ցանկայրն, զիշխանութիւն զաւրացն ամենեցուն: 11 Եւ նախանձ բերելով ընդ նմա եղբարցն ի գրգենէ կանանց իւրեանց. վասն որոյ կարգէ Արտաշէս զՎրոյր` հազարապետ, զայր իմաստուն եւ բանաստեղծ, եւ հաւատայ ի նա զամենայն գործս տանն արքունի. եւ զՄաժան կարգէ քրմապետ ի յԱնի դիցն Արամազդայ: 12 Բաժանէ Արտաշէս եւ զիշխանութիւն զաւրուն ընդ չորս. զարեւելեան զաւրն թողու ի վերայ Արտաւազդայ, եւ զարեւմտեանն տայ Տիրանայ, զհարաւայինն ի Սմբատ հաւատայ եւ զհիւսիսայինն ի Զարեհ: 13 Եւ Զարեհ էր սէգ եւ յորս երէոց նահատակ, իսկ առ պատերազմունս վատ եւ տաղտուկ. զորոյ զփորձ առեալ Քարձամայ ուրումն արքայի Վրաց` ապստամբեցուցանէ զերկիրն, եւ կալեալ զԶարեհ, ի բանտի դնէ ի Կաւկաս: 14 Ընդ որում պատերազմեալ Արտաւազդայ եւ Տիրանայ հանդերձ Սմբատաւ` դարձուցանեն զեղբայրն ի մեծէ կարակմէ:

ԾԴ

Պատերազմ ընդ զաւրս Դոմետիանոսի ի Բասեան:
2 Աղմուկ շփոթից իմն լեալ յարեւմուտս, ընդ որ վստահացեալ Արտաշէս` նշկահեալ ընդդիմանայ Հռոմայեցւոցն տէրութեանն, ոչ տալով հարկս: 3 Իսկ Դոմետիանոսի կայսեր ցասուցեալ` զաւրս ի վերայ Արտաշիսի առաքէ. որոց հասեալ ի կողմանս Կեսարու, զՏիրան եւ զզաւրսն արեւմտեան առաջի արկեալ` ածեն տագնապաւ մինչեւ ի քաջ ընդարձակ հովիտն Բասենայ. յորում ընդդէմ դիպեալ Արտաւազդ արեւելեայ եւ հիւսիսային զաւրաւքն, հանդերձ ամենայն որդւովքն արքայի, եւ պատերազմեալ` սաստկապէս վտանգին: 4 Յորոյ ի վերջս պատերազմին հասեալ Սմբատ հարաւային զաւրաւքն` ընդ մէջ անցեալ ապրեցուցանէ զորդիսն արքայի, յաղթութիւն եւ զրաւ պատերազմին արարեալ: 5 Զի թէպէտ եւ ծերագոյն էր` երիտասարդապէս յարդարեաց եւ մղեաց զճակատն, եւ հետամուտ եղեալ հալածեաց զզաւրսն Հռոմայեցւոց մինչեւ ի սահմանս Կեսարու:
6 Զայս կամելով երգել յառասպելսն` Դոմետ զոմն ասեն եկեալ, որ է ինքն կայսրն Դոմետիանոս. ոչ ինքն այսր, այլ զհրաման նորա եւ զզաւրս այլաբանելով յանուն նորա կոչեն:
7 Բայց ըստ բախտի եղեալ Արտաշիսի` մեռանի ի նմին ժամանակի Դոմետիանոս ի Հռոմ, եւ զկնի նորա Ներուաս ոչ աւելի թագաւորեալ քան զմի ամ: 8 Ընդ որ առաւել հպարտացեալ զաւրացն Հայոց եւ Պարսից` ասպատակ եւս ի Յոյնս արարին: 9 Ընդ սոսա հայելով Եգիպտացւոց եւ կողմանցն Պաղեստինացւոց` արգելուն եւ նոքա զհարկիլն Հռոմայեցւոց:

ԾԵ

Յաղագս Տրայիանոսի եւ նորին գործոց, եւ մահուանն Մաժանայ յեղբարցն:
2 Զայսու ժամանակաւ թագաւորեալ լինի Հռոմայեցւոց Տրայիանոս, եւ խաղաղացուցեալ զամենայն արեւմուտս, դիմէ ի վերայ Եգիպտացւոց եւ Պաղեստինացւոց. եւ նուաճեալ զնոսա ընդ իւրով ձեռամբ, խաղայ յարեւելս ի վերայ Պարսից: 3 Աստ աճապարեալ Արտաշէս մեծապէս ընծայիւք իջանէ ընդ առաջ նորա, զմեղանս յանձն առեալ, հանդերձ հարկաւք անցելոց ամացն լինի առաջի նորա. եւ թողութիւն ի նմանէ գտեալ, դառնայ յաշխարհս Հայոց: 4 Եւ Տրայիանոսի անցեալ ի Պարսս, եւ զամենայն զկամս իւր կատարեալ` դառնայ ընդ Ասորիս:
5 Ընդ առաջ նորա իջեալ Մաժան` մատնութիւն զեղբարցն առնէր. «Գիտեա՛, ասէ, արքայ. եթէ զԱրտաւազդ եւ զՏիրան վտարանդիս ոչ արասցես, եւ զզաւրսն Հայոց Զարեհի ոչ հաւատասցես, հարկքն անաշխատ առ քեզ ոչ եկեսցեն»: 6 Զայս արար Մաժան` քէն պահելով վասն Սմբատայ, զի եւ զնա նորա էր սնուցեալ. ընդ նմին եւ զՏիրան խորհեցաւ հանել, զի ինքն լիցի քրմապետ միանգամայն եւ սպարապետ արեւմտից: 7 Զորմէ ոչ ինչ փոյթ արարեալ Տրայիանու, արձակէ ունայն: 8 Իսկ Արտաւազդայ եւ Տիրանայ իմացեալ զխորհուրդն նորա` դարան գործեալ յորս սպանին զՄաժան, զոր տարեալ թաղեցին ի Բագնացն աւանի իբրեւ զքրմապետ: 9 Իսկ Արտաշէս յայնմ հետէ անսայթաք հարկեաց Տրայիանու, եւ յետ նորա Ադրիանոսի կայսեր զամենայն աւուրս իւր:

ԾԶ

Թէ ո'րպէս բազմամարդացոյց Արտաշէս զաշխարհս, եւ սահմանս հաստատեաց:
2 Յետ ամենայն առաքինութեանց եւ գործոց ուղղութեանց Արտաշիսի, հրամայէ զսահմանս գիւղից եւ ագարակաց որոշել. քանզի բազմամարդացոյց զաշխարհս Հայոց, եկամուտս բազումս ածելով ազգս, եւ բնակեցուցանելով ի լերինս եւ ի հովիտս եւ ի դաշտս: 3 Եւ նշանս սահմանացն հաստատեաց այսպէս. հրաման տալով քարինս կոփել չորեքկուսիս, եւ պնակաձեւ փոսել զմէջսն, ծածկելով յերկրի. եւ չորեքկուսիս ի վերայ յարուցանել ամբարտակս, սակաւ ինչ բարձրագոյն յերկրէ: 4 Ընդ որ նախանձեալ Արտաշրի որդւոյ Սասանայ` զնոյն նման հրամայէ առնել եւ ի Պարսից աշխարհին եւ յիւր անունն անուանել, զի մի' եւս յիշեսցի անունն Արտաշիսի:
5 Բայց ասի, ի ժամանակս Արտաշիսի ոչ գտանել երկիր անգործ յաշխարհիս Հայոց, ո'չ լեռնային եւ ոչ դաշտային, յաղագս շինութեան երկրիս:

ԾԷ

Յաղագս նախարարութեանն Ամատունեաց:
2 Յաւուրս սորա ասեն եկեալ զազգն Ամատունեաց ի կողմանցն արեւելից Արեաց աշխարհին: 3 Բայց են սոքա բնութեամբ հրեայ, ի Մանուեայ ումեմնէ. որոյ որդի էր մեծահասակ եւ ուժեղ, Սամսոն անուն կոչեցեալ, որպէս սովորութիւն է Հրէից` ըստ յուսոյ զնախնեացն կոչել զանուանս: 4 Բայց է ճշմարիտ, որպէս եւ այժմ իսկ է տեսանել ի զարմս Ամատունեաց, քանզի անձեայք եւ բարեձեւք ըստ պատշաճի վայել են ամենայն իրաւք եւ ուժեղք: 5 Տարեալք են նոքա ի յԱրշակայ առաջին ի Պարթեւաց թագաւորեցելոյն. եւ յառաջադիմութեամբ անդէն յԱրեաց աշխարհին ի պատիւ հասեալք ի կողմանս Ահմատանի: 6 Բայց թէ յի'նչ պատճառաց գալուստ նոցա այսր` ոչ գիտեմ. այլ պատուին յԱրտաշիսէ գեղիւք եւ դաստակերտաւք, եւ անուանին Ամատունիք, որպէս թէ Եկք: 7 Եւ կէսք ի Պարսից` Մանուեանս զնոսա կոչեն յանուն նախնւոյն:

ԾԸ

Վասն Առաւեղինաց տոհմին, թէ ուստի' սերեալ ազգ:
2 Ի սորա աւուրս եւ Առաւեղեանքդ, յազգէ Ալանաց, մերձաւորք Սաթինկան, զհետ նորա եկեալք` կարգեցան յազգ եւ ի նախարարութիւն աշխարհիս Հայոց, որպէս հարազատք թագուհւոյն մեծի. եւ ի ժամանակս Խոսրովու հաւրն Տրդատայ խնամեցեալ ընդ ումեմն քաջի Բասղացն եկեալ հատուածի:

ԾԹ

Որ ինչ արուեստից գիտութիւն յաւուրս Արտաշիսի:
2 Քանզի բազում ինչ գործք յաւուրս Արտաշիսի գործեցան, վասն այնորիկ ի բազում ճառս կոտորեցաք, զի մի' երկայնութիւն բանից տաղտկութիւն ընթերցողացն լինիցի. որոյ է վերջին ճառս այսպիսի ինչ, յիշատակել եւ զայլսն եւս որ ինչ ի ժամանակս Արտաշիսի: 3 Զի թէպէտ եւ այլն ամենայն, զոր յիշատակեցաք յառաջագոյն ճառիցն, կարգք եւ սովորութիւնք գեղեցիկք հաստատեցան ի Վաղարշակայ եւ յայլոց առաջնոց թագաւորացն` այլ ի մեծամեծ արուեստից եւ ի գիտութեանց ունայնացեալք էին, որպէս հինից եւ ասպատակաց պարապեալք, եւ այսպիսի գիտութեանց կամ անփոյթ արարեալք, եւ կամ ոչ հասեալք. զշաբաթուց ասեմ եւ զամսոց եւ զտարեաց բոլորմանց: 4 Քանզի ոչ այսպիսի ինչ ճանաչիւր առ նոսա, այլոց ազգաց վարելով. եւ ոչ ի ծովակս աշխարհիս նաւագնացութիւնք, եւ ոչ ի վերայ գետոց ճանապարհորդութիւնք, եւ ոչ գործիք ձկանց որսոց. այլ եւ ոչ յամենայն տեղիս երկրագործութիւնք, բայց դոյզն ուրեք. այլ ըստ աւրինակի հիւսիսականաց կողմանց շաղղակերութեամբ եւ այլովք այսպիսեաւք կեցեալք: 5 Եւ այս ամենայն յաւրինի յաւուրս Արտաշիսի:

Կ

Յաղագս մահուանն Արտաշիսի:
2 Գեղեցիկ իմն պատմէ եւ Արիստոն Փեղղացի յաղագս մահուանն Արտաշիսի: 3 Քանզի ի ժամանակին որպէս ապստամբեցին Հրեայք յԱդրիանոսէ Հռոմայեցւոց թագաւորէ, եւ ետուն պատերազմ ընդ Րուփոսի եպարքոսի, առաջնորդութեամբ առն ուրումն աւազակի, որում անուն էր Բարքոբայ, այս ինքն աստեղ որդի, որ էր գործովք չարագործ եւ սպանող, բայց անուամբ իւրով մեծաբանեալ պարծէր, որպէս թէ յերկնից ծագեաց նոցա փրկիչ, իբր նեղելոց եւ գերեաց: 4 Եւ այնքան սաստկացոյց զմարտն, մինչեւ ի նա հայելով ի բաց կացին ի հարկելոյ Հռոմայեցւոց Ասորիք եւ Միջագետք եւ Պարսք ամենայն. քանզի էր եւ լուեալ, եթէ եմուտ յԱդրիանոս ախտ ուրկութեան: 5 Բայց մերն Արտաշէս ոչ երկմտեաց ի նմանէ:
6 Եւ եղեւ ընդ նոյն ժամանակս հասանել Ադրիանոսի ի Պաղեստինէ եւ սատակել զապստամբսն պաշարմամբ ի քաղաքի մի փոքր, հուպ յԵրուսաղէմ. վասն որոյ եւ ամենայն ազգին Հրէից հրամայեաց մերժել ի հայրենի աշխարհէն, որ եւ ոչ ի բազում հեռաստանէ հայեսցին յԵրուսաղէմ: 7 Եւ ինքն շինէր զԵրուսաղէմ, զաւերեալն ի Վեսպասիանոսէ եւ ի Տիտոսէ եւ յիւրմէ. եւ անուանեաց Հեղիայ յիւր անուն, որպէս եւ կոչէրն իսկ Ադրիանոս` արեգակն: 8 Բնակեցոյց ի նմա հեթանոսս եւ քրիստոնեայս, որոց եպիսկոպոս էր Մարկոս ոմն: 9 Ընդ այն ժամանակս առաքեաց զաւր ծանր զկողմամբք Ասորեստանի. եւ մերոյն Արտաշիսի հրամայեաց երթալ ի Պարսս հանդերձ իւրովք զիւգոստատաւք. զորոյ զհետ քարտուղարութեամբ լեալ այս այր, որ զայս պատմութիւն ետ մեզ, հանդիպի Արտաշիսի ի Մարս, ի Սոհունդ անուանեալ տեղւոջ:
10 Եղեւ հիւանդանալ նմա ի Մարանդի, ի Բակուրակերտ աւանի. եւ զԱբեղոյ զոմն նահապետ Աբեղենից տոհմին, զայր շոյտ եւ շղոմարար եւ սուտակասպաս, ի նորին խնդրոյ արձակէ յԵկեղեաց յԵրիզայ, ի մեհեանն Արտեմիդեայ, խնդրել ի կռոցն բժշկութիւն եւ զբազում կեանս: 11 Որոյ ոչ ժամանեալ դառնալ` հասանէ վախճան Արտաշիսի: 12 Եւ գրէ, եթէ ո'րչափ ամբոխութիւնք մեռան ի մահուանն Արտաշիսի, սիրելի կանայք եւ հարճք եւ մտերիմ ծառայք. եւ ո'րպիսի շուք բազմադիմիս արարին առ ի պատիւ դիոյն, քաղաքականաց կարգաւք եւ ոչ որպէս զբարբարոսս: 13 Դագաղքն էին, ասէ, ոսկեղէնք, գահոյքն եւ անկողինքն բեհեզեայ. եւ պատմուճանն որ զմարմնովն` ոսկեթել. թագ կապեալ ի գլուխն, եւ զէնն ոսկւով առաջի եդեալ. եւ զգահոյիւքն շուրջ` որդիքն եւ բազմութիւն ազգականացն, եւ առ այսոքիւք պաշտաւնէիցն զինուորութիւնք, եւ նահապետքն եւ նախարարութեանցն գունդք եւ միանգամայն զաւրականացն վաշտք, ամենեքին կազմեալ զինու հանդերձ, իբր թէ ի պատերազմ ճակատիցին. եւ առաջի պղնձիս հարկանելով փողս, եւ զկնի կուսանք ձայնարկուք սեւազգեստք եւ աշխարող կանայք, եւ զհետ` բազմութիւն ռամկին: 14 Եւ այսպէս տարեալ թաղեցին: 15 Եւ շուրջ զգերեզմանաւն լինէին կամաւոր մահունք, որպէս վերագոյնն ասացաք: 16 Եւ սորա այսպէս սիրելի եղեալ աշխարհիս մերոյ, թագաւորեալ ամս քառասուն եւ մի:

ԿԱ

Արտաւազդայ թագաւորութիւն, եւ հալածել զեղբարս իւր եւ զքորս, եւ մահ հանդերձ այլաբանելով:
2 Յետ Արտաշիսի թագաւորէ Արտաւազդ որդի նորա, եւ հալածէ յԱյրարատոյ զամենայն եղբարս իւր ի գաւառս Աղիովտայ եւ Առբերանոյ, զի մի' բնակեսցեն յԱյրարատ ի կալուածս արքայի. բայց միայն զՏիրան պահէ փոխանորդ իւր, զի որդի ոչ գոյր նորա: 3 Որ յետ սակաւ ինչ աւուրց թագաւորելոյն իւրոյ, անցեալ զկամրջաւն Արտաշատ քաղաքի, որսալ կինճս եւ իշավայրիս զակամբք Գինայ, եւ աղմկեալ ի ցնորից իմն խելագարանաց, ընդ վայր յածելով երիվարաւն` անկանի ի խոր իմն մեծ, եւ խորասոյզ լեալ անհետի:
4 Զսմանէ երգիչքն Գողթան առասպելաբանեն այսպէս. եթէ ի մահուանն Արտաշիսի բազում կոտորածք լինէին ըստ աւրինի հեթանոսաց. դժուարի, ասեն, Արտաւազդ` ասելով ցհայրն. «Մինչ դու գնացեր, եւ զերկիրս ամենայն ընդ քեզ տարար, ես աւերակացս ո՞ւմ թագաւորեմ»: 5 Վասն որոյ անիծեալ զնա Արտաշիսի` ասաց այսպէս. «Եթէ դու յորս հեծցիս յԱզատն ի վեր ի Մասիս, զքեզ կալցին քաջք, տարցին յԱզատն ի վեր ի Մասիս. անդ կայցես, եւ զլոյս մի' տեսցես»:
6 Զրուցեն զսմանէ եւ պառաւունք, եթէ արգելեալ կայ յայրի միում, կապեալ երկաթի շղթայիւք. եւ երկու շունք հանապազ կրծելով զշղթայսն` ջանայ ելանել եւ առնել վախճան աշխարհի. այլ ի ձայնէ կռանահարութեան դարբնաց զաւրանան, ասեն, կապանքն: 7 Վասն որոյ եւ առ մերով իսկ ժամանակաւ բազումք ի դարբնաց, զհետ երթալով առասպելին` յաւուր միաշաբաթւոջ երիցս կամ չորիցս բախեն զսալն, զի զաւրասցին, ասեն, շղթայքն Արտաւազդայ: 8 Բայց է ճշմարտութեամբ այսպէս, որպէս ասացաքս վերագոյն:
9 Այլ ոմանք ասեն եւ ի ծնանելն զսա դիպեալ պատահարաց իմն. զոր համարեցան կախարդել զսա կանանց զարմիցն Աժդահակայ. վասն որոյ զնոսա բազում չարչարեաց Արտաշէս: 10 Եւ զայս նոյն երգիչքն յառասպելին ասեն այսպէս. եթէ «Վիշապազունք գողացան զմանուկն Արտաւազդ, եւ դեւ փոխանակ եդին»: 11 Բայց ինձ արդարացեալ թուի լուրն այն, թէ ի ծննդենէն եւ եթ մոլորութեամբ լեալ, մինչ նովիմբ եւ վախճանեցաւ: 12 Եւ առնու զթագաւորութիւնն Տիրան եղբայր նորին:

ԿԲ

Որ ինչ վասն Տիրանայ:
2 Թագաւորէ Հայոց Տիրան որդի Արտաշիսի յերրորդ ամի Պերոզի առաջնոյ Պարսից արքայի: 3 Սորա ոչ ինչ պատմին գործք մեծամեծք, այլ միայն թէ մտերմութեամբ ծառայեաց Հռոմայեցւոց. եկեաց խաղաղութեամբ, որսոց եւ զբաւսանաց պարապեալ, որպէս ասեն: 4 Եւ ձիոց երկուց լեալ` թեթեւ առաւել քան զՊիգասոս, երագութեամբ անբաւ. զորս ոչ երկրակոխս, այլ աւդագնացս համարէին. յոր խնդրեալ հեծանել Դատաքէի ուրումն իշխանի Բզնունեաց` պարծէր ընչեղագոյն գոլ քան զարքայ:
5 Եւ եկեալ առ նա կանխագոյն իւրոյ ազգին Արշակունեաց, որ էին ի կողմանս Հաշտենից` ասեն. «Ընդարձակեա' մեզ զժառանգութիւնս, զի նեղ է. քանզի բազմացաք յոյժ»: 6 Եւ նա հրամայէ ոմանց ի նոցանէ երթալ ի գաւառն Աղիովտի եւ Առբերանւոյ: 7 Իսկ սոցա առաւել եւս բողոք կալեալ առ արքայի, թէ առաւելագոյն նեղ է մեզ` ոչ ինչ ունկնդիր լինի Տիրան. այլ հաստատեալ վճիռ` ոչ այլ ժառանգութիւն տալ նոցա, բայց զոր ունէինն` հաւասար տրոհել յինքեանս: 8 Զոր բաժանեալ ըստ մարդաթուի` գտաւ պակաս ժառանգութիւն բնակողացն Հաշտենից. վասն որոյ բազումք ի նոցանէ եկին ի գաւառն Աղիովտի եւ Առբերանւոյ:
9 Յաւուրս սորա ասեն լեալ զպատանի ոմն յազգէն Անձաւացեաց, սէգ յամենայն, Երախնաւու անուն կոչեցեալ. որ առնէ կին զվերջին կանանցն Արտաւազդայ, զոր ի Յունաց էր ածեալ: 10 Եւ քանզի զաւակ ոչ գոյր Արտաւազդայ` արքայ թողու յԵրախնաւու զամենայն տունն Արտաւազդայ: 11 Զի ասէին զնա այր ընտիր լինել եւ համեստ յամենայնի, այլ եւ ի ցանկութիւնս մարմնոյ իբրեւ զաւրինաւոր ոք: 12 Զոր սիրեալ արքայի` տայ նմա զգահն երկրորդական, զոր ունէրն Արտաւազդ. եւ զհոգս արեւելեան զաւրուն ի նա հաւատացեալ` առ նմա թողու զԴրուասպ ոմն պարսիկ զմտերիմ իւր, որ խնամեցեալ էր ընդ նախարարս Վասպուրականի, որում տուեալ էր զաւանն Տատեաւնս հանդերձ ագարակաւքն, եւ զայգին մեծ, յոր մտանէր առուն գետ, հանեալ ի ծովէն Գայլատուայ: 13 Եւ ինքն գնաց զկողմամբք Եկեղեաց, ի յաւանին Չըրմէս հաստատելով զարքունիսն: 14 Ի հանդարտութեան վարեաց զթագաւորութիւնն ամս քսան եւ մի. եւ մեռաւ ի ճանապարհի ձեան հիւսոյ կալեալ:

ԿԳ

Յաղագս Տրդատայ Բագրատունւոյ եւ անուանց ազգի նորա առաջնոց:
2 Տրդատ ոմն յազգէն Բագրատունեաց, որդի Սմբատուհեայ դստեր քաջին Սմբատայ, այր սրտեայ եւ ուժեղ, կարճ հասակաւ եւ գծուծ տեսլեամբ, զոր իւր փեսայացոյց արքայ Տիրան ի դուստր իւր յԵրանեակ: 3 Որոյ ատեցեալ զայր իւր զՏրդատ, պչրանաւք եւ պռստելով կեայր զաւրհանապազ, աւաղելով զինքն, իբր թէ չքնաղագեղ ընդ վատակերպւոյ եւ քաջատոհմիկ ընդ վատթարազգւոյ բնակէ: 4 Ընդ որ զայրացեալ Տրդատայ` յաւուր միում գանէ զնա սաստկապէս. եւ կտրեալ զդեղձան հերսն եւ զվարսիցն փետտեալ զխոպոպիս` հրամայէ քարշել, արտաքս ընկենուլ ի սենեկէն: 5 Եւ ինքն գնաց ապստամբեալ ի կողմանս ամրութեանն Մարաց. եւ հասեալ ի Սիւնեաց աշխարհն` ժամանէ նմա համբաւ մահուանն Տիրանայ, զոր լուեալ` դադարէ անդ:
6 Եւ եղեւ յաւուր միում կոչել զնա յընթրիս Բակրոյ նահապետին Սիւնեաց. եւ յուրախանալն գինւով, տեսեալ Տրդատայ զկին մի, զի յոյժ գեղեցիկ էր եւ երգէր ձեռամբ, որում անուն էր Նազինիկ` տրփացաւ եւ ասէ ցԲակուր. «Տո'ւր ինձ զվարձակս զայս». եւ նա ասէ. «Ոչ տամ, զի հարճ իմ է»: 7 Իսկ Տրդատայ բուռն հարեալ ի կինն` յինքն քարշեալ ի բազմականն, շամբշեալ վաւաշէր ըստ աւրինակի երիտասարդի անարգել տարփաւորի: 8 Ընդ որ խանդացեալ Բակրոյ` յարեաւ հանել զնա ի նմանէ: 9 Բայց յոտն կացեալ Տրդատայ, ծաղկակալ սկտեղբն իբրեւ զինու վարեցաւ, նա եւ զբարձակիցսն ի բազմականացն ի բաց պուղեաց: 10 Եւ անդ էր տեսանել նոր զոմն Ոդիսեւս` զՊենելոպայ զսեղեխս սատակելով, եւ կամ զՂապիթեայցն եւ զՅուշկապարկացն կռիւս ի վերայ Պերիթեայ հարսանեացն: 11 Եւ այնպէս յիւր վանսն եկեալ, իսկոյն ի ձի ելեալ` հանդերձ հարճիւն ի Սպեր գնաց: 12 Զայս աւելորդ եղեւ պատմել մեզ զնահատակութիւն առնն ցանկասիրի:
13 Բայց գիտեա', զի ի թողուլ ազգին Բագրատունեաց զաւրէնս հարցն` նախ խժական ժառանգեցին յորջորջումն - Բիւրատ եւ Սմբատ եւ այլ այսպիսի կոչմունս, զրկեալ ի նախնական անուանցն, որպէս կոչէին յառաջ քան զուրանալն - Բագադիա, Տուբիա, Սենեքիա, Ասուդ, Սափատիա, Վազարիա, Ենանոս: 14 Եւ ինձ թուի, թէ որ այժմդ կոչին Բագրատունիք Բագարատ` Բագադիա է դա, եւ Ասուդ` Աշոտ. դոյնպէս եւ Վազարիա` Վարազ, որպէս Շամբատ` Սմբատ:

ԿԴ

Եթէ զիա'րդ Տիգրան վերջին, եւ զի'նչ ի նմանէ գործք:
2 Փոխանորդէ զՏիրան եղբայր իւր Տիգրան վերջին, թագաւորեալ Հայոց ի քսաներորդի եւ ի չորրորդի ամի Պերոզի Պարսից արքայի. եւ երկայնակեաց եղեալ ամս քառասուն եւ երկու` մեռանի, ոչ ինչ գործ արութեան արժանի յիշատակի ցուցեալ, այլ ի յաղջկանէ միոջէ յունէ ի կալանս ըմբռնեալ, ի ժամանակին յորում վախճանեցաւն Տիտոս երկրորդ թագաւոր Հռոմայեցւոց, որ անուանեցաւն Անտոնինոս Աւգոստոս: 3 Եւ Պերոզ արքայ Պարսից ի Հռոմայեցւոց իշխանութիւնն արշաւեաց, ուստի եւ Պերոզ անուանեցաւ, որ է յաղթող. քանզի յառաջ անուանէր Վաղեգեսոս ի յունաց լեզուն. բայց թէ Պարսք զի'նչ կոչեն զնա, ոչ գիտեմ:
4 Արդ` յասպատակելն Պերոզի ընդ Ասորիս ի կողմանս Պաղեստինացւոց, վասն նորա եւ հրամանաւ նորին` եւ մերն Տիգրան ի Միջերկրեայս ասպատակեալ եւ ի կալանս ըմբռնեալ յաղջկանէ միոջէ իշխելոյ կողմանցն այնոցիկ, մինչ դեռ Ղուկիանոս կեսար յԱթէնս զմեհեանն շինէր. որոյ եւ անցեալ զաւրաւք բազմաւք ի Միջերկրեայսն յետ մեռանելոյն Պերոզի նուաճեաց զՀայս, եւ արձակեաց զՏիգրան: 5 Ետ զՌոփի զկոյս, զմերձաւոր իւր, նմա կնութեան, զոր եկեալ ի Հայս ի բաց թողու, եւ զլեալ ի նմանէ պատանիս չորս` ազգ սերէ յանուն մաւրն իւրեանց Ռոփեայ` Ռոփսեան. եւ զառաջին մանկանցն` գլուխ նահապետ կացուցանէ, եւ կարգէ ընդ այլ նախարարութիւնս, զի մի' անուանեսցին Արշակունիք:
6 Եւ այլ որ ինչ կրտսերագոյն ազգք, եթէ աստ եւ եթէ զկողմամբք Կորճէից, հաստատէ այս Տիգրան. որք միանգամ անազգիք էին ի վաշտս եւ անձամբ երեւելիք, եւ վասն նորա փրկութեան պատերազմեալ ընդ Յոյնս, որք ի Կորճէից եւ որք ի մերմէ կողմանէս, զյառաջագունից ասեմ, մաւտաւորաց Վճենից, ի զարմից Հայկազանց, ոմանք եւ յեկաց: 7 Զոր ոչ անուամբ պատմեսցուք. է ինչ` որ վասն յայտնի լինելոյ մեզ, եւ է ինչ` որ վասն աշխատութեան, ի վաստակելն խոյս տալով. երրորդ, զի եւ անհաստատութիւնն բազմաց` կարծիս ի ներքս ածէ ընդ բնաւն անցանել: 8 Եւ այսորիկ աղագաւ ոչ ինչ վասն այնց ազգաց, որք ի վերջնոյն Տիգրանայ կարգեցան, ճառեսցուք, թէեւ բազում անգամ վասն այսր ի մէնջ աղերսիցես. այլ միայն զորս հաւաստին գիտեմք զկնիսն: 9 Զի որչափ էր հնար` փախեաք յաւելորդ եւ ի պաճուճեալ բանից, եւ որ ինչ յանհաւաստին հայէր բանն եւ մտածութիւնն. միայն զհետ երթալով ըստ կարողութեան` որ ինչ այլուստ եւ կամ ի մէնջ` զարդարոյն եւ զճշմարտի: 10 Զնոյն եւ աստանաւր պատրաստելով` արգելում զընթացս բանիցս յոչ պատշաճէն եւ որ զանհաւաստութեանն ի ներքս ածել ակնարկէ կարծիս: 11 Եւ զքեզ, որպէս բազում անգամ, եւ այժմ աղաչեմ, մի' յաւելորդսն հարկաւորել զմեզ, եւ սակաւ եւ կամ յոլով բանիւք` զմեծ եւ զհաւաստի բովանդակ աշխատութիւնս մեր ընդ վայր եւ աւելորդ ցուցանել գործ. զի նմանագոյնս որպէս ինձ` եւ քեզ գործէ վտանգս:

ԿԵ

Յաղագս թագաւորելոյն Վաղարշայ, եւ շինելոյ զաւանն Բասենոյ, եւ պատել պարսպաւ զՆոր քաղաք, եւ պատերազմ ընդ Խազրաց եւ մահ նորին:
2 Յետ մահուանն Տիգրանայ թագաւորէ Վաղարշ որդի նորին յերեսներորդի եւ երկրորդի ամի հոմանուանն իւրոյ Վաղարշայ Պարսից արքայի: 3 Սա շինէ աւան մեծ զտեղի ծննդեան իւրոյ ի վերայ ճանապարհին. ուր ի գնալ մաւր իւրոյ ի ձմերոց յԱյրարատ, յանկարծակի պատահեալ երկանց ի գնացսն` ծնաւ ի վերայ ճանապարհին, ի գաւառին Բասենոյ, ի տեղւոջն, ուր խառնին Մուրց եւ Երասխ. զոր շինեաց յիւր անուն եւ կոչեաց Վաղարշաւան: 4 Սա պատեաց պարսպաւ եւ զհզաւր աւանն Վարդգէսի, որ ի վերայ Քասախ գետոյ. զորմէ յառասպելսն ասեն. «Հատուած գնացեալ Վարդգէս մանուկն ի Տուհաց գաւառէն, զՔասաղ գետով, եկեալ նստաւ զՇրէշ բլրով, զԱրտիմէդ քաղաքաւ, զՔասաղ գետով, կռել կոփել զդուռնն Երուանդայ արքայի»: 5 Այս Երուանդ` առաջինն է, սակաւակեացն, որ ի Հայկազանց, զորոյ զքոյրն կին առեալ Վարդգէսի` շինեաց զաւանս զայս. յորում եւ Տիգրան միջին յԱրշակունեաց նստոյց զհասարակ առաջնոյ գերութեանն Հրէից. որ եղեւ քաղաքագիւղ վաճառաւք: 6 Այժմ այս Վաղարշ պատեաց պարսպաւ եւ հզաւր պատուարաւ, եւ անուանեաց Վաղարշապատ, որ եւ Նոր քաղաք:
7 Սա թագաւորեալ ամս քսան, մեռաւ: 8 Թէ լոկ եւ այլքն կեցին, բայց ասեմ զսա եւ յետ մահուանն կեալ, յաղագս բարի անուանն քան զթուլագոյնս ի թագաւորացն: 9 Վասն զի ի սորա աւուրս միաբանեալ ամբոխութիւն հիւսիսականաց, զԽազրաց ասեմ եւ զԲասլաց, արտաքս քան զդուռն Ճորայ ելանեն, առաջնորդ եւ թագաւոր ունելով ինքեանց զՎնասեպ ոմն Սուրհապ. որք անցեալ վտարին այսր զԿուր գետով: 10 Որոց պատահեալ Վաղարշ ամբոխիւ մեծաւ եւ արամբք մարտկաւք` ցիր դիաթաւալ կացուցանէ զամբոխն ընդ երեսս դաշտին, եւ ձիգ զհետ եղեալ` անցանէ ընդ կապանն Ճորայ: 11 Ուր միւսանգամ միաբանեալ թշնամեացն` յաւրինեցին ճակատ. զորս թէպէտ եւ վանեալ քաջացն Հայոց` փախստականս առնէին, սակայն Վաղարշ մեռանի ի ձեռաց կորովեաց աղեղնաւորաց:
12 Եւ առնու զթագաւորութիւնն Խոսրով որդի նորին յերրորդ ամի Արտաւանայ Պարսից արքայի: 13 Եւ նոյն հետայն միաբանեալ զզաւրս Հայոց, անցանէ ընդ լեառնն մեծ, վրէժս պահանջելով զմահուան հաւրն. եւ վանեալ սրով եւ գեղարդեամբ զհզաւր ազգսն զայնոսիկ, մի ի հարիւրոց յամենեցունց պիտանեացն առնու պատանդս. եւ զիւրոյ տէրութեանն նշանակ` արձան հաստատէ հելլենացի գրով, որպէս զի յայտ լիցի ընդ հնազանդութեամբ լինել Հռոմայեցւոց:

ԿԶ

Եթէ ուստի' զայսոսիկ պատմէ:
2 Զրուցէ մեզ զայս Բարդածան, որ յԵդեսիայ: 3 Քանզի նա յաւուրս Անտոնինոսի վերջնոյ երեւեցաւ պատմագրող. որ յառաջ աշակերտեալ էր աղանդին Վաղենտիանոսի, զոր յետոյ անարգեալ յանդիմանեաց. ոչ գալով ի ճշմարտութիւն, այլ միայն ի նմանէ զատուցեալ` ա'յլ հերձուած յարդարեաց յինքենէ: 4 Սակայն զպատմութիւնս ոչ ստեաց, զի էր այր կորովի բանիւք. որ եւ առ Անտոնինոս համարձակեցաւ գրել թուղթ, եւ բազում ասացուածս արար ընդդէմ աղանդոյն Մարկիոնացւոց եւ բաշխից եւ կռոց պաշտաման, որ ի մերում աշխարհիս:
5 Վասն զի եկն նա այսր, որպէս զի աշակերտել զոք կարասցէ ի խուժ հեթանոսացս. եւ իբրեւ ոչ ընկալեալ եղեւ` եմուտ նա յամուրն յԱնի, եւ ընթերցեալ զմեհենական պատմութիւնն, յորում եւ զգործս թագաւորացն, յաւելլով իւր եւ որ ինչ առ իւրեաւն, եւ փոխեաց զամենայն ի լեզու ասորի. որ եւ ապա անտի յեղաւ ի յոյն բան: 6 Յորում պատմէ ի մեհենիցն պաշտամանց` վերջին Տիգրանայ արքայի Հայոց պատուեալ զգերեզման եղբաւրն իւրոյ Մաժանայ քրմապետի ի Բագնացն աւանի, որ ի Բագրեւանդ գաւառի, բագին ի վերայ գերեզմանին շինեալ, զի ի զոհիցն ամենայն անցաւորք վայելեսցեն, եւ ընդունիցին հիւրք երեկաւթիւք: 7 Յորում եւ զկնի Վաղարշ տաւն աշխարհախումբ կարգեաց ի սկզբան ամին նորոյ, ի մուտն Նաւասարդի: 8 Յայսմ պատմութենէ առեալ մեր երկրորդեցաք քեզ ի թագաւորութենէն Արտաւազդայ մինչեւ յարձանն Խոսրովու:

ԿԷ

Եթէ ո'րպէս Ագաթանգեղոս պատմեաց համառաւտ:
2 Որպէս ասացաք` ի Վաղարշայ առնու զթագաւորութիւնն Խոսրով որդի նորին, հայր սրբոյ մեծին Տրդատայ: 3 Յաղագս սորա եւ համատոհմիցն կարճ ի կարճոյ իմն անցանելով աջող քարտուղարն Տրդատայ Ագաթանգեղոս, փոքր ի շատէ պատմէ զմահն Արտաւանայ Պարսից թագաւորին, եւ զբառնալ տէրութեանն Պարթեւաց յԱրտաշրէ որդւոյ Սասանայ, եւ զնուաճելն Պարսից ընդ ձեռամբ նորա, եւ զքինախնդիր լինել Խոսրովայ հաւր Տրդատայ, եւ ասպատակաւ հինից աւերել զաշխարհն Պարսից եւ Ասորեստանեայց: 4 Յետ որոյ ասէ, թէ յղեաց Խոսրով յիւր բնիկ աշխարհն, ի կողմանս Քուշանաց, զի իւր տոհմայինքն ի թիկունս հասցեն, եւ Արտաշրի ընդդէմ կացցեն: 5 Այլ նոքա, ասէ, չլինէին ունկնդիր, զի հաւանեալք եւ միամտեալք էին ընդ տէրութիւնն Արտաշրի քան ընդ տէրութիւն ազգատոհմին իւրեանց եւ եղբայրութեանն, եւ եթէ, Խոսրով առանց նոցա վրէժս պահանջէ. եւ զնովիմբ ածեալ ասէ, թէ ամս տասն ստէպ ստէպ զայս աւրինակ աւար առեալ զամենայն երկիրն յապականութիւն դարձուցանէր: 6 Ասէ ապա եւ զգալն Անակայ նենգութեամբ, հրապուրեալ ի խոստմունս Արտաշրի, որ ասացն, եթէ «զբուն պատուական զձեր սեպհական Պահլաւն, զայն անդրէն ի ձեզ դարձուցից, եւ զքեզ թագաւ փառաւորեցից»: 7 Վասն որոյ յանձն առեալ Անակայ` սպանանէ զԽոսրով:
8 Արդ` թէպէտ եւ Ագաթանգեղոս այսպէս համառաւտ էանց ընդ այս, բայց ես հաւանեալ եմ ձիգ եւ յերկար առնել զպատմութիւն ժամանակիս այսորիկ, ճառելով ի սկզբանէն, եւ ճշմարիտ ասացուածովք հոծ եւ խիտ:

ԿԸ

Զթագաւորական ազգացն, յորմէ ցեղք պարթեւականք որոշեցան:
2 ՅԱդամայ քսաներորդ առաջներորդ նահապետ մեզ զԱբրահամ աստուածայինքն ցուցանեն պատմութիւնք, եւ ի նմանէ եղեալ ազգդ Պարթեւաց: 3 Քանզի ասէ, յետ մեռանելոյն Սառայի` առեալ Աբրահամու կին զՔետուրայ. յորմէ ծնան Եմրան եւ եղբարք նորա, զորս Աբրահամ ի կենդանութեանն իւրում մեկնեաց յԻսահակայ, արձակելով յերկիրն արեւելից: 4 Յորոց սերեալ ազգ Պարթեւաց. եւ ի նոցանէ Արշակ քաջ, որ ապստամբեալ ի Մակեդոնացւոց` թագաւորեաց յերկրին Քուշանաց ամս երեսուն եւ մի. եւ յետ նորա որդի նորին Արտաշէս ամս քսան եւ վեց. ապա Արշակ նորին որդի, որ կոչեցաւն մեծ, որ զԱնտիոքոսն եսպան եւ զՎաղարշակ զեղբայր իւր թագաւոր կացոյց Հայոց, երկրորդ իւր առնելով: 5 Եւ ինքն չուեալ ի Բահլ` հաստատեաց զթագաւորութիւն իւր ամս յիսուն եւ յերիս. վասն որոյ զարմք նորա Պահլաւք անուանեցան, որպէս եւ եղբաւրն Վաղարշակայ ի նախնւոյն անուն` Արշակունիք: 6 Եւ են թագաւորք պահլաւիկք այսոքիկ: 7 Յետ Արշակայ մեծի առնու զթագաւորութիւն նորա Արշական, յերեքտասաներորդի ամի Վաղարշակայ թագաւորին Հայոց` ամս երեսուն. ապա Արշանակ` ամս երեսուն եւ մի, յետ որոյ Արշէզ ամս քսան. ապա Արշաւիր` ամս քառասուն եւ վեց: 8 Սորա լինին որդիք երեք եւ դուստր մի, որպէս յառաջագոյն ասացի. որոց անուանքն` անդրանկանն Արտաշէս կոչէր, երկրորդին` Կարէն, երրորդին` Սուրէն, եւ դուստրն անուանեալ Կոշմ:
9 Արդ` յետ հաւրն վախճանելոյ, կամ եղեւ Արտաշիսի ազգաւ ի վերայ եղբարցն թագաւորել. զոր յանձն առեալ եղբարցն, ոչ առաւել ողոքական բանիւք եւ պատրողաւք, քան թէ սաստիւ նուաճեալ նորա: 10 Եւ Աբգարու պայման ուխտի եւ դաշինս ի միջի հաստատեալ - թագաւորել Արտաշիսի ծննդովք իւրովք. իսկ եթէ հատցին զարմք նորա` եղբարցն մատչել ի թագաւորութիւն ըստ կարգի աւագութեան: 11 Եւ Արտաշիսի զայս ի նոցանէ գտեալ` գաւառս պարգեւէ, ազգ զնոսա սերելով յանուն իւրաքանչիւր. եւ ի վերոյ քան զամենայն նախարարութիւնս կարգէ, զնախնականն ի վերայ պահելով զանուն ազգին, զի կոչեսցին այսպէս. Կարենի Պահլաւ, Սուրենի Պահլաւ, եւ քոյրն` Ասպահապետի Պահլաւ, քանզի ի վերայ զաւրաց էր այր նորա: 12 Եւ այսու կարգաւորութեամբս ձգեցան բազում ամս, մինչեւ վերացաւ ի նոցանէ տէրութիւնն:
13 Բայց մի' աստանաւր բամբասեսցես զմեզ իբրեւ զաւելագործ ոք, որպէս թէ զմի անգամ պատմեալսն դարձեալ ասացաք. այլ գիտեա', զի ախորժելով վասն ազգականաց մերոյ Լուսաւորչին քաջահմուտ կամեցեալ լինել ընթերցողացն` կրկնագրեցաք երկրորդելով:

ԿԹ

Թէ զիա'րդ ցեղն Արտաշիսի Պարսից արքայի մինչեւ ցվախճան:
2 Արդ` անցցուք այսուհետեւ ընդ թիւ թագաւորաց ցեղին Արտաշիսի` մինչեւ ցբառնալ ի նոցանէ տէրութեանն: 3 Յետ Արշաւրի, որպէս ասացաք, թագաւորէ Արտաշէս ամս երեսուն եւ չորս. Դարեհ ամս երեսուն. Արշակ ամս ինն եւ տասն. Արտաշէս ամս քսան. Պերոզ ամս երեսուն եւ չորս. Վաղարշ ամս յիսուն. Արտաւան ամս երեսուն եւ մի: 4 Զսա սպանեալ Ստահրացւոյն Արտաշրի, որդւոյ Սասանայ, բառնալով զթագաւորութիւնն Պարթեւաց, հանելով ի նոցանէ զաշխարհն ժառանգութեան: 5 Բազում են ժամանակիս այսորիկ պատմողք ի Պարսից եւ յԱսորւոց, այլ եւ ի Յունաց: 6 Քանզի ի սկզբանէ թագաւորութեանն Պարթեւաց մինչեւ ցդադարումն` ընդ Հռոմայեցւոց կալան գործ, երբեմն հնազանդութեամբ եւ երբեմն պատերազմաւ, զոր պատմէ Պաղեփատոս եւ Պորփիւր եւ Փիլեմոն, եւ այլք բազումք: 7 Բայց մեք ասասցուք ի մատենէն, զոր եբեր Խոռոհբուտ, զԲարսումայի:

Հ

Եթէ զի'նչ առասպելք Պահլաւկաց:
2 Այս Խոռոհբուտ դպիր եղեալ Շապհոյ թագաւորին Պարսից, եւ ի ձեռս Յունաց անկեալ, յորժամ Յուլիանոս, որ եւ Պառաբատոսն, զաւրու հանդերձ ի Տիզբոն չոգաւ, եւ ի մեռանելն նորա անդ, ընդ Յոբիանու ի Յոյնս ընդ արքունական սպասաւորսն եկն. եւ մերոյ հաւատոյս դաւանեալ` անուանեցաւ Եղիազար. եւ յոյն լեզու ուսեալ` պատմագրեաց զգործս Շապհոյ եւ Յուլիանու: 3 Ընդ նմին թարգմանեաց եւ զառաջնոցն պատմութիւնս, մատեան մի, որ գերեկից իւր լեալ Բարսումայի ուրումն անուամբ, զոր Պարսք Ռաստսոհուն կոչեն. յորմէ մեր ուսեալ` երկրորդեմք այժմ ի գիրս յայսմիկ, թողլով զառասպելաց նոցա բարբաջմունս: 4 Քանզի անտեղի է մեզ այժմ երկրորդել զառասպելսն յաղագս երազոյն Փափագոյ, եւ արտադատութեան հրոյն մանուածոյ` որ ի Սասանայ, եւ պատումն զհաւտիւն, եւ լուսնակն, եւ ախտարմողացն յառաջասացումն` որ են քաւդեայք, եւ որ ինչ զկնի այսորիկ. եւ պոռնկական խորհուրդն Արտաշրի հանդերձ սպանութեամբք, եւ անմիտ հանճարաբանութիւն մոգին դստեր վասն նոխազին, եւ որ ինչ այլն ամենայն: 5 Նա եւ այծին դիեցումն մանկանն ընդ հովանեաւ արծւոյն, եւ գուշակումն ագռաւուն, եւ գերապանծին պահպանութիւն առիւծուն հանդերձ արբանեկութեամբ գայլուն. եւ միայնամարտութեանն առաքինութիւն, եւ որ ինչ այլաբանութեանն բերէ կարգ: 6 Այլ մեք ասասցուք միայն զստոյգն, որ ինչ ճշմարտութեանն վայել է պատմութիւն:

ՀԱ

Առաջին արշաւանք Խոսրովայ յԱսորեստան, յորում համարէր աւգնել Արտաւանայ:
2 Քանզի յետ սպանանելոյն զԱրտաւան եւ թագաւորելոյն Արտաշրի որդւոյ Սասանայ, երկու ցեղք Պահլաւին, որ Ասպահապետի եւ Սուրենի Պահլաւն անուանին, նախանձ պահելով ընդ թագաւորեալ ցեղին իւրեանց հարազատութեան ազգին, որ է Արտաշէսին` կամաւ յանձն առին թագաւորել Արտաշրի որդւոյ Սասանայ: 3 Այլ մտերմութիւն պահելով առ եղբայրութիւն ազգականութեանն տան Կարենի Պահլաւին` ընդդիմացան պատերազմաւ Արտաշրի որդւոյ Սասանայ: 4 Բայց յառաջագոյն իբրեւ լուաւ զաղմուկ շփոթին թագաւորն Հայոց Խոսրով, դիմեաց յաւգնականութիւն Արտաւանայ, եթէ հնար լիցի աճապարել ապրեցուցանել միայն զԱրտաւան. եւ միջամուխ եղեալ յԱսորեստան` լսէ զբաւթ մահուանն Արտաւանայ, եւ զմիաբանութիւն ամենայն զաւրաց Պարսից եւ նախարարաց, նա եւ զիւրոյ ազգին Պարթեւաց եւ Պահլաւկաց, բայց ի ցեղէն Կարենեան. առ որ հրեշտակս առաքեալ, դառնայ յաշխարհս մեծաւ տրտմութեամբ եւ զկծանաւք: 5 Եւ նոյն հետայն փոյթ ընդ փոյթ ազդ առնէ Փիլիպպոսի կայսեր Հռովմայեցւոց, աւգնականութիւն ի նմանէ խնդրելով:

ՀԲ

Խոսրովայ աւգնականութիւն գտեալ ի Փիլիպպոսէ, դիմէ ի վերայ Արտաշրի պատերազմաւ:
2 Աղմուկ խռովութեան լեալ ի թագաւորութեանն Փիլիպպոսի` ոչ կարաց ի Հռոմայեցւոց գնդացն պարապեցուցանել, առ ի զաւրավիգն լինել Խոսրովայ: 3 Այլ աւգնէ նմա ի ձեռն գրոյ, հրամայելով սատարել նմա յամենայն կողմանց: 4 Որոց ընկալեալ զայսպիսի հրաման` հասանեն նմա յաւգնականութիւն յԵգիպտոսէ եւ յանապատէն մինչեւ ի ծովեզերսն Պոնտոսի: 5 Որոյն գտեալ զայսչափ բազմութիւն, խաղայ ի վերայ Արտաշրի. եւ ճակատ տուեալ` ի փախուստ դարձուցանէ, թափելով ի նմանէ զԱսորեստան եւ զայլ արքայանիստ աշխարհս:
6 Դարձեալ յղէ ի ձեռն հրեշտակաց առ իւր տոհմայինսն Պարթեւ եւ Պահլաւիկ ազգս, եւ առ ամենայն զաւրս աշխարհին Քուշանաց, զի առ նա եկեալ վրէժս յԱրտաշրէ պահանջեսցեն, եւ զարժանաւորն ի նոցանէ թագաւորեսցուցէ, զի մի' տէրութիւնն հեռասցի յինքեանց: 7 Իսկ նոցա ոչ առեալ յանձն, յառաջասացեալ ցեղիցն, որ Ասպահապետ եւ Սուրենեան անուանին` դառնայ Խոսրով յաշխարհս մեր. ոչ այնչափ ուրախացեալ ընդ յաղթութիւնն, որչափ ընդ վերջակացութիւն ազգականացն դժգմեալ: 8 Յայնժամ հասանեն առ նա ոմանք ի հրեշտակաց իւրոց, որք ի պատուականագոյն ազգն երթեալ էին, ի խորագոյն աշխարհն, ի նոյն ինքն ի ներքս ի Բահլ. բերին նմա համբաւ, եթէ «ազգական քո Վեհսաճան, հանդերձ ցեղիւն իւրով Կարենեան Պահլաւին, ոչ հնազանդեաց Արտաշրի, այլ ի կոչ քո դիմեալ գայ առ քեզ»:

ՀԳ

Դարձեալ յարձակումն Խոսրովայ ի վերայ Արտաշրի, առանց Հռոմայեցւոց աւգնականութեան:
2 Թէպէտ եւ յոյժ զուարճացաւ Խոսրով ընդ լուր գալստեան ազգականացն, սակայն ոչ յամեաց ուրախութիւնն, ընդ հուպ հասանելով բաւթն, եթէ ինքնին Արտաշիր հանդերձ միաբանութեամբ զաւրացն հետահաս եղեալ` կոտորեաց զամենայն ցեղ Կարենեան Պահլաւին, ջնջելով զամենայն արու, յերիտասարդաց մինչեւ ցստընդիայս, բայց ի միոյ տղայոյ, զոր առեալ մտերիմ տան նորա, Բուրզ անուն, փախեաւ յաշխարհն Քուշանաց, առ հզաւրս ոմանս նորա հասուցանելով ազգայինս. զոր բազում ջանիւք խնդրեալ Արտաշրի զմանուկն ի ձեռն առնուլ` ոչ կարաց յազգականացն կուսակցելոց. մինչեւ յոչ կամաց երդնուլ` անկասկած լինել մանկանն. վասն որոյ բիւր առասպելս յաւդեցին Պարսք զնմանէ, - անբանից սպասաւորել մանկանն: 3 Սա է Պերոզամատն, նախնի մեծի ազգին Կամսարականաց, զոր յիւրում տեղւոջն պատմեսցուք:
4 Այլ մեք այժմ որ ինչ զկնի կոտորածի ազգին Կարենեան Պահլաւին, զորոյ զվրէժն ոչ թուլագոյնս ինչ խնդրեաց թագաւորն Հայոց Խոսրով: 5 Թէպէտ վախճանեալ Փիլիպպոսի եւ շփոթեալ թագաւորութիւնն Հռոմայեցւոց, մարդ ի մարդոյ առնլով զտէրութիւնն սակաւ ժամանակեայ, Դեկիոս եւ Գալլոս եւ Վաղերիանոս կայսերք, որք ոչ աւգնեցին նմա, սակայն Խոսրով զաւրաւք իւրովք եւ այլովք սիրելեաւք յարեցելովք յինքն եւ հիւսիսային ազգաւք Արտաշրի յաղթեաց, հալածական առնելով մինչեւ յաշխարհն Հնդկաց:

ՀԴ

Յաղագս գալստեանն Անակայ եւ լինելութեան սրբոյն Գրիգորի:
2 Արդ` փախուցեալ ի Խոսրովայ Արտաշիր մինչ ի յաշխարհն Հնդկաց եւ նեղեալ յոյժ` բազում խոստմունս նախարարացն առնէր, թէ ոք բուժեսցէ զնա յայնմանէ, եթէ' հնարիւք դեղոց եւ եթէ գաղտնի խողխողմամբ սրոյ. պէս պէս պարգեւս տալ խոստանայր. «Մանաւանդ Պարթեւազանցդ, ասէ, դիւրահնար գոգցես ի ձեռն կեղծաւոր սիրոյ զդաւելն. ազգականութեան անուամբ պատրել` ի դոսա վստահանայ»: 3 Խոստանայր զբուն տունն դարձուցանել ի նոսա, որ Պահլաւն կոչէր, զարքայանիստ քաղաքն Բահլ, եւ զամենայն աշխարհն Քուշանաց: 4 Նա եւ թագաւորութեան ձեւ եւ շուք խոստանայր, եւ զհասարակ Արեաց, ընդ իւրով ձեռամբ երկրորդ իւր լինել: 5 Յոր հրապուրեալ Անակ, որ էր ի ցեղէն Սուրենեան Պահլաւէ` յանձն առնու սպանանել զԽոսրով: 6 Եւ հատուածի պատճառաւ փախստական լինի յԱրտաշրէ. եւ զհետ մտանելով զաւրացն Պարսից առ պատճառէ, որպէս թէ փախստական վարելով զնա ընդ Ասորեստան` հանեն առ եզերբ սահմանացն Ատրպատականի ընդ մէջ Կորդուաց: 7 Զոր լուեալ մեծին Խոսրովայ յՈւտէացւոց գաւառին, իբր զԿարենեանցն կարծեցեալ եկաւորութիւն` գունդ առաքէ յաւգնականութիւն Անակայ: 8 Որոց պատահեալ Անակայ` ածեն զնա հրամանաւ թագաւորին ի գաւառն, որ անուանեալ կոչի Արտազ, ի տեղի դաշտավայրս, ուր յայտնեցան նշխարք սրբոյ եւ մեծի առաքելոյն մերոյ Թադէի:
9 Եւ աստ ասեմ զրոյց զսքանչելի ծերոյն որ ասէր, եթէ «ի նախնեաց ունիմ սովորութիւն, որդի ի հաւրէ առնլով զյիշատակ զրուցացս այսոցիկ», որպէս Ոլիմպիոդորայն յաղագս Տարաւնոյ եւ Սիմն կոչեցեալ լերինն: 10 Արդ` ի բնակելն Անակայ ի դաշտին Արտազու` պատահէ նմա տեղի աւթարանին մաւտ առ դիրս սրբոյ Առաքելոյն, որպէս թէ ի ներքսագոյն սրսկապանի խորանին. եւ անդ ասեն զյղութիւն մաւր սրբոյ եւ մեծի մերոյ Լուսաւորչին: 11 Վասն որոյ եւ զնորին Առաքելոյ շնորհսն ընկալեալ որ առ հանգստարանաւ նորին զլինելութիւն էառ` զնորին ելից զհոգեւոր մշակութեանն պակասութիւն:
12 Եւ յետ անցանելոյ երկուց ամաց գալստեանն Անակայ ի Հայս` յերրորդումն սպանանէ զԽոսրով, որ թագաւորեաց ամս քառասուն եւ ութ: 13 Եւ մեռանի ինքն եւ իւրքն ամենայն, պահելով խնամոցն Աստուծոյ զսա միայն, որ ակնարկութեամբն Աստուծոյ եւ շնորհաւք Առաքելոյն ստեղծանել կամ լուսաւորել ասեմք յարգանդի մաւրն, զառաքելութեան իւրոյ զշնորհս ի ձեռն տալով նմա: 14 Իսկ զմնացեալսն ի զրուցացս ուսուցանէ քեզ Ագաթանգեղոս:

ՀԵ

Յաղագս Փերմելիանեայ եպիսկոպոսի Կեսարու Կապադովկացւոց եւ պատմութեան նորին:
2 Փերմելիանոս եպիսկոպոս Կեսարու Կապադովկացւոց էր այր սքանչելի յուսումնասիրութեան, որ եւ ի տղայութեան իւրում առ Որոգինէս երթեալ վարժեցաւ: 3 Սա բազում խաւսս արար, յորոց մի է պատմութիւն հալածանաց եկեղեցւոյ, որ յառաջ յաւուրս Մաքսիմիանոսի եւ Դեկոսի յարեաւ եւ որ հուսկ յետոյ յամս Դիոկղետիանոսի, շարայարեալ ի նա եւ զգործս թագաւորացն: 4 Յորում ասէ` վեշտասաներորդ եպիսկոպոս կացեալ Աղեքսանդրացւոց Պետրոս, վկայեալ յիններորդ ամի հալածանացն: 5 Գրէ զբազումս վկայեալս եւ ի Խոսրովայ, ի մերում աշխարհիս, համայն եւ յետ նորա աւտարք յաւտարաց: 6 Բայց զի ոչ ճշմարտութեամբ եւ ոճով պատմէ, եւ ոչ զանուանսն նշանակէ կամ զտեղիս կատարմանցն` ոչ ինչ կարեւորագոյն համարեցաք երկրորդել: 7 Նոյնպէս եւ զԱնտոնինէ որդւոյ Սեւերեայ ասէ` պատերազմեալ ընդ Վաղարշայ Պարսից արքայի ի Միջագետս, եւ մեռանել ի մէջ Եդեսիայ եւ Խառանու, եւ մերոյն Խոսրովու ոչ յոք հակամիտեալ:
8 Իսկ որ ինչ զկնի մահուանն Խոսրովայ մինչեւ ցթագաւորութիւնն Տրդատայ ի ժամանակս անիշխանութեանն պատմէ` ստոյգ համարելով երկրորդեմք քեզ համառաւտ բանիւք: 9 Բայց եւ որ ինչ ի թագաւորութեանն Տրդատայ եւ յետ նորա, ոչ հեղգութեամբ եւ անզգուշաբար վրիպեալ, եւ ոչ կամաւոր սխալանաւք ի սմա յարմարեալ բան, այլ որ ինչ ի յիշատակաց դիւանագիր մատենիցն Յունաց: 10 Իսկ ըստ նմանեացն ապա եւ որ ինչ ի համբաւուց արանց իմաստնոց եւ հնախաւս սիրաբանից ստուգապէս տեղեկացեալ, արդարաբար քեզ զրուցեցաք:

ՀԶ

Դիմումն ի մեզ Արտաշրի, եւ յաղթել կայսեր Տակիտոսի:
2 Նոյն այր ասէ, եթէ յետ սուսերահարն լինելոյ Խոսրովու, միաբանեալ նախարարք Հայոց` ածեն իւրեանց յաւգնականութիւն զզաւրս Յունաց որ ի Փռիւգիայ` Պարսից ընդդիմանալ եւ պահել զաշխարհս: 3 Եւ իսկոյն ազդեցին Վաղերիանոսի կայսեր: 4 Բայց վասն զի Գուդք անցեալ ընդ Դանուբ գետ զբազում գաւառս գերի վարեցին, եւ զԿիւկղադայ կղզիս աւար առին` վասն որոյ ոչ ժամանէ մերոյ աշխարհիս թեւարկել Վաղերիանոս. նա եւ ոչ յերկարէ զկեանսն, առնլով ի նմանէ զթագաւորութիւնն Կղաւդիոս, եւ յետ նորա Աւրեղիանոս, հուպ ընդ հուպ փոխանորդելով զմիմեանս. այլ եւ ամսականաւք թագաւորեալ Կիւնտոս եւ Տակիտոս եւ Փղոռիանոս եղբարք: 5 Վասն որոյ համարձակաբար արշաւեալ ի մեզ Արտաշրի, եւ զզաւրս Յունաց փախստական արարեալ, գերելով զյոլով մասն աշխարհիս` յաւեր դարձուցանէ: 6 Յորմէ գաղթեալ նախարարքն Հայոց, հանդերձ ազգաւն Արշակունեաց ի Յոյնս ապաւինէին. յորոց մի էր եւ Արտաւազդ Մանդակունի, որոյ առեալ զՏրդատ որդի Խոսրովու` ի դուռն կայսեր հասուցանէր: 7 Վասն որոյ հարկաւորեալ Տակիտոս` ընդդէմ Արտաշրի գայ զկողմամբք Պոնտոսի, եւ զեղբայր իւր զՓղոռիանոս այլով գնդաւ ընդ Կիւլիկիայ արձակէ: 8 Իսկ Արտաշիր հասեալ ի Տակիտոս` ի փախուստ դարձուցանէ, որ եւ սպանաւ ի յիւրոցն ի Ճանիւս Պոնտացւոց, որ են Խաղտիք. նոյնպէս եւ եղբայր նորա Փղոռիանոս յետ ութսուն եւ ութ աւուր ի Տարսոն:

ՀԷ

Յաղագս խաղաղութեան Պարսից եւ Յունաց, եւ շինելոյ Արտաշրի զՀայս յամս անիշխանութեանն:
2 Բայց Յունաց թագաւորեաց Պռոբոս, եւ խաղաղութիւն արարեալ ընդ Արտաշրի` բաժանէ զաշխարհս, սահմանադրութեամբ փոսս գործելով: 3 Եւ Արտաշրի նուաճեալ զազգ նախարարացն` զգաղթեալսն անդրէն դարձուցանէ, եւ զամրականսն ի վայր իջուցանէ, բայց ի նախարարէ ումեմնէ, որոյ անուն Օտայ կոչէր, ի տոհմէն Ամատունեաց, որ փեսայ էր ազգին Սղկունեաց եւ սնուցող Խոսրովիդխտոյ, դստեր Խոսրովայ, որջացեալ յամուրն Անի` իբր ի կաղաղի հանդարտութեան ղաւղեալ:
4 Իսկ Արտաշրի գեղեցկապէս յարդարեալ զաշխարհս Հայոց` ի կարգ առաջին հաստատէր: 5 Նա եւ զԱրշակունիսն, զմեկուսացեալսն ի թագէն եւ յԱյրարատն բնակելոյ, կարգէ ի նոյն տեղիս մտիւք եւ ռոճկաւք, որպէս եւ էինն: 6 Եւ զմեհենիցն պաշտամունս առաւել եւս յորդորէ. այլ եւ զհուրն որմզդական, որ ի վերայ բագնին որ ի Բագաւան, անշէջ հրամայէ լուցանել: 7 Բայց զանդրիսն, զոր արար Վաղարշակ պատկեր իւրոց նախնեացն հանդերձ արեգակամբ եւ լուսնիւ յԱրմաւիր, եւ փոխեցան յԱրմաւրայ ի Բագարան եւ դարձեալ յԱրտաշատ` զայնոսիկ փշրէ Արտաշիր: 8 Եւ զերկիրս գրով ընդ հարկաւ իւրով արկանէ, եւ ամենեւիմբ զիւր անունն հաստատէ:
9 Նա եւ զսահմանս հաստատեալս յԱրտաշիսէ, զքարինս յերկրի կացուցանելով, նորոգեաց, եւ յիւր անունն փոխելով Արտաշիրական անուանեաց: 10 Եւ կալաւ զաշխարհս մեր որպէս զմի յաշխարհացն իւրոց, պարսիկ գործակալաւք, ամս քսան եւ վեց. եւ յետ նորա որդի նորին, որ անուանեցաւն Շապուհ, որ լսի Արքայամանուկ ցթագաւորելն, Տրդատայ, ամ մի:

ՀԸ

Կոտորումն ազգին Մանդակունեաց յԱրտաշրէ:
2 Բայց Արտաշրի լուեալ էր, թէ ոմն ի նախարարացն Հայոց առեալ զմի յորդւոցն Խոսրովայ, փախուցեալ ապրեցոյց, ի դուռն կայսեր հասուցանելով: 3 Եւ քննեալ թէ ո'վ ոք նա իցէ` եղեւ վերահասու, թէ նա է Արտաւազդ յազգէն Մանդակունեաց. հրամայեաց զամենայն ազգն ջնջել սատակմամբ: 4 Քանզի ի գաղթելն Հայոց յԱրտաշրէ` գաղթին եւ նոքա ընդ ցեղս այլոց նախարարացն. եւ ի նուաճելն Արտաշրի զայլսն` դառնան եւ նոքա, եւ սատակին սրով ամենեքին: 5 Բայց զկոյս մի գեղեցկադիմակ, ի քերցն Արտաւազդայ, գողացեալ Տաճատայ ուրումն, որ էր յազգէն Աշոցան, ի զաւակէ Գուշարայ հայկազնոյ, փախուցեալ ի Կեսարացւոց քաղաքն ապրեցուցանէր, ամուսնաւորեալ ընդ ինքեան վասն չքնաղագեղ կերպարանին:

ՀԹ

Յաղագս նահատակութեանն Տրդատայ յամս անիշխանութեանն Հայոց:
2 Պատմէ զնահատակութեանցն Տրդատայ, նախ ի մանկութեանն յերիվար կամակար աշտանակեալ, եւ կորովի ձիավարեալ, եւ զէնս շարժեալ յաջողակաբար, եւ այլ պատերազմականս ուսանել ախորժակս. ապա ըստ Պեղոպոնէսացւոց մեհենական հրամանին Հիփիտեայ ի մրցանակս ագոնին առաւելեալ քան զԿղիտոստրադոս հռոդացի, որ զվզէ եւեթ կալեալ յաղթէր. դարձեալ եւ քան զԿերասոս արգիացի, զի նա զկճղակ եզին թափեաց. իսկ սա զերկուց ցլուց վայրենեաց միով ձեռամբ կալեալ զեղջերէն, թափեաց հանդերձ ընդվզեալ ջախջախմամբ: 3 Եւ ի ձիընթացս մեծի կրկիսին կառավարել կամեցեալ` ի հմտութենէ հակառակորդին ոստուցեալ յերկիր անկաւ, եւ բուռն հարեալ արգել զկառսն. ընդ որ ամենեքին զարմացան: 4 Եւ ի պատերազմելն Պրոբոսայ ընդ Գութս, եղեւ սով սաստիկ. եւ յոչ գտանելոյ շտեմարանաց` յարեան զաւրքն ի վերայ եւ սպանին զնա. նոյնպէս եւ ի վերայ ամենայն իշխանացն դիմեցին: 5 Իսկ Տրդատ միայն ընդդէմ կացեալ` չեթող զոք մտանել յապարանսն Լիկիանոսի, առ որում ինքն Տրդատ էր:
6 Բայց Կարոս հանդերձ որդւովքն Կարինեաւ եւ Նոմերիանոսիւ թագաւորեաց. եւ զաւրաժողով եղեալ, ետ ճակատ ընդ Պարսից արքային, եւ յաղթեալ` դարձաւ ի Հռոմ: 7 Վասն որոյ բազում ազգս ի սատարութիւն կալեալ Արտաշրի, թիկունս արարեալ զանապատն Տաճկաստանի` դարձեալ ետ ճակատ ընդ զաւրս Հռոմայեցւոց կրկին, աստի եւ անտի Եփրատու, յորմէ սպանաւ Կարոս ի Յռինովն: 8 Նոյնպէս եւ Կարինոս, որ ի վերայ Կոռնակայ չոգաւ յանապատ, ընդ որում եւ Տրդատ. եւ սատակեցաւ նա եւ զաւրն, եւ մնացեալքն ի փախուստ դարձան: 9 Յորում եւ Տրդատայ վիրաւորեալ երիվարն` ոչ աճապարեաց ընդ փախստեայսն, այլ առեալ զզէն իւր եւ զկազմած ձիոյն` ի լուղ ընդ լայնատարած եւ խորայատակն անցանէր ընդ Եփրատ ի բուն զաւրսն իւրեանց, ուր Լիկիանոսն էր: 10 Ընդ նոյն աւուրս լինի սպանեալ եւ Նոմերիանոս ի Թրակէ, եւ փոխանորդէ զթագաւորութիւնն Դիոկղետիանոս: 11 Իսկ որ ինչ ի նորա ժամանակի Տրդատայ գործք` ուսուցանէ քեզ Ագաթանգեղոս:

Ձ

Յայտարարութիւն սակաւուք սննդեան եւ վարուց Գրիգորի եւ որդւոցն, եւ թղթոյն Արտիթեայ եպիսկոպոսի, որ վասն հարցմանն Մարկոսի միայնակեցի ի Յագռոճանի:
2 Այր ոմն ի Պարսից, ոչ ի փոքունց եւ յաննշանից, որում անուն էր Բուրդար, գնացեալ անտի եւ եկեալ ի կողմանս Գամրաց` պանդխտեցաւ ի Կեսարիայ: 3 Եւ առեալ կին ի հաւատացելոց, որում անուն Սոփի կոչէր, զքոյր ուրումն մեծատան, որ Եւթաղիոս յորջորջէր, դարձաւ անդրէն գնալ յերկիրն Պարսից հանդերձ կնաւ իւրով. զորոյ զհետ մտեալ Եւթաղեայ` համոզեալ արգելոյր: 4 Որոյ հանդիպեալ ծննդեան մերոյ Լուսաւորչին` ըստ պատահման մտանէ ստընտու մանկանն. եւ ի հասանել աղետին` առեալ Եւթաղեայ զքոյր իւր եւ զայր նորա հանդերձ մանկամբն ի Կապադովկացւոց աշխարհն դառնայր: 5 Այլ զայս ամենայն գործէ յառաջատեսութիւնն Աստուծոյ, որպէս կամք են իմոյս ասել բանի, յաղագս որ ի մեզ փրկութեան ճանապարհ: 6 Ապա թէ ոչ, որո՞ւմ յուսոյ ակն ունելով զմանուկն պահլաւիկ ի Հռոմայեցւոց իշխանութեանն սնուցանէին, եւ Քրիստոսի ընծայէին հաւատոց:
7 Բայց յարբունս հասակի հասեալ մանկանն` փեսայացուցանէ հաւատացեալ ոմն այր, որում անուն էր Դաւիթ, ի դուստր իւր Մարիամ. որ յետ երից ամաց երկուց որդւոց լինելոյ, ի կամաց երկոցունց մեկնեալ ի միմեանց զատչին: 8 Մարիամ հանդերձ մանկամբն կրտսերաւ ի վանս կանանց երթեալ կրաւնաւորէր. որոյ յարբունս հասեալ մանկանն, զհետ ընթանայ միայնաւորի ուրումն, որում անուն էր Նիկոմաքոս: 9 Իսկ անդրանիկն առ դայեկաց մնացեալ, որ ապա աշխարհավարեալ ամուսնացաւ: 10 Բայց հայր նոցին Գրիգոր անցեալ գնաց առ Տրդատ` զհայրենեացն հատուցանել պարտիս, կամ որպէս պարտ է ասել ճշմարտութեամբ` զառաքելութեանն վիճակ մերոյ աշխարհիս եւ զքահանայապետութեանն հանդերձ մարտիրոսութեամբն վարժելով:
11 Բայց արդարեւ հաւր սքանչելւոյ որդիք զարմանալիք առաւել քան զառաւել. զի ո'չ նա խնդրեաց զորդիսն` յորժամ դարձաւ ընդ Տրդատայ, եւ ոչ նոքա չոգան առ նա. եւ այն գրեա' թէ վասն երկիւղի հալածանացն. բայց եւ ոչ ի քահանայանալն եւ ի փառաւորել հաւրն երեւեալ պերճացան նոքա: 12 Վասն որոյ եւ ոչ նա յամեաց ի Կեսարիայ, այլ փութապէս դարձեալ` ի Սեբաստացւոց քաղաքին անսայր հաւաքել զնիւթ վարդապետութեանն: 13 Այլ թէ եւ բազում աւուրս արարեալ ի Կեսարիայ` ոչ ինչ, զորոց զմտաւն ածէր` առնելոց էին, անսպառին եւ անանցականին միայն սկելով. որք ոչ զպատիւն յինքեանս ձգէին, այլ պատիւն զհետ նոցա ընթացաւ, որպէս ուսուցանէ քեզ Ագաթանգեղոս:

ՁԱ

Եթէ ուստի' եւ զիա'րդ ազգ Մամիկոնէից:
2 Վախճանեալ Արտաշրի որդւոյ Սասանայ` թողու զթագաւորութիւնն Պարսից որդւոյ իւրում Շապհոյ: 3 Ի սորա աւուրս ասեն եկեալ ի Հայս նախնի ազգին Մամիկոնէից յարեւելից հիւսիսականէն, ի քաջատոհմիկ եւ ի գլխաւոր աշխարհէ եւ ամենայն հիւսիսականաց ազգաց առաջին ասեմ իսկ զՃենացն. որ ունին զրոյցս այսպիսիս:
4 Յամս կատարման կենացն Արտաշրի, Արբոկ ոմն Ճեն-բակուր, որպէս ասի ի նոցա լեզուն պատիւ թագաւորութեան. սորա երկու դայեկորդիք, Բղդոխ եւ Մամգոն անուն կոչեցեալ, մեծ նախարարք: 5 Եւ չարախաւսեալ Բղդոխայն զՄամգոնայն` հրամայեաց թագաւորն Ճենաց Արբոկ սպանանել զՄամգոնն: 6 Զոր իմացեալ Մամգոնայն` ոչ գայ ի կոչն արքայի, այլ փախուցեալ աղխիւ իւրով անկանի առ Արտաշիր թագաւորն Պարսից: 7 Եւ Արբոկ հրեշտակս առաքէ խնդրել զնա. եւ ի չլսելն Արտաշրի` պատերազմ ի վերայ նորա յաւրինէ թագաւորն Ճենաց: 8 Եւ իսկոյն մեռեալ Արտաշրի` թագաւորէ Շապուհ:
9 Արդ` թէպէտ եւ ոչ տայ Շապուհ զՄամգոնն ի ձեռս տեառն իւրոյ, այլ եւ ոչ յԱրեաց երկրին թողու. բայց ամենայն աղխիւն իւրով առաքէ զնա իբրեւ զվտարանդի առ գործակալս իւր որ ի Հայս: 10 Եւ յղէ առ թագաւորն Ճենաց` ասելով, թէ «Մի' թուեսցի քեզ դժուար, զի ի ձեռս քո ոչ կարացի տալ զՄամգոն. վասն զի երդուեալ էր նմա հաւրն իմոյ ի լոյսն արեգական. այլ վասն անխռով զքեզ առնելոյ` հալածեցի զնա յաշխարհէս իմմէ յեզր երկրի եւ ի մուտս արեւու, որ հաւասար է նմա մահու. եւ արդ մի' լիցի պատերազմ ընդ իս եւ ընդ քեզ»: 11 Եւ զի քան զամենայն բնակեալս ի վերայ երեսաց երկրի խաղաղասէր ասեն գոլ զազգն Ճենաց` յանձն առնու առնել զհաշտութիւն. ուստի յայտ իսկ է, եթէ են արդարեւ խաղաղասէր եւ կենսասէր ազգն Ճենաց:
12 Սքանչելի է եւ աշխարհն առատութեամբ ամենայն պտղոց, եւ գեղեցիկ բուսովք զարդարեալ, քրքմաւէտ եւ սիրամարգաշատ եւ բազմամետաքս, անբաւութիւն յամուրաց եւ հրեշից, եւ որ էշայծեմունսդ անուանեն. ուր հասարակաց կերակուր ասեն զառ մեզ պատուական եւ սակաւուց ճաշակելիս` զփասեան եւ զպոր, եւ այլք այսպիսիք: 13 Այլ զականց եւ զմարգարտաց ոչ ասեն գիտել զհամար մեծամեծացն. իսկ պատուականքս առ մեզ զգեստուց եւ սակաւուց ագանելիք` հասարակաց նոցա է զգեստ: 14 Եւ այս յաղագս աշխարհին Ճենաց:
15 Իսկ Մամգոնայ յոչ կամաց եկեալ յաշխարհս մեր` հանդիպեցաւ գալստեանն Տրդատայ. եւ ոչ դարձաւ ընդ զաւրս Պարսից, այլ ամենայն աղխիւն իւրով ընդ առաջ գնաց նմա մեծաւ պատարագաւ. եւ Տրդատ ընկալաւ զնա, բայց ընդ իւր ի պատերազմ ոչ էառ յերկիրն Պարսից. այլ ետ տեղի աղխի նորա եւ ռոճիկ ի կերակուր, փոփոխելով տեղի ի տեղւոջէ ցբովանդակ ամս:

ՁԲ

Նահատակութիւնք Տրդատայ ի թագաւորութեանն յառաջ քան զհաւատալն:
2 Քանզի ոչ է պատմութիւն ճշմարիտ առանց ժամանակագրութեան, վասն որոյ եւ մանրախուզիւ քննեալ` գտաք զթագաւորելն Տրդատայ յերրորդ ամի Դիոկղետիանոսի, եւ գալ այսր հանդերձ մեծաւ զաւրու: 3 Որոյ հասեալ ի Կեսարիայ` յոլովք ի նախարարացն ընդ առաջ լինէին: 4 Եւ եկեալ յաշխարհս` գտանէ զՕտայ սնուցեալ զքոյր իւր զԽոսրովիդուխտ, եւ պահեալ զգանձսն ամրոցաւն հանդերձ յոյժ երկայնմտութեամբ. քանզի էր արդարեւ համբերող, ժուժկալ եւ առաւել իմաստուն. զի թէպէտ եւ ոչ ծանեաւ զճշմարտութիւնն յաղագս Աստուծոյ, սակայն զստութիւն կռոցն գիտաց: 5 Նոյնպէս էր եւ սան նորա Խոսրովիդուխտ, կուսան համեստ որպէս զաւրինաւոր ոք, եւ ոչ ամենեւին ունել անդուռն բերան, նման այլոց կանանց:
6 Իսկ Տրդատ ի հազարապետութիւն Հայոց զՕտայն կացուցանէ եւ շնորհակալութեամբ պատուէ զնա, եւ առաւել եւս զիւր դայեկորդին, զՄանդակունին Արտաւազդ, վասն լինելոյ նմա պատճառ փրկութեան եւ հայրենականացն հասելոց փառաց. յաղագս որոյ ի ձեռս տայ նմա զսպարապետութիւն զաւրացն Հայոց: 7 Նորին աղագաւ եւ զՏաճատ քեռայր նորին իշխան ի վերայ գաւառին Աշոցաց կարգէ: 8 Սա էր որ յապայսն զգացոյց աներոյն իւրոյ Արտաւազդայ, եւ նա արքայի, նախ` զԳրիգոր Անակայ լինել որդի, եւ ապա զկնի` վասն որդւոցն Գրիգորի, որպէս հմուտ եղեալ, ի Կեսարացւոց քաղաքին բնակելով:
9 Իսկ քաջին Տրդատայ երագապէս եւ բազում ճակատս տուեալ, նախ ի Հայս եւ ապա ի Պարսս` իւրով անձամբ առնէր զյաղթութիւնն: 10 Որ ի միում նուագի, առաւել քան զԵղիանանն զայն ի հնումն, կանգնեաց զնիզակն յոգնական համաթիւ վիրաւորաց: 11 Դարձեալ յերկրորդումն` կորովեացն Պարսից զփորձ առեալ զսաստկութեան սկային եւ կուռ վառուածոցն, բազում վիրաւք պատեալ զձին` սատակեցին նետաձգութեամբք. որոյ զարկուցեալ յերկիր ընկենոյր զարքայն: 12 Իսկ նորա յարուցեալ եւ հետի յարձակեալ, փոխանակ իւր զբազումս ընկենոյր ի թշնամեացն, եւ զմիոյ ուրումն զձին կալեալ, արիաբար աշտանակէր: 13 Դարձեալ յերկրորդին միւսանգամ կամաւոր լեալ հետի` սուսերաւ զերամակս փղացն պուղէր: 14 Եւ այսպիսի նահատակութեամբք յամեալ ի Պարսս եւ յԱսորեստան` անդր եւս քան զՏիզբոն յարձակի:

ՁԳ

Յաղագս առնելոյ կին Տրդատայ զԱշխէն, եւ Կոստանդնի զՄաքսիմինայ, եւ թէ ո'րպէս հանդիպեցաւ հաւատոց:
2 Եկեալ Տրդատայ յաշխարհս` առաքէ զՍմբատ ասպետ, զհայր Բագարատայ` ածել զկոյսն Աշխէն, զդուստրն Աշխադարայ, իւր ի կնութիւն. որ ինչ նուազ էր կոյսն արքային հասակի: 3 Եւ հրամայէ գրել զնա արշակունի եւ զգեցուցանել ծիրանիս եւ թագ կապել, զի հարսնասցի արքայի: 4 Յորմէ եղեւ որդի Խոսրով, ոչ համեմատ հասակի ծնողաց իւրոց:
5 Ընդ նոյն աւուրս լինին հարսանիք եւ Մաքսիմինայ դստերն Դիոկղետիանոսի ի Նիկոմիդայ, փեսայանալով նմա Կոստանդիանոսի կեսարի որդւոյ Կոստայ թագաւորին Հռոմայ, որ ոչ էր ի դստերէն Մաքսիմիանոսի, այլ Հեղենայ պոռնկէ ծնեալ: 6 Այս Կոստանդիանոս բարեկամացեալ ի հարսանիսն ընդ Տրդատայ մեր թագաւորի: 7 Եւ յետ ոչ բազում ամաց մեռեալ Կոստանդ` փոխանորդ նմա առաքէ Դիոկղետիանոս զնորին որդի եւ զիւր որդիացեալն Կոստանդիանոս:
8 Սա յառաջ քան զթագաւորելն, մինչ դեռ կեսար էր, պարտեալ ի մարտն, եւ տրտմութեամբ մեծաւ ննջեալ` երեւութացաւ նմա ի քուն խաչ աստեղեայ յերկնից, պարունակեալ գրով, ասէ. «Այսու յաղթեա». զոր արարեալ սիւգնոյն եւ յառաջաբերեալ` յաղթեաց պատերազմացն: 9 Բայց յետոյ հրապուրեալ ի կնոջէն իւրմէ Մաքսիմինայ, ի դստերէն Դիոկղետիանոսի, յարոյց հալածանս եկեղեցւոյ. եւ զբազումս վկայեալ` ինքն եղեփանդական բորոտութեամբ ըստ բոլոր ընկալեալ մարմնոյն ապականեցաւ վասն յանդգնութեանն: 10 Զոր ոչ կարացին բուժել արիողական կախարդքն եւ մարսիկեան բժիշկքն. յաղագս որոյ յղեաց առ Տրդատ` առաքել նմա դիւթս ի Պարսից եւ ի Հնդկաց. սակայն եւ այնք ոչ հասին նմա յաւգուտ: 11 Զոր եւ քուրմք ոմանք ի դիւաց խրատուէ հրամայեցին բազմութիւն տղայոց զենուլ յաւազանս եւ ջերմ արեամբ լուանալ եւ ողջանալ: 12 Որոյ լուեալ զլալիւն մանկանցն, հանդերձ մարցն կականմամբք, գթացեալ մարդասիրեաց, զնոցայն լաւ վարկուցեալ քան զիւրն փրկութիւն: 13 Յաղագս որոյ զփոխարէնն յԱստուծոյ ընդունի, յանրջական տեսութիւն յԱռաքելոցն առեալ հրաման` սրբիլ լուացմամբ կենսատու աւազանին ի ձեռն Սեղբեստրոսի եպիսկոպոսի Հռոմայ, որ ի նմանէ հալածանացն թագուցեալ էր ի Սերապտիոն լերին. յորմէ եւ աշակերտեալ հաւատաց. զբռնաւորսն ամենայն բառնալով Աստուծոյ յերեսաց նորա, որպէս համառաւտ ուսուցանէ քեզ Ագաթանգեղոս:

ՁԴ

Սատակումն Սլկունեաց ի Ճենազնոյն Մամգոնայ:
2 Ընդ հանգչելն Շապհոյ արքայի Պարսից ի պատերազմացն, եւ ի գնալն Տրդատայ ի Հռոմ առ սուրբն Կոստանդիանոս, պարապ առեալ խորհրդոց Շապհոյ` նիւթէ չարիս ի վերայ մերոյ աշխարհիս. թովեալ զհիւսիսայինսն ամենայն, ելանել ի Հայս` ժամ դնէ եւ իւր գալ Արեաւք ի միւս կողմանէն: 3 Ի նորին բանս հրապուրեալ Սղուկ նահապետ ազգին Սլկունեաց, զինքեանն սպանանէ զփեսայ, զծերացեալն Օտայ, որ էր ի տոհմէն Ամատունեաց եւ սնուցող Խոսրովիդխտոյ քեռ թագաւորին: 4 Եւ այն ինչ ընդ հուպ եկեալ մեծին Տրդատայ յարեւմտից եւ լուեալ զայս ամենայն, եւ գիտացեալ, թէ ոչ ի ժամադրութիւնն եկն Շապուհ` խաղայ ի վերայ հիւսիսականացն: 5 Իսկ նահապետ ազգին Սլկունեաց ամրանայր յամրոցին, որ անուանեալ կոչի Ողական, ապաւէն առնելով իւրեանց զբնակիչս Սիմն կոչեցեալ լերինն. եւ ընդդիմացեալ թագաւորին` աղմկէր զերկիրն, եւ մերձ առ լերամբն ոչ թողացուցանէր այլում պարապել գործոյ: 6 Ասէ ցամենայն նախարարութիւնս տանս Հայոց պարապել գործոյ: 7 Ասէ ցամենայն նախարարութիւնս տանս Հայոց արքայ. «Որ ոք ածցէ առ իս զնահապետն ազգին Սլկունեաց` տաց նմա յաւիտենական իշխանութեամբ զգեաւղս եւ զդաստակերտս, եւ զամենայն իշխանութիւն ազգին Սլկունեաց»: 8 Զոր յանձն առնոյր ճենազնեայն Մամգոն:
9 Եւ ի խաղալ թագաւորին զկողմամբք Աղուանից ի վերայ հիւսիսականացն` գնաց Մամգոն ամենայն աղխիւն իւրով զկողմամբք Տարաւնոյ, որպէս թէ ապստամբեալ ի թագաւորէն. եւ ի չու անկեալ, առաքէ գաղտագնաց հետեւակս, զգացուցանելով նահապետի ազգին Սլկունեաց զգնալն թագաւորին զկողմամբք Աղուանից. «Վտանգ մեծ է, ասէ, թագաւորին Տրդատայ, վասն որոյ գնաց զկողմամբք Աղուանից պատերազմել ընդ ամենայն լեռնոտնեայսն. վասն որոյ մեր է ժամանակ ի ճահ խորհել եւ գործել որ ինչ կամք են. զի խորհեալ եմ դաշնաւոր լինել ընդ քեզ` վասն արհամարհանաց իմոց որ ի թագաւորէն»: 10 Ընդ որ յոյժ ուրախացեալ նահապետ ազգին Սլկունեաց` ընդունի զնա երդմամբ ուխտից. բայց յամուրն ոչ թողու, մինչեւ տեսանել, թէ ո'րպէս պահիցէ զմտերմութիւն երդմանցն եւ դաշնաւորութեանց: 11 Իսկ ասացեալն Մամգոն ամենայնիւ ջանացեալ զմտերմութիւն ցուցանել առ ապստամբն` հաւատարմացաւ նմա որպէս արդարեւ միամիտ գործակից. մինչեւ հրամայեաց նմա համարձակ մտանել յամուրն եւ ելանել:
12 Եւ յետ բազում վստահութեանն, ի միում աւուրց հաւանեցուցանէ զնահապետ ազգին Սլկունեաց ելանել արտաքս յամրոցէն եւ որսալ երէս. եւ ի միջամուխ լինել որսոցն` դիպեցուցանէ աղեղամբն ընդ մէջ թիկանցն, եւ կործան յերկիր զարկուցանէ զապստամբն: 13 Եւ ընթացեալ իւրովք արամբքն ի դուռն ամրոցին` ունի զբերդն, կապելով զամենայն արս որ ի ներքս: 14 Նա եւ զազգն Սլկունեաց խորհեցաւ բառնալ, եւ կոտորեաց զամենեսեան. երկուք ոմանք փախստական անկան յաշխարհն Ծոփաց: 15 Իսկ Մամգոն վաղվաղակի զգացուցանէ թագաւորին. ընդ որ ուրախացեալ Տրդատայ, գրէ հրովարտակ` իշխել նմա ամենայնի զոր խոստացաւն, եւ կարգէ զնա նախարար ի տեղի ապստամբին, անուանելով յանուն իւր Մամգոնեան: 16 Բայց մնացելոցն Սլկունեաց հրամայէ չվնասել:

ՁԵ

Նահատակութիւնք Տրդատայ ի պատերազմին յԱղուանս, յորում միջակտուր արար զթագաւորն Բասլաց:
2 Իսկ թագաւորն Տրդատայ ամենայն Հայաստանաւք իջեալ ի դաշտն Գարգարացւոց` պատահէ հիւսիսականացն ճակատու պատերազմի. եւ ի խառնել երկոցունց կողմանցն` յերկուս ճեղքէ զամբոխ թշնամեացն, սկայաբար շահատակելով: 3 Ոչ կարեմ ասել զերագութիւն ձեռինն, ո'րպէս անբաւք ի նմանէ յերկիր անկեալ թաւալագլոր խաղային, աւրինակ իմն ի գեղեցիկ ցանցորդէ լի ձկամբք յերկիր թաւթափեալ ցանցոյն, կայտռէին յերեսս երկրին: 4 Զոր տեսեալ թագաւորին Բասլաց` մաւտ հասանէ յարքայն. եւ հանեալ յասպազինէն զներդեայ քեմխտապատ պարանն, եւ կորովութեամբ ձգեալ յետուստ կողմանէ` ճահ դիպեցուցանէ յուս ձախակողմանն եւ յանութ աջակողմանն. զի էր վերացուցեալ զձեռնն ածել ումեք սուսերաւ. եւ ինքն վառեալ վերտ պահպանակաւք, ուր ոչ գծէին նետք: 5 Եւ քանզի ոչ կարաց շարժել ձեռամբ զհսկայն` զլանջաւք առ երիվարին. եւ ոչ այնչափ ինչ շութափեաց մտրակել զերիվարն, քան թէ ահեակ ձեռամբն ի ներդեայն աճապարեալ սկային, եւ սաստկութեամբ ուժոյն զիւրեաւ ցանցեալ` ի ճահ դիպեցուցանէր զերկսայրին, եւ ընդ մէջ կտրէր զայրն եւ զոյգ ընդ պարանոցին զգլուխ երիվարին:
6 Իսկ զաւրացն ամենայնի տեսեալ զթագաւորն իւրեանց եւ զզաւրաւորն միջակտուր յայնպիսի ահաւոր բազկէ լեալ` ի փախուստ դառնային. զորոց զհետ մտեալ Տրդատ, վարէ մինչեւ յաշխարհն Հոնաց: 7 Եւ թէպէտ ոչ փոքր հարուած եհաս զաւրացն իւրոց, եւ բազմաց անկումն մեծամեծաց, յորում մեռաւ եւ սպարապետն ամենայն Հայոց Արտաւազդ Մանդակունի, սակայն Տրդատ անտի ըստ հայրենի աւրինին պատանդս առեալ դառնայ: 8 Որով պատճառաւ միաբանեալ զամենայն հիւսիսի, հանեալ զաւր բազում, գումարտակ արարեալ` խաղայ յաշխարհն Պարսից, ի վերայ Շապհոյ որդւոյ Արտաշրի, չորս յիւրոցն առնելով զաւրավարս, զՄիհրան առաջնորդ Վրաց, վստահացեալ վասն ի Քրիստոս հաւատոցն, եւ զԲագարատ ասպետ եւ զՄանաճիհր նահապետ Ռշտունեաց եւ զՎահան նահապետ Ամատունեաց: 9 Բայց յաղագս հաւատոցն Միհրանայ եւ աշխարհին Վրաց ասել կայ մեզ առաջի:

ՁԶ

Յաղագս Նունէի երանելւոյ, եթէ ո'րպէս եղեւ պատճառք փրկութեան Վրաց:
2 Կին ոմն, անուն Նունէ, յընկերաց սրբոց Հռիփսիմեանց ի ցրուելոցն, փախստեամբ հասեալ յաշխարհն Վրաց ի Մծխիթայ, ի նոցա քաղաքն նախագահ, յոյժ ճգնութեամբ ստացեալ շնորհս բժշկութեան, որով եւ զբազում ախտաժետս բժշկեալ, եւ գլխովին զկին Միհրանայ առաջնորդին Վրաց: 3 Վասն որոյ հարցեալ զնա Միհրանայ, եթէ որո'վ զաւրութեամբ առնես զայս սքանչելիս` ուսաւ զքարոզութիւն Աւետարանին Քրիստոսի. եւ ախորժելով լուեալ` պատմեաց իւրոց նախարարացն հանդերձ գովեստիւ: 4 Եւ իսկոյն եհաս առ նա լուր սքանչելեացն, որ եղեն ի Հայս ի թագաւորն եւ ի նախարարսն, եւ զընկերացն երանելւոյն Նունեայ. ընդ որ հիացեալ` զրուցեաց երանելւոյն Նունեայ, յորմէ եւ ստուգագոյնս եւս տեղեկացաւ զամենայն ոճով:
5 Եւ եղեւ ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ ելանել Միհրանայ յորս. մոլորեցաւ ի դժուարս լերանց, խաւարեալ աւդով, այլ ոչ տեսանելեաւք, ըստ այնմ` եթէ կոչէ զմէգ բարբառով, եւ դարձեալ` թէ զտիւ ի գիշեր մթացուցանէ: 6 Այսպիսեաւ Միհրան ըմբռնեալ խաւարաւ, որ եղեւ նմա առիթ մշտնջենաւոր լուսոյն. քանզի զարհուրեալ, յիշեաց զոր լուաւն վասն Տրդատայ, եթէ ի ճանապարհ ելեալ, կամելով յորս գնալ` հասին նմա հարուածք ի Տեառնէ. զոր համարեցաւ, թէ եւ նմա այնպիսի ինչ դիպելոց է: 7 Եւ երկիւղիւ մեծաւ պաշարեալ, խնդրեաց աղաւթիւք` լուսաւորիլ աւդոյն եւ դառնալ խաղաղութեամբ, եւ պաշտել զԱստուածն Նունէի խոստանայր. որում հանդիպեալ` կատարեաց զասացեալսն:
8 Իսկ երանելւոյն Նունէի խնդրեալ արս հաւատարիմս` յղեաց առ սուրբն Գրիգոր, եթէ զի'նչ հրամայեսցէ նմա գործել այնուհետեւ. քանզի յաւժարութեամբ ընկալան Վիրք զքարոզութիւն Աւետարանին: 9 Եւ հրաման ընդունի` կործանել զկուռսն, որպէս ինքն արար, եւ կանգնել զպատուական նշան խաչին մինչեւ ցաւր տալոյ Տեառն հովիւ յառաջնորդութիւն նոցա: 10 Եւ իսկոյն կործանեաց զամպրոպային պատկերն Արամազդայ, որ կայր մեկուսի ի քաղաքէն, գետոյն հզաւրի ընդ մէջ անցանելով. զոր սովոր էին երկրպագել այգուն այգուն ի տանեաց իւրաքանչիւր, զի հանդէպ նոցա երեւէր. իսկ եթէ ոք զոհել կամէր` անցեալ ընդ գետն առաջի մեհենիցն զոհէր:
11 Բայց ի վերայ նորա յարեան նախարարք քաղաքին, եթէ ո՞ւմ արդեաւք փոխանակ կռոցն երկրպագեմք. ուսան` եթէ նշանի խաչին Քրիստոսի. զոր արարեալ կանգնեցին ի վերայ վայելուչ բլրոյն յարեւելից կուսէ քաղաքին, մեկուսի բաժանեալ եւ նա փոքրագոյն գետով: 12 Եւ երկրպագեցին ամենայն բազմութիւնն ընդ առաւաւտն նոյնպէս ի տանեաց իւրաքանչիւր: 13 Բայց յորժամ ելեալ ի բլուրն տեսին փայտ կոփեալ, ոչ ճարտարաց ինչ գործ` յոլովք քան զսակաւս արհամարհեցին, իբր թէ այնպիսեաւ լի իցէ ամենայն անտառն նոցա, եւ թողեալ ի բաց գնացին: 14 Իսկ բարերարին Աստուծոյ նայեցեալ ի գայթակղութիւն նոցա` առաքեաց յերկնից սիւն ամպոյ, եւ լցաւ լեառնն բուրմամբ անուշութեան. եւ ձայն բազմութեան սաղմոսերգուաց լսելի եղեւ քաղցր յոյժ, եւ ծագեաց լոյս տպաւորութեամբ խաչի, ըստ ձեւոյ եւ չափոյ փայտեղինին, եւ կալով ի վերայ նորա հանդերձ երկոտասան աստեղաւք. յոր ամենեցուն հաւատացեալ` երկրպագեցին նմա: 15 Եւ յայնմ հետէ զաւրութիւնք բժշկութեան կատարէին ի նմանէ:
16 Իսկ երանելին Նունէ ել գնաց անտի աշակերտել եւ զայլ եւս գաւառսն Վրաց յանապակ լեզուէն, շրջելով անպաճուճաբար եւ առանց աւելորդաց, աւտարացեալ յաշխարհէ եւ որ ի սմա. կամ թէ ճշմարտագոյն ասել` ի խաչ ելեալ, ի կրթութիւն մահու զկեանսն առնելով, բանիւ վկայ Բանին Աստուծոյ, եւ յաւժարութեամբն իւրով որպէս արեամբ պսակեալ: 17 Զոր համարձակիմ ասել, առաքելուհի եղեալ քարոզեաց ի Կղարջաց սկսեալ առ դրամբք Ալանաց եւ Կասբից մինչեւ ի սահմանս Մասքթաց, որպէս ուսուցանէ քեզ Ագաթանգեղոս: 18 Բայց մեք դարձցուք անդրէն ի պատմութիւն Տրդատայ յարձակմանն ի Պարսս:

ՁԷ

Պարտումն Շապհոյ եւ ակամայ հնազանդութիւն ընդ ձեռամբ մեծին Կոստանդիանոսի. եւ Տրդատայ ունել զԵկբատան, եւ գալ ազգականացն. եւ թէ յայնժամ եղեւ գիւտ փրկական փայտին:
2 Բայց Տրդատայ թէպէտ եւ զյաղթութիւն ստացեալ էր, այլ ի հարկանելոյ զաւրուն եւ ի բազում անկելոց նախարարացն` զանգիտեաց ինքեամբ յատուկ մարտնչել ընդ Շապհոյ, մինչեւ եհաս բազմութիւն զաւրուն Հռոմայեցւոց, որք ընդ Ասորեստան յարձակեցան. եւ ի փախուստ զՇապուհ դարձուցին, յաւարի զամենայն երկիրն առեալ: 3 Քանզի եւ Տրդատ միահամուռ իւրովքն, եւ որք ընդ իւրովքն էին զաւրքն, ընդ հիւսիսային կողմանս իշխանութեանն Պարսից դիմեաց տարեկան չուաւորութեամբ:
4 Յայնժամ գայ առ նա ազգականն իւր եւ հարազատ Կամսար, առաջին որդի Պերոզամատայ: 5 Այս Պերոզամատ է այն տղայն, որ ի կոտորելն Արտաշրի զցեղն Կարենեան Պահլաւին, փախուցեալ Բուրզայ ապրեցուցանէր: 6 Որոյ հասեալ յերիտասարդութիւն` ի պատիւ հաւրն եւ ի վերայ զաւրուն կարգի յԱրտաշրէ, առ ի պատերազմել ընդ խուժադուժ ազգսն ընդ այնոսիկ, նենգութեամբ խորհեալ արկանել զնա ի ձեռս բարբարոսաց: 7 Որոյ եղեալ այր քաջ` սքանչելապէս մղեաց զպատերազմունս. եւ ի պարտել զՎզըրկն որ անուանէր Խաքան, նուաճեալ` տայ զդուստր իւր նմա կնութեան. նա եւ այլ կանայս առեալ, զմերձաւորս Արտաշրի, եւ բազում որդիք եղեալ, զաւրացեալ բռնութեամբ ունի զկողմանսն զայնոսիկ. թէպէտ եւ էր ի համար Արտաշրի` այլ ոչ տեսանէ զնա: 8 Եւ ի մեռանելն Արտաշրի ոչ հնազանդի որդւոյ նորա Շապհոյ. եւ ի մարտնչելն ի բազում պատերազմունս յաղթէ, եւ ի մտերմացն Շապհոյ դեղակուր եղեալ մեռանի:
9 Առ նովիմբ ժամանակաւ այլ ոմն կացեալ Վզըրկ Խաքան, որ թշնամութեամբ ընդ Կամսարայ որդւոյ նորա վարէր: 10 Իսկ Կամսարայ դժուարին վարկուցեալ ի մէջ երկուց հզաւր թագաւորաց բնակել թշնամութեամբ, մանաւանդ զի եւ եղբարքն ոչ միաբանեցան ընդ նմա` խաղացեալ ամենայն ընտանեաւք իւրովք եւ աղխիւ գայ առ Տրդատ մեր թագաւոր, եղբարց նորա առ Շապուհ երթալով: 11 Այս Կամսար ահագին քաջութեամբ նահատակեալ առ հարբն ի պատերազմունս, ի շահատակելն իւրում հարկանի յումեմնէ սակերբ զգլուխն. եւ վերացուցեալ մասն ինչ յոսկերէ սկաւառակին, բժշկեալ ի դեղոց, պակաս գոլով բոլորութիւն գագաթանն` անուանեցաւ Կամսար այնր աղագաւ:
12 Բայց Տրդատայ իւր հաստատեալ զեաւթնպարսպեանն Եկբատան, երկրորդ եւ վերակացուս յինքենէ թողեալ` դառնայ ի Հայս, ընդ իւր ածելով զԿամսար ամենայնիւքն: 13 Քանզի Շապուհ աղաչեաց զյաղթողն Կոստանդիանոս` խնդրել զհաշտութիւն եւ հաստատել զխաղաղութիւն մշտնջենաւոր. զոր արարեալ սրբոյն Կոստանդիանոսի, յետ այնորիկ, առաքեաց զՀեղինէ զմայր իւր յԵրուսաղէմ ի խնդիր պատուական խաչին. զոր եւ եգիտ իսկ զփրկական փայտն հանդերձ հինգ բեւեռաւքն, ի ձեռն Յուդայի հրէի, որ ապա եկաց եպիսկոպոս յԵրուսաղէմ:

ՁԸ

Կապումն Լիկիանոսի, եւ փոխումն արքունեացն ի Հռոմէ, եւ շինել Կոստանդնուպաւլսի:
2 Ի բառնալն Աստուծոյ զբռնաւորսն ամենայն յերեսաց Կոստանդիանոսի` մեծարեաց նա զԼիլիանոս մեծութիւն յոյժ, եւ ետ նմա ի կնութեան զքոյր իւր ոչ համամայր, ծիրանեաւք եւ պսակաւ կայսերական զարդարեաց զնա, եւ յերկրորդականս հասուցեալ պատիւս` արքայ ամենայն արեւելից կացոյց: 3 Բայց զոր աստուածային բանն առ Եբրայեցիսն անհնարին համարեալ, չարութեանն փոփոխումն` նոյն եւ աստանաւր պատահի. ընձու անկարելի է զխայտուցսն փոխել, եւ Եթովպացւոյ զթխութիւն, նոյնպէս մարդոյ ամպարշտի` զբարսն: 4 Քանզի սա նախ առ ի հաւատսն գտանի դրժող, եւ երկրորդ առ բարեգործն իւր ապստամբ: 5 Յարոյց հալածանս եկեղեցւոյ, եւ նենգութիւն գաղտնի ընդդէմ Կոստանդիանոսի. նա եւ չարիս բազմազանս հասոյց ամենեցուն, որ ընդ իւրով իշխանութեամբն էին, ցանկասէրս այս եւ գարշելի ալեւոր, ներկածոյ ունելով զհերս. որ եւ զկին իւր ի մեծ նեղութիւն արգել, սակս տարփութեան երանելւոյն Գլափիւռայ, վասն որոյ սպան զսուրբն Բասիլիոս Ամասիոյ Պոնտացւոց եպիսկոպոս:
6 Եւ իբրեւ յայտնեցաւ դաւն, եւ գիտաց եթէ նմա լուռ ոչ լինի Կոստանդիանոս` ժողովեաց զաւրս ընդդիմանալ պատերազմաւ: 7 Եւ ցրտացեալ ի սիրոյն Տրդատայ մեր թագաւորի, ակնածէր որպէս արդարեւ ի թշնամւոյ. քանզի գիտէր եթէ ատելի է արդարոյ ամենայն ամբարիշտ: 8 Իսկ իբրեւ եկն յաղթողն Կոստանդիանոս` մատնեաց Աստուած ի ձեռս նորա զԼիկիանոս. յոր խնայեալ որպէս ի ծերունի եւ ի քեռայր` ետ տանել ի Գաղղիուս հանդերձ երկաթի կապանաւք, դնել ի մետաղս, զի աղաւթեսցէ առ Աստուած, որում մեղաւն, թերեւս երկայնամիտ լիցի առ նա: 9 Եւ ինքն հանդերձ որդւովքն մի թագաւորութիւն զՀռոմայեցւոցն ցուցեալ` զքսանեմեակն ի Նիկոմիդացւոց քաղաքին կատարեաց: 10 Զի ի չորրորդ ամէ հալածանացն սկսեալ թագաւորել մինչեւ ցերեքտասաներորդ ամն խաղաղութեան, զոր եւ այսաւր տաւնէ աշխարհ:
11 Եւ ոչ պարտ վարկուցեալ ի Հռոմ դառնալ, այլ ի Բիւզանդիոն անցեալ` հաստատէ զարքունիսն, յանրջական իմն նախատեսութեանց հրամայեալ. գերապայծառս իմն առնելով շինուածս, հնգապատիկ յաւելեալ մեծացուցանէ: 12 Քանզի ոչ ուրուք մեծի թագաւորի կայր ի նմա ձեռնարկութիւնք այնպիսիք, բայց ի սակաւուց ինչ իրաց, որպէս տիեզերակալին Աղեքսանդրի Մակեդոնացւոյ, յորժամ անտի ընդդէմ Դարեհի սպառազինեցաւ, եւ սակս այնորիկ շինեաց ի յիշատակ իւր զասացեալն Ստրատիգին. քանզի ի նմա զպատերազմականսն յաւրինեաց զկազմութիւն: 13 Զոր յետոյ Սեւերիոս արքայ Հռոմայեցւոց նորոգեաց. եւ ինքն շինեաց զբաղանիսն ի տեղւոջ սեանն, որ ունէր ստորագիր խորհրդական անուն Արեգակն, ըստ Թրակացւոց բառի Զեւքսիպոն, որոյ կոչմամբ յորջորջեցան եւ բաղանիքն: 14 Սա շինեաց եւ զտեսարանն եւ զգազանամարտկացն եւ զխաղալկացն, եւ զձիընթացսն ոչ կատարմամբ: 15 Այլ Կոստանդիանոսի ամենապատիկ յարդարեալ` անուանեաց նոր Հռոմ. այլ աշխարհ կոչեաց զնա Կոստանդիանու քաղաք: 16 Ասեն եւ զայս, եթէ գաղտնի եհան ի Հռոմայ զասացեալն Պաղադիոն քերածոյ, եւ եդ զնա ի Փորոնին ներքոյ սեանն, որ առ ի յիւրմէ կանգնեալ: 17 Բայց այս մեզ անհաւատալի է, այլոց` որպէս կամք իցեն:

ՁԹ

Յաղագս Արիոսի չարափառի, եւ ժողովոյն որ եղեւ վասն նորա ի Նիկիա, եւ սքանչելեացն որ երեւեցաւ ի Գրիգորիոս:
2 Ընդ այն ժամանակս երեւեցաւ Արիոս աղեքսանդրացի, որ ուսոյց չարաչար ամբարշտել, ոչ գոլ զՈրդի հաւասար Հաւր, եւ ոչ ի բնութենէ եւ յէութենէ Հաւր. եւ ոչ ծնեալ ի Հաւրէ յառաջ քան զյաւիտեանս, այլ աւտար զոմն եւ արարած եւ կրտսեր, եւ յետ ժամանակի գոյացեալ. որ ըստ արժանեաց իւրոց ամբարիշտս այս Արիոս ի գարշելիսն ընկալաւ զսատակումնն: 3 Վասն որոյ ել հրաման յինքնակալէն Կոստանդիանոսէ` ժողով լինել բազմութեան եպիսկոպոսաց ի Նիկիա Բիւթանացւոց: 4 Եւ ժողովեցան Բիտոն եւ Բիկենդ երիցունք ի Հռոմ քաղաքէ, ձեռնարկութեամբ սրբոյն Սեղբեստրոսի, Աղեքսանդրոս Աղեքսանդրի, Եւստաթիոս Անտիոքայ, Մակարիոս Երուսաղէմի, Աղեքսանդրոս Կոստանդնուպաւլսի եպիսկոպոսք:
5 Յայնժամ գայ հասանէ հրովարտակ ինքնակալին Կոստանդիանոսի առ մեր արքայն Տրդատ, զի զսուրբն Գրիգոր առեալ ընդ իւր ի ժողովն երթիցէ. զոր ոչ առ յանձն Տրդատ: 6 Քանզի լուեալ էր զխնամենալն Շապհոյ ընդ Հնդկաց թագաւորին եւ ընդ արեւելեանն Խաքանայ, եւ զզաւրավարելն Ներսեհի, որ եւ թագաւորեաց ամս ինն, եւ Որմզդի, որ ապա եւ նա թագաւորեաց ամս երիս նահատակութեամբք: 7 Եւ ի կասկածի եղեալ, զի մի' արդեաւք պայմանին ստիցէ ըստ սովորութեան հեթանոսութեանն` վասն այնորիկ ոչ եթող առանց իւր զաշխարհս: 8 Բայց եւ ոչ սուրբն Գրիգոր հաւանեցաւ երթալ, զի մի' զառաւել պատիւ վասն խոստովանողական անուանն ի ժողովոյն ընկալցի. որպէս զի այնպէս փափագանաւք եւ մեծաւ փութով կոչէին: 9 Այլ նոքա առաքեն փոխանորդ իւրեանց զԱրիստակէս, հանդերձ ճշմարիտ խոստովանութեամբ, երկոցունց գրով: 10 Որոյ երթեալ հասանէ մեծին Ղեւոնդի. եւ հանդիպի յայնմ ժամու, զի մկրտէր զԳրիգոր զհայր Գրիգորի աստուածաբանի. որ իբրեւ ել ի ջրոյն` լոյս շուրջ փայլատակեաց զնովաւ, զոր ոչ ոք ի բազմութենէն ետես, այլ միայն Ղեւոնդիոս, որ մկրտէրն, եւ մերն Արիստակէս, եւ Եւթաղ Եդեսիայ, եւ Յակոբ Մծբնայ, եւ Յոհան Պարսից եպիսկոպոսք, որք նոյն շաւղաւք ուղեւորէին ի ժողովն:

Ղ

Դարձ Արիստակեայ ի Նիկիոյ, եւ հաւատալ ազգականացն, եւ որ ինչ ի Գառնի շինուածք: 2
Երթեալ Արիստակէս ընդ մեծին Ղեւոնդի, հասանէ ի քաղաքն Նիկիացւոց, ուր եղեն ժողովեալ հարք երեք հարիւր եւ ութեւտասն ի քակտումն արիանոսաց. զորս նզովեալ մերժեցին ի հաղորդութենէ եկեղեցւոյ. սոյնպէս եւ ինքնակալն արտասահմանեաց ի մետաղս: 3 Ապա դարձեալ Արիստակէս արժանահաւատ բանիւ, եւ քսան կանոնեալ գլխովք ժողովոյն` գայ հանդիպի հաւրն եւ արքային ի Վաղարշապատ քաղաքի: 4 Ընդ որ ուրախացեալ սրբոյն Գրիգորի, սուղ ինչ գլուխս յինքենէ ի կանոնս ժողովոյն յաւելու, վասն առաւել զգուշութեան իւրոյ վիճակին:
5 Յայնմ ժամու եւ ազգային նոցա Կամսար մկրտի իւրայովքն հանդերձ ի ձեռն մեծին Գրիգորի. արքայի ընդունելով ի ջրոյն` տայ նմա ժառանգութիւն զմեծ դաստակերտն Արտաշիսի, որ այժմ ասի Դրասխանակերտ, եւ զգաւառն Շիրակ, որպէս ազգականի իւրում եւ մտերիմ հարազատի: 6 Այլ նա ոչ աւելի բաւեալ քան զեաւթն աւուրս յետ մկրտութեանն, վախճանի: 7 Բայց թագաւորին Տրդատայ մխիթարեալ զգլուխ որդւոցն Կամսարայ զԱրշաւիր` զինքն փոխանակ ծնողին սահմանելով, ազգ զնա սերէ յանուն հաւրն, եւ կարգէ ի թիւ նախարարութեանց: 8 Յաւելու եւ այլ պարգեւս - զքաղաքն Երուանդայ եւ զնորին գաւառն մինչեւ ցկատար ձորոյն մեծի. միայն զի ի մտաց նորա հեռացուսցէ զյիշատակ բնիկ աշխարհին որ Պահլաւն կոչի, որպէս զի անվրդով զհաւատսն պահիցէ: 9 Իսկ Արշաւիր առաւել սիրեալ զգաւառն` յիւր անուն կոչէ Արշարունիս. քանզի յառաջ Երասխաձոր կոչէր: 10 Ահա ասացաք եւ զպատճառս գալստեան երկուց ցեղիցն, Պարթեւաց եւ Պահլաւկաց:
11 Զայսու ժամանակաւ կատարէ Տրդատ զշինուած ամրոցին Գառնւոյ, զոր որձաքար եւ կոփածոյ վիմաւք, երկաթագամ եւ կապարով մածուցեալ. յորում շինեալ եւ տուն հովանոց, մահարձանաւք, սքանչելի դրաւշուածովք, բարձր քանդակաւ, ի համար քեռ իւրոյ Խոսրովիդխտոյ, եւ գրեալ ի նմա զյիշատակ իւր հելլենացի գրով:
12 Բայց սրբոյն Գրիգորի դարձեալ ի նոյն լերինս` ոչ ումեք յետ այնր յաւելոյր երեւել մինչեւ ցվախճան:

ՂԱ

Յաղագս մահուանն Գրիգորի եւ Արիստակեայ, եւ թէ է'ր աղագաւ կոչի լեառնն` Մանեայ այրք:
2 Յեաւթն եւ ի տասներորդի ամի թագաւորութեանն Տրդատայ գտաք նստեալ յաթոռ սրբոյ առաքելոյն Թադէոսի զհայրն մեր Գրիգորիոս եւ ըստ Աւետարանի ծնող: 3 Յետ լուսաւորելոյ զամենայն Հայս լուսով աստուածգիտութեան, եւ ջնջելոյ զխաւար կռապաշտութեանն, եւ լնլոյ զամենայն կողմանս եպիսկոպոսաւք եւ վարդապետաւք` սիրեաց զլերինս եւ զամայութիւն եւ զհանդարտութեամբ մտաց յինքեան կեալ, որպէս զի խաւսեսցի ընդ Աստուծոյ անզբաղապէս. փոխանորդ իւր թողլով զորդի իւր զԱրիստակէս, ինքն կալով ի գաւառին Դարանաղեաց, ի լերինն Մանեայ այրս:
4 Այլ ասասցուք, թէ է'ր աղագաւ կոչի Մանեայ այրք: 5 Քանզի էր կին ոմն անուն Մանի, յընկերաց սրբոց Հռիփսիմեանց, որպէս զՆունէ Վրաց վարդապետուհի. որ ոչ շութափեաց հետեւել նոցա ի գալն առ մեզ, գիտելով զամենայն տեղիս` Աստուծոյ, բնակեցաւ ի լերինս յայսոսիկ, յայրս ինչ քարանց. վասն որոյ կոչեցաւ անուն լերինն Մանեայ այրք. յոր այրի յետոյ բնակեցաւ եւ սուրբն Գրիգոր:
6 Այլ թէպէտ եւ բնակեցաւ անդ, սակայն ընդ ժամանակս ժամանակս յայտնեալ շրջէր ընդ աշխարհս, հաստատէր ի հաւատս զաշակերտեալսն: 7 Բայց իբրեւ եկն նորին որդին Արիստակէս ի ժողովոյն Նիկիայ` յայնմ հետէ ոչ եւս երեւեցաւ յայտնել ումեք սուրբն Գրիգորիոս: 8 Վասն որոյ յիսկզբան քահանայանալոյ նորա, յեաւթն եւ ի տասներորդ ամէ թագաւորութեանն Տրդատայ մինչեւ ցքառասուն եւ վեցերորդ ամն նորին, յորմէ հետէ ոչ եւս յաւել ումեք երեւել` համարեալ թուին ամք երեսուն:
9 Եւ յետ նորա Արիստակէս ամս եաւթն, ի քառասուն եւ յեաւթներորդ ամէն Տրդատայ մինչեւ ցյիսուն եւ երրորդ ամն նորին, յորում եղեւ կատարումն Արիստակեայ: 10 Զի արդարեւ էր սուսեր հոգեւոր ըստ ասացելումն, վասն որոյ թշնամի ամենայն անիրաւաց եւ զազրագործաց թուէր նա: 11 Յաղագս որոյ եւ Արքեղայոս, որ էր կարգեալ ի վերակացութիւն Չորրորդն կոչեցեալ Հայոց, կշտամբեալ ի նմանէ` սպասեաց դիպող աւուր. եւ պատահեալ նմա ի ճանապարհի ի Ծոփաց գաւառին` սպան զնա սրով, եւ ինքն գնաց փախստական ի Տաւրոս Կիւլիկեցւոց: 12 Իսկ զմարմին երանելւոյն բարձեալ աշակերտաց նորին` բերին յԵկեղեաց գաւառն, հանգուցանել ի Թիլն, յիւրում աւանին: 13 Եւ յաջորդեաց զաթոռն երէց եղբայր նորին Վրթանէս, ի յիսուն եւ ի չորրորդ ամէն Տրդատայ եւ անդր:
14 Բայց սրբոյն Գրիգորի ի Մանեայ այրն կեցեալ աներեւութաբար ամս բազումս` փոխի մահուամբ ի կարգս հրեշտակաց: 15 Եւ հովուաց գտեալ զնա վախճանեալ` ի նմին տեղւոջ թաղեցին, ոչ գիտելով թէ ո'վ ոք նա իցէ: 16 Վայելէր իսկ նոցա, որք Փրկչին մերոյ ծննդեանն եղեն խորհրդածուք, լինել եւ աշակերտին յուղարկմանն սպասաւորք: 17 Եւ ծածկեալ ամս բազումս աստուածային իմն գոգցես տեսչութեամբ, իբրեւ զՄովսէսն զայն ի հնումն, զի մի' ի պաշտաւն ի դեռահաւատ բարբարոսացս առցի ազգաց: 18 Իսկ յորժամ սերտեալ հիմնեցան հաւատք կողմանցս այսոցիկ` զկնի յետ բազում ժամանակաց յայտնեցաւ ճգնաւորի ումեմն Գառնիկ անուն կոչեցելոյ, եւ բերել եդաւ ի գեաւղն Թորդան նշխարք սրբոյն Գրիգորի:
19 Սա, որպէս ամենեցուն յայտնի է, աշխարհաւ Պարթեւ, գաւառաւ Պահլաւ, յազգէ թագաւորեցելոյ զատուցեալ Արշակունի, ի ցեղէ Սուրենական, ի հաւրէ Անակ կոչեցելոյ, յարեւելից կողմանց աշխարհիս մերոյ` արեւելք ճշմարիտ ծագեալ մեզ եւ իմանալի արեգակն եւ հոգեւոր ճառագայթ, ի խորին չարութենէ կռապաշտութեան ելք, երանութեան եւ շինութեան հոգեւորի առիթ, աստուածային արդարեւ արմաւենի տնկեալ ի տան Տեառն եւ ի գաւիթս Աստուծոյ մերոյ ծաղկեալ: 20 Եւ այսպիսեաւք եւ այսքանեաւք ժողովրդովք բազմացեալ, ի ծերութիւն պարարտութեան հոգեւորի զմեզ ժողովեաց ի փառս եւ ի գովեստ Աստուծոյ:

ՂԲ

Յաղագս վախճանի Տրդատայ թագաւորի, ընդ որում եւ ողբերգական մեղադրութիւն:
2 Զսրբոյ եւ զմեծէ եւ զերկրորդ նահատակէ եւ զմերոյ լուսաւորութեան հոգեւոր վերակացուէ ճառելով, զ՚ի Քրիստոսէ հանուրց եղելոցս ճշմարիտ թագաւորէ` հրաշափառագունիւ պարտ էր անցանել բանիւ, որպէս զգործակցէ եւ զհաւասար ճգնողէ մերոյ նախաշաւղի եւ լուսաւորութեանց նահապետի. որպէս թուեցաւ հաճոյ Հոգւոյն սրբոյ` երիցացուցանել զիմ լուսաւորիչն վկայութեանն միայնոյ վիճակաւ, ի վերայ բերեմ` թէ եւ առաքելութեանն. իսկ որ ինչ զկնի այսորիկ, զուգաբան եւ հաւասարագործ: 3 Այլ զառաւելութիւն ասեմ աստ զթագաւորին. քանզի խորհելն յաղագս Աստուծոյ եւ ճգնազգեցիկն լինել` զոյգ երկոցունց. իսկ նուաճել հաւանողական կամ բռնաւորական բանիւ` առաւել էր թագաւորին շնորհ. քանզի ըստ հաւատոցն ոչ ինչ կասեցուցանէր զգործսն: 4 Այսորիկ աղագաւ կոչեմ եւ զսա նախաշաւիղ ճանապարհ եւ լուսաւորութեան մերոյ հայր երկրորդ: 5 Բայց զի պատմութեանց, եւ ոչ գովեստից է ժամանակս, մանաւանդ զի եւ հագներգութիւնս ըստ իւրաքանչիւր պատմագրաց արտասանութեանց եւ ոչ յատուկ ի մէնջ շարագրեցաւ, անցցուք ի կարգ բանից որ ինչ յաղագս սորա:
6 Սա յետ հաւատոցն որ ի Քրիստոս, ամենայն առաքինութեամբք բացափայլեալ` եւս քան զեւս յաճախէր որ ինչ յաղագս Քրիստոսի գործ եւ բան. սաստելով եւ հաւանեցուցանելով զմեծամեծ նախարարսն, միանգամայն եւ զամենայն բազմութիւն ռամկին, լինել արդարեւ Քրիստոսի. որպէս զի վկայեսցեն հաւատոցն` ամենեցուն եւ գործքն: 7 Այլ զխստասրտութիւն կամիմ ասել, թէ եւ զամբարհաւաճութիւն ազգիս մերոյ յիսկզբանցն եւ այսր. որպէս անհամբոյր բարւոյ եւ ճշմարտութեան անհարազատ, կամ թէ բնութիւն ունելով զբարձրայաւնութիւն եւ զկամակորութիւն` ընդդիմանան կամաց թագաւորին յաղագս կրաւնից քրիստոսականաց, զհետ երթալով կամաց կանանց եւ հարճից: 8 Որում ոչ կարացեալ ներել թագաւորին, ընկեցեալ զերկրաւոր պսակս` զհետ ընթանայր երկնաւորին, արագ հասանելով ի տեղի սուրբ ճգնաւորին Քրիստոսի, ծակամուտ լեռնակեցիկ եղեալ:
9 Աստանաւր ամաչեմ ասել զճշմարտութիւնն, մանաւանդ թէ զանաւրէնութիւն եւ զամբարշտութիւն ազգիս մերոյ, եւ զմեծի ողբոց եւ արտասուաց արժանի զսոցա գործս: 10 Քանզի զհետ առաքեալ, կոչեն զնա` լինել ըստ կամաց նորա, եւ ունել զթագաւորութիւնն: 11 Իսկ ի չհաւանել սրբոյն` տան նմա արբումն, որպէս անդ ուրեմն ի հնումն Աթենացիքն Սոկրատայ զմոլեխինդն. եւ կամ թէ զմերն իսկ ասել, կատաղեալ Եբրայեցիքն ըմպելի լեղեաւ խառնեալ Աստուծոյ մերոյ: 12 Եւ զայս արարեալ շիջուցին յինքեանց զբազմափայլ ճառագայթն աստուածպաշտութեան:
13 Վասն այսորիկ ես ի վերայ իմոց ողբալով ասեմ, որպէս Պաւղոս յաղագս իւրոցն եւ թշնամեաց խաչին Քրիստոսի. բայց ասեմ ոչ զիմ բանս, այլ զՀոգւոյն սրբոյ: 14 Ազգ թի~ւր եւ դառնացող, ազգ, որ ոչ ուղղեաց զսիրտ իւր, եւ ոչ հաւատարմացաւ Աստուծոյ ոգի նորա: 15 Արք Արամեանք, մինչեւ յե՞րբ էք ծանրասիրտք, ընդէ՞ր սիրէք զնանրութիւն եւ զանաստուածութիւն: 16 Ո՞չ ծանեայք, զի սքանչելացոյց Տէր զսուրբն իւր. եւ ոչ Տէր լուիցէ յաղաղակել ձերում առ նա: 17 Զի բարակացեալ մեղայք, եւ յանկողինս ձեր ոչ զղջացարուք. քանզի զենէք զենումն անաւրէնութեան, եւ զյուսացեալն ի Տէր արհամարհեցէք: 18 Վասն այսորիկ եկեսցէ ձեզ որոգայթ` զոր ոչ ծանեայք. եւ որսն զոր որսայցէք` ըմբռնեսցէ զձեզ, եւ նովին որոգայթիւն անկջիք: 19 Այլ նորա անձն ցնծասցէ Տերամբ եւ ուրախասցի ի փրկութեան իւրում, եւ ամենայնիւ ինքեամբ ասասցէ. Տէր, ո'վ նման է քեզ:
20 Եւ զի այսոքիկ ճշմարիտ այսպէս` մխիթարեսցուք մերովք վտանգիւքս եւ մեք. «զի եթէ ընդ փայտ դալար զայս արարին, ասէ Քրիստոս, իսկ ընդ չորն զի՞նչ լինիցի»: 21 Արդ` եթէ ընդ սուրբս Աստուծոյ, եւ որք ի թագաւորութենէ յաղագս Աստուծոյ զինքեանս նուաստացուցին, այս է, զի՞նչ մեր բանս առ Աստուծոյ յաղագս ի ձէնջ վտանգիցս, որոց վտանգք եւ աղքատութիւն սեպհական է: 22 Այլ սակայն ասացից: 23 Ո՞վ ոք ի ձէնջ թոշակս յաղագս մեր, ո՞վ ոք վարդապետացն մաղթանս, ո՞վ ոք բան յաւժարեցուցանող կամ յորդորական, ո՞վ ոք յերթալս մերում բեռնաբարձս, ո՞վ ոք ի գալն մերում հանգիստ, ո՞վ ոք տուն կամ աւթանոց մեզ պատրաստեաց: 24 Թողից զայլն, զի եւ ոչ զլեզուս չարս եւ զտգիտութիւն, հանդերձ սնոտի փառամոլութեամբ եւ կատաղի լեզուանութեամբ, սանձահարեցէք. այլ նիւթ նոցա անմտութեանն զձեր ուսումնատեացդ տալով բարս, բորբոքեցէք առաւել քան զհնոցն Բաբելովնի:
25 Վասն որոյ իւրաքանչիւր ոք առ անձին է քուրմ եւ պաշտաւնեայ, որպէս ասէ Գիր, որ է ըստ այժմուցս ի դէպ. ուր բազում խաւսողք աստուածայնոցն, եւ զաւրութեան մտացն ոչ հասուք. եւ խաւսողք` ո'չ ըստ հաճոյից Հոգւոյն, այլ ըստ աւտարին: 26 Վասն որոյ հիացումն իմն են ճառքս եւ սարսափելի` որոց միտս ունին. քանզի խաւսի որ խաւսին` զԱստուծոյ եւ զաստուածայինսն, եւ խորհուրդք խաւսողին յաւտարն հային: 27 Զի ոչ վասն որոյ խաւսին` կրէ զաշխատութիւն, եւ ոչ մեղմով եւ հեզիկ, որպէս ուսաւն, թէ «մի' ոք լուիցէ արտաքոյ զբարբառ նորա», այլ յաղագս փառաց մարդկայնոց, եւ ճայթեցուցանելով հնչեցուցանեն ի լսելիս մարդկան: 28 Ուր շատխաւսութեանն հոսանք իբրեւ յաղբերէ դիմեն, որպէս ասաց ոմն ի հնոցն, եւ զկծեցուցանեն զամենայն գինարբուս եւ զհրապարակս: 29 Ո՞վ ոք զսոսա ոչ ողբասցէ` որ միտս ունիցի. եւ եթէ ոչ ոք զչարիցի` ասեմ, թէ եւ որք յորդորենն զսոսա այսպիսիս լինել: 30 Արգելում ասել զՔրիստոսին եւ տալ վրէժս յարենէն Աբելի արդարոյ մինչեւ ցարիւնն Զաքարիայ, որ կայ ի մէջ տաճարին եւ սեղանոյն:
31 Այլ աստանաւր դադարեսցէ բանս, որպէս աշխատութիւն կրեալ` յականջս լինել խաւսեցեալ մեռելոց: 32 Այլ պատմութիւնս յաղագս սրբոյն Տրդատայ ճշմարիտ է. քանզի արբուցեալ նմա դեղ մահու` զրկեցան ի լուսոյ շնորհաց ճառագայթից նորա, որ թագաւորեաց ամս յիսուն եւ վեց:
32 Բովանդակեցան Գիրք Երկրորդ, յառաջադիմութեան Հայոց մեծաց ՑԱՆԿ ԵՐՐՈՐԴ ՀԱՏԱԾԻ
1 Ա. Աւարտումն պատմութեան Հայոց Մեծաց:
2 Բ. Որ ինչ յետ վախճանին Տրդատայ ընդ մեծն Վրթանէս եւ ընդ երիս նախարարութիւնսն անցք:
3 Գ. Կատարումն սրբոյն Գրիգորիսի ի բարբարոսաց:
4 Դ. Որոշումն Բակուր բդեշխին ի միաբանութենէ Հայոց, եւ խորհուրդ նախարարացն թագաւորեցուցանել զԽոսրով:
5 Ե. Պատճէն թղթոյն Հայոց:
6 Զ. Գալուստն Անտիոքայ եւ գործք նորա:
7 Է. Յանցանք Մանաճհրի առ մեծն Յակոբ, եւ մահն:
8 Ը. Յաղագս թագաւորելոյ Փոքր Խոսրովու եւ փոխելոյ զարքունիսն եւ տնկելոյ զանտառն:
9 Թ. Որ ինչ յաւուրս սորա ի հիւսիսականացն ազգաց արշաւանք ի մեզ, ուր եւ նահատակութիւնք Վահանայ Ամատունւոյ:
10 Ժ. Վախճանն Խոսրովու, եւ պատերազմ Հայոց ընդ Պարսս:
11 ԺԱ. Յաղագս թագաւորելոյն Տիրանայ, եւ փոխելոյ յաշխարհէս մեծին Վրթանայ, եւ փոխանորդելոյ զաթոռն սրբոյ Յուսկանն:
12 ԺԲ. Պատերազմ Շապհոյ ընդ Կոստանդեայ:
13 ԺԳ. Եթէ զիա'րդ Տիրան իջեալ ընդ առաջ Յուլիանոսի պատանդս տայ:
14 ԺԴ. Վկայութիւն սրբոյ Յուսկանն եւ Դանիելի:
15 ԺԵ. Եթէ զիա'րդ Զաւրայի առեալ զզաւրսն Հայոց դառնայ ի Յուլիանոսէ, եւ սատակի ազգաւ:
16 ԺԶ. Յաղագս մահուան որդւոցն Յուսկանն, եւ յաջորդելոյ զաթոռն Փառներսեհի:
17 ԺԷ. Եթէ զիա'րդ ի Շապհոյ խաբեցաւ Տիրան, երթալով ի կոչ նորա, եւ կուրացաւ ի նմանէ:
18 ԺԸ. Յաղագս թագաւորեցուցանելոյ Շապհոյ զԱրշակ, եւ արշաւանաց ի Յոյնս:
19 ԺԹ. Եթէ ո'րպէս արհամարհեաց Արշակ զթագաւորն Յունաց:
20 Ի. Յաղագս սրբոյն Ներսեսի եւ բարեկարգութեանն որ ի նմանէ:
21 ԻԱ. Սպանումն Տրդատայ, եղբաւրն Արշակայ, եւ երթալ սրբոյն Ներսիսի ի Բիւզանդիոն եւ դարձուցանել զպատանդսն:
22 ԻԲ. Եթէ ո'րպէս եղեւ խռովութիւն Արշակայ ընդ Գնելայ, եւ մահն Տիրանայ:
23 ԻԳ. Դարձեալ խանդալ Արշակայ ընդ Գնելայ եւ սպանանել զնա:
24 ԻԴ. Եթէ ո'րպէս ժպրհեցաւ Արշակ առնուլ զկին Գնելայ, յորմէ եղեւ Պապ:
25 ԻԵ. Սպանումն Տիրիթայ:
26 ԻԶ. Պարտումն Շապհոյ ի Տիգրանակերտի:
27 ԻԷ. Եթէ ո'րպէս Արշակաւան շինեցաւ եւ կոտորեցաւ, եւ առաւ Անի:
28 ԻԸ. Առումն Տիգրանակերտի եւ բնաբարձ քանդումն:
29 ԻԹ. Յաղագս պատերազմին Արշակայ ընդ նախարարս իւր, եւ վտարանդի երթալոյն Պապայ ի Բիւզանդիոն:
30 Լ. Յաղագս արտասահման լինելոյ մեծին Ներսիսի, եւ անկանել պահել ի կղզին անբնակ. եւ թէ ո'րպէս կերակրեալ լինէին ի վերին խնամոցն:
31 ԼԱ. Կոտորել Արշակայ զնախարարսն. եւ վասն վարուց Խադայ եպիսկոպոսի:
32 ԼԲ. Եթէ ո'րպէս Արշակ քարշել զերանելին Խադ եւ քարկոծել զնա կամէր, սակս յանդիմանութեան իւրոց յանցանաց:
33 ԼԳ. Յաղագս թագաւորելոյն Թէոդոսի Մեծի, եւ ժողովոյն որ եղեւ վասն հոգեմարտացն:
34 ԼԴ. Ակամայ երթ Արշակայ առ Շապուհ, եւ անդարձ լինել:
35 ԼԵ. Յաղագս չարեացն որ անցին ընդ Հայս ի Շապհոյ, եւ մահ Արշակայ:
36 ԼԶ. Անցք ընդ մեզ չարեացն` որ ի Մեհրուժանայ, եւ թագաւորել Հայոց Պապայ:
37 ԼԷ. Յաղագս մեծի պատերազմին որ եղեւ ի Ձիրաւ, եւ սատակման ամբարշտին Մեհրուժանայ: 38 ԼԸ. Եթէ ո'րպէս Պապայ դեղ մահու արբուցեալ սրբոյն Ներսիսի` ելոյծ ի կենցաղոյս:
39 ԼԹ. Յաղագս աթոռակալութեանն Սահակայ, եւ սպանմանն Պապայ ի Թէոդոսէ:
40 Խ. Յաղագս թագաւորելոյն Վարազդատայ, եւ կապանաց նորին:
41 ԽԱ. Թագաւորութիւն Արշակայ եւ Վաղարշակայ:
42 ԽԲ. Յաղագս բաժանելոյ Հայոց ընդ երկուս ի ձեռն երկուց թագաւորացն Արշակունեաց, ի ծառայութիւն երկուց ազգաց, Պարսից եւ Յունաց:
43 ԽԳ. Յաղագս փոփոխման նախարարացն Հայոց յիւրաքանչիւր ժառանգութեանց ի պաշտաւն իւրաքանչիւր թագաւորացն:
44 ԽԴ. Եթէ ո'րպէս մեծարեաց Խոսրով զՍահակ ասպետ. եւ նահատակութիւնք նորին ի յեղուզակս ազգին Վանանդացւոց:
45 ԽԵ. Յաղագս գալոյն առ Խոսրով Սուրենայ, Վահանայ եւ Աշխադարայ հանդերձ գանձիւք Արշակայ:
46 ԽԶ. Պատերազմաւ Արշակ պարտեալ ի Խոսրովայ` վախճանի հիւանդութեամբ:
47 ԽԷ. Յաղագս երանելւոյն Մեսրոպայ:
48 ԽԸ. Դարձ առ Խոսրով նախարարացն, որք էին առ Արշակայ:
49 ԽԹ. Միապետել Հայոց Խոսրովայ, եւ ունել զաթոռ եպիսկոպոսապետութեան մեծին Սահակայ: 50 Ծ. Կապումն Խոսրովայ, եւ փոխանորդել զաթոռն Վռամշապհոյ եղբաւր նորին:
51 ԾԱ. Երթ մեծին Սահակայ ի Տիսբոն, եւ դարձ մեծարանաւք եւ պարգեւաւք:
52 ԾԲ. Յաղագս Դանիելեան նշանագրացն:
53 ԾԳ. Յաղագս Մեսրոպեան նշանագրացն ի վերնոյն տուելոց շնորհաց:
54 ԾԴ. Յաղագս դպրութեան Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից:
55 ԾԵ. Կրկին թագաւորելն Հայոց Խոսրովայ, եւ յետ նորա Շապհոյ պարսկի:
56 ԾԶ. Որ ինչ զկնի գնալոյն ի Հայոց Շապհոյ, եւ անիշխանութեանն յետ նորա:
57 ԾԷ. Առաքումն Մեսրոպայ ի Բիւզանդիոն, եւ պատճէն թղթոցն հնգից:
58 ԾԸ. Վասն զարեւմտեայս մեր վարդապետելոյ, եւ խաղաղանալոյ բոլորումն, եւ թագաւորելոյն Արտաշրի:
59 ԾԹ. Շինուած Կարնոյ քաղաքին, որ կոչի Թէոդուպաւլիս:
60 Կ. Կրկին աւետարանիչ լինել Մեսրոպայ, եւ երթ թարգմանչացն ի Բիւզանդիոն:
61 ԿԱ. Յաղագս ժողովոյն Եփեսոսի, որ վասն ամբարշտին Նեստորի եղեւ:
62 ԿԲ. Ի վարդապետսն, յինքն եւ ի ճանապարհորդութիւն ուսմանն, աւրինակաւ երկնային զարդու: 63 ԿԳ. Յաղագս չար միաբանութեանն Հայոց ի խորհուրդ կորստեան անձանց:
64 ԿԴ. Յաղագս բառնալոյ թագաւորութեանն Հայոց ինքեանց կամաւ, եւ անարգելոյ աթոռոյ
եպիսկոպոսապետութեանն:
65 ԿԵ. Արձակումն ի Պարսից մեծին Սահակայ հանդերձ Շմուելաւ աթոռակալաւ:
66 ԿԶ. Գործք Շմուելի անարժան հոմիշխանին մեծին Սահակայ:
67 ԿԷ. Փոխումն յաշխարհէս մեծին Սահակայ եւ Մեսրոպայ երանելւոյ:
68 ԿԸ. Ողբք վասն բառնալոյ թագաւորութեանն Հայոց յազգէն Արշակունեաց, եւ եպիսկոպոսապետութեանն յազգէ սրբոյն Գրիգորի:
69 Աւարտեցան ցանկք Երրորդ Գրոց, յանկ ելանելոյ պատմութեան Հայոց:

ՀԱՏԱԾ ԵՐՐՈՐԴ

Ա

Աւարտաբանութիւն մերոց հայրենեաց:
Ո'չ հնախաւսութիւնք եղեալ մերոյ աշխարհիս, եւ ոչ ընդ ամենայն յունականսն անցանել ատակեալ սակս կարճութեան ժամանակին. նա եւ ոչ մատենագրութիւնք Դիոդորի հուպ առ մեզ են, զի ի նմա պահելով զակն` անմոռաց անցանէաք ընդ բնաւն, զի մի' ինչ ի մէնջ մնասցէ ի գլխաւորացն եւ ի պիտանեացն, եւ արժանի յիշատակի մերոց շարագրութեանց: 2 Այլ որչափ ջան եւ յիշողութիւնք բաւեցին` պատմեցաք ստուգապէս ի մեծէն Աղեքսանդրէ մինչեւ ի վախճան սրբոյն Տրդատայ, յոյժ կանուխ եւ հեռի ժամանակաւք: 3 Վասն որոյ մի' զմեզ այպանեալ պարսաւեսցես. զի ահա որ ինչ առ մերով ժամանակաւս եղեալ կամ դոյզն ինչ հեռի` զրուցեցից քեզ անսխալ, Երրորդ առնելով Գիրս, որ ինչ յետ սրբոյն Տրդատայ մինչեւ ի սպառել Արշակունեաց ազգին ի թագաւորութենէ, եւ զաւակի սրբոյն Գրիգորի ի քահանայապետութենէ. հասարակաց խաւսիւք անցանելով ընդ պատմութիւնս, որպէս զի մի' ոք երեւեսցի ի պերճաբանութիւնս գրաւեալ առ փափագն, այլ ճշմարտութեան բանից մերոց կարաւտեալ` ստէպ ստէպ եւ անյագ առնիցեն զընթերցումն պատմութեանց մերոց հայրենեաց:

Բ

Որ ինչ յետ վախճանին Տրդատայ ընդ մեծն Վրթանէս եւ ընդ երիս նախարարութիւնսն անցք:
2 Ի ժամանակի վախճանին Տրդատայ հանդիպեցաւ մեծն Վրթանէս ի վկայարանի սրբոյն Յովհաննու, որ ի հաւրէ նորին շինեալ էր ի Տարաւն: 3 Ուր նենգ գործեալ լերինն այնորիկ բնակչաց, ի սադրելոյ նախարարացն` կամեցան սպանանել. որք անըմբռնելի ձեռամբ կապեալք, որպէս առ Եղիսէիւն այնուիկ ի հնումն, կամ նորին ինքեան Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ զարկուցեալ Հրեայքն, անվտիտ անցեալ գնայր յԵկեղեաց գաւառ, ի Թիլն աւան, ուր էր հանգստարան եղբաւր նորին Արիստակեայ. սգացեալ ի վերայ աշխարհիս Հայոց, որք յանիշխանութեան մնացեալք` յարեան ազգ յազգի վերայ նախարարութիւնք կոտորել զմիմեանս. ուստի եւ երեք տոհմքն, որ Բզնունականն եւ Մանաւազեանն եւ Որդունին անուանէին, սպառեալ բարձան ի միմեանց:

Գ

Կատարումն սրբոյն Գրիգորիսի ի բարբարոսաց:
2 Մեծաւ պնդութեամբ առնէր վրէժխնդրութիւն հաւատոց եւ վարուց երանելին Տրդատ, առաւել այնոցիկ, որ բացեայ կողմանքն էին յիւրում իշխանութեանն: 3 Վասն որոյ եկեալ գործակալք կողմանցն արեւելից հիւսիսոյ, վերակացուք հեռաւոր քաղաքին, որ կոչի Փայտակարան` ասեն ցարքայ. «Եթէ կամիցիս ուղղութեամբ վարել կողմանցն այնոցիկ ըստ այսմ հաւատոյ` առաքեա' նոցա եպիսկոպոս ի զաւակէ սրբոյն Գրիգորի, զի յոյժ փափագելով խնդրեն. եւ գիտեմք հաւաստի, թէ ի հռչակեալ անուանէն Գրիգորի` ակնածեսցեն եւ ի նորին զաւակէ, առնել զամենայն ըստ հրամանի»: 4 Այսմ հաւանեալ երանելին Տրդատ` տայ նոցա եպիսկոպոս զմանուկն Գրիգորիս, զերէց որդին Վրթանիսի: 5 Թէպէտ եւ յանլիութիւն աւուրցն հայելով` պարականոն զիրն վարկանէր, այլ տեսեալ զհոգւոյն մեծանձնութիւն, եւ զմտաւ ածեալ զՍողոմոն երկոտասանամեայ թագաւորեալ Իսրայելի` առաքէ բազում համարձակութեամբ, հանդերձ Սանատրկաւ ոմամբ յիւրմէ ազգէն Արշակունեաց:
6 Որոյ երթեալ` լինէր աւրինակ բարի, հայրենականաւքն վարելով առաքինութեամբք. այլ կուսութեամբ գեր ի վերոյ քան զհարսն, եւ պատժականաւ զոյգ ընդ թագաւորին: 7 Իսկ ի հասանել համբաւոյ վախճանին Տրդատայ, ի դաւելոյ նորին Սանատրկոյ եւ այլոց ոմանց հանապազասուտ արանց Աղուանից` սպանին զերանելին, ընթադրեալ ձիովք, բարբարոսքն ի Վատնեան դաշտին, մերձ ի Կասբիականն կոչեցեալ ծով: 8 Զոր բարձեալ սարկաւագաց նորին, բերելով ի փոքր Սիւնիս, թաղեցին յԱմարաս աւանի: 9 Իսկ Սանատրկոյ թագ կապեալ ինքեան` ունի զքաղաքն Փայտակարան. զաւրութեամբ աւտար ազգաց խորհէր տիրել բոլորումս Հայոց:

Դ

Որոշումն Բակուր բդեշխին ի միաբանութենէ Հայոց, եւ խորհուրդ նախարարացն թագաւորեցուցանել զԽոսրով:
2 Որպէս յաստուածայինսն գտանեմք ասացեալ պատմութիւնս, Եբրայական ազգին, յետ դատաւորացն, ի ժամանակի անիշխանութեանն եւ անխաղաղութեան, ոչ լինել թագաւոր, եւ առն ըստ հաճոյից իւրոց գնալ` սապէս եւ ի մերումս էր տեսանել աշխարհի: 3 Քանզի ի վախճանել երանելւոյն Տրդատայ` մեծ իշխանն Բակուր, որ բդեաշխն Աղձնեաց կոչէր, տեսեալ զՍանատրուկ թագաւորեալ ի Փայտակարան` զնոյն խորհեցաւ եւ ինքն. թէպէտ եւ ոչ թագաւորել, զի ոչ էր Արշակունի, այլ տիրագլուխ կամեցաւ լինել. ճեղքեալ ի միաբանութենէ Հայոց` ձեռս ետ յՈրմիզդ արքայ Պարսից: 4 Ուստի ուշ ի կուրծս անկեալ եւ ի միտս եկեալ նախարարացն Հայոց` ժողովեցան առ մեծն Վրթանէս, եւ առաքեցին երկուս ի պատուական իշխանացն, զՄար իշխանն Ծոփաց, եւ զԴատ իշխանն Հաշտենից, երթալ ի նախագահ քաղաքն, առ կայսրն Կոստանդոս, որդի Կոստանդիանոսի, հանդերձ պատարագաւք եւ թղթով, որ ունէր աւրինակ զայս:

Ե

Պատճէն թղթոյն Հայոց:
«Եպիսկոպոսապետ Վրթանէս եւ որք ընդ նովաւ եպիսկոպոսունք եւ ամենայն նախարարք Հայոց մեծաց. տեառն մերոյ Կոստանդեայ կայսեր ինքնակալի խնդալ:
2 «Յուշ լիցի քեզ պայման ուխտի հաւրն քո Կոստանդիանոսի, որ առ մերում թագաւորին Տրդատայ. եւ մի' տացես զաշխարհս քո Պարսից անաստուածից, այլ աւգնեսցես մեզ զաւրաւք` թագաւորեցուցանել զորդի Տրդատայ զԽոսրով: 3 Քանզի Աստուած զձեզ ոչ միայն Եւրոպայ, այլ եւ ամենայն Միջերկրեայցս տիրեցոյց. եւ ահ զաւրութեան ձերոյ եհաս մինչեւ ի ծագս երկրի: 4 Եւ մեք խնդրեմք առաւել քան զառաւել տիրել ձեզ: 5 Ողջ լերուք»:
6 Այսմ լսող եղեալ Կոստանդեայ` առաքեաց զԱնտիոքոս յարդարիչ իւրոյ պալատանն զաւրու ծանու, եւ ծիրանիս հանդերձ պսակաւ, եւ թուղթ` որ ունէր աւրինակ զայս:
7 Թուղթ Կոստանդեայ:
8 «Աւգոստոս ինքնակալ կայսր Կոստանդոս. մեծիդ Վրթանիսի եւ ամենայն աշխարհականաց քոց խնդալ:
9 «Առաքեցի ձեզ զաւր յաւգնականութիւն, եւ հրաման թագաւորեցուցանել ձեզ զԽոսրով որդի արքայի ձերոյ Տրդատայ. որպէս զի ի բարեկարգութիւն հաստատեալ, մեզ ծառայեսջիք միամտութեամբ: 10 Ողջ լերուք»:

Զ

Գալուստ Անտիոքայ եւ գործք նորին:
2 Եկեալ Անտիոքոս թագաւորեցոյց զԽոսրով, եւ զչորեսին սպարապետսն մատոյց ի նոյն իշխանութիւն զաւրու, զորս կացուցեալ էր Տրդատայ յիւրում կենդանութեանն` յետ մեռանելոյ դայեկին իւրոյ Արտաւազդայ Մանդակունւոյ, որ միագլուխ սպարապետ էր եւ ամենայն Հայոց զաւրավար: 3 Առաջին` Բագարատ ասպետ, զաւրավար արեւմտեան գնդին. երկրորդ` Միհրան առաջնորդ Վրաց եւ բդեաշխ Գուգարացւոց, սպարապետ հիւսիսային զաւրուն. երրորդ` Վահան նահապետ Ամատունեաց, զաւրավար արեւելեան գնդին. չորրորդ` Մանաճիհր նահապետ Ռըշտունեաց, սպարապետ հարաւային զաւրուն: 4 Եւ բաժանեալ ետ նոցա զիւրաքանչիւր զաւրս: 5 Եւ առաքեաց զՄանաճիհր հարաւային զաւրաւք եւ զԿիլիկեցի զաւրս ընդ նմա զկողմամբք Ասորեստանի եւ Միջագետաց. եւ զՎահան նահապետ Ամատունեաց արեւելեան գնդաւն եւ զԳաղատացի զաւրս ընդ նմա առաքեաց զկողմամբք Ատրպատականի, ունել պահ յարքայէն Պարսից:
6 Եւ իւր թողեալ զթագաւորն Խոսրով,եւ քանզի փոքր էր յանձնէ եւ անաւսր ոսկերաւք եւ ոչ գոլով ի նմանութիւն պատերազմողական հասակի, եւ եւ առեալ ընդ իւր զՄիհրան եւ զԲագարատ զաւրաւք իւրեանց, եւ միահամուռ ամենայն յունականաւքն խաղայ ի վերայ Սանատրկոյ: 7 Իսկ նորա պարսկական զաւրաւք լցեալ զքաղաքն Փայտակարան` ինքն առ արքայն Շապուհ փութացեալ անկանի, հանդերձ Աղուանից նախարարաւք: 8 Զոր տեսեալ Անտիոքայ, եթէ ոչ ի հնազանդութիւն խաղաղութեան նուաճեցան` հրաման տայ առիւ զիշխանութիւն պառակտելոցն նուազեցուցանել. եւ իւր ժողովեալ զհարկն` առ կայսր գնայ:

Է

Յանցանք Մանաճհրի առ մեծն Յակոբ, եւ մահ:
2 Երթեալ Մանաճիհր Հայոց հարաւային գնդաւն եւ Կիլիկեցւոց զաւրաւք զկողմամբք Ասորեստանի, ճակատ տուեալ ընդ Բակուր բդեշխի` սատակէ զնա, եւ զզաւրս նորա եւ զպարսիկս աւգնականս նմա հալածականս առնէ. եւ զորդին Բակրոյ զՀեշայ ձերբակալ արարեալ` հանդերձ երկաթի կապանաւք առաքէ Խոսրովու. եւ զգաւառս իշխանութեան նորա սրով դատի յանխնայ, ոչ միայն զմարտիկս. այլ եւ զռամիկ շինականս. եւ բազում գերիս առեալ ի կողմանցն Մծբնայ, ընդ որս եւ սարկաւագունս ութ զմեծի եպիսկոպոսին Յակովբայ: 3 Զորոց զհետ եկեալ Յակովբայ` համոզէ զՄանաճիհր արձակել զգերութիւն ռամկին, իբրեւ զոչ ինչ մեղուցելոց. որում ոչ հաւանեալ Մանաճիհր` պատճառէ զարքայ:
4 Եւ Յակոբու դէմ եդեալ առ արքայ, առաւել եւս զչարի Մանաճիհր, եւ ի սադրելոյ գաւառականացն` զութեսին սարկաւագունս նորա, որք ի կալանսն էին, հրամայէ ի ծով ընկենուլ: 5 Զոր լուեալ մեծին Յակոբու` դառնայ ի տեղի իւր լի բարկութեամբ, որպէս Մովսէսն յերեսաց Փարաւոնի: 6 Եւ ելեալ ի լեառն ինչ, յորմէ երեւէր գաւառն ամենայն, անէծ զՄանաճիհր եւ զգաւառ նորին: 7 Եւ ոչ ինչ յամեցին դատաստանքն Աստուծոյ հասանել ի վերայ. եւ նման Հերովդի պէս պէս ցաւովք սատակի Մանաճիհր. եւ պտղաբերութիւն ջրաւորաց գաւառին դարձաւ յաղտաղտուկ, եղեալ ի վերայ նոցա երկինք պղնձի ըստ Գրոց, եւ ծովն հակառակեալ յինքն ընդունէր զսահմանս անդաստանացն: 8 Զոր լուեալ մեծին Վրթանայ եւ արքային Խոսրովայ` ցասուցեալ հրամայեն արձակել զգերեալսն, եւ առ նոյն այր մաղթել ապաշխարութեամբ, զի դարձցի սրտմտութիւն Տեառն. զոր յետ ելից Յակովբայ յաշխարհէս` ժառանգ որդի Մանաճհրի գեղեցիկ ապաշխարութեամբ, ուժգին արտասուաւք եւ հառաչմամբ, նորին բարեխաւսութեամբ գտեալ զբժշկութիւն գաւառին:

Ը

Յաղագս թագաւորելոյ Փոքր Խոսրովու եւ փոխելոյ զարքունիսն եւ տնկելոյ զանտառն:
2 Յերրորդ ամի Որմզդի Պարսից արքայի եւ յութերորդ ամի ինքնակալութեանն Կոստանդեայ, յաւգնականութենէ նորին թագաւորեաց Խոսրով. ոչ ինչ արութիւն քաջութեան ցուցեալ որպէս զհայրն, այլ եւ ոչ վասն հատուածելոց կողմանցն հակառակեցաւ ինչ, յետ միոյ նուագին, զոր ի յունականացն կրեցին զաւրացն. այլ ի կամս թողեալ զարքայն Պարսից` խաղաղութիւն առնէ ընդ նմա. բաւական վարկուցեալ մնացելոց սահմանացն տիրել, ամենեւին ոչ ունելով փարել ազնուական մտածութիւնս: 3 Զի թէպէտ էր մարմնովն փոքր, այլ ոչ որքան Մակեդովնացին Աղեքսանդր, որ միայն երից կանգնոց ունէր զչափ հասակի, եւ ոչ զհոգւոյն խափանէր աշխոյժս: 4 Իսկ սորա զքաջութենէ եւ զբարի յիշատակաց անփոյթ արարեալ` զբաւսանաց եւ հաւորսութեանց եւ այլոց որսոց պարապեալ. նորին աղագաւ եւ անտառ առ Ազատ գետովն տնկէ, որ յանուն նորա կոչի մինչեւ ցայսաւր ժամանակի:
5 Նա եւ զարքունիսն փոխէ վերոյ անտառին յոստ մի, ապարանս հովանաւորս շինեալ, որ ըստ պարսկական լեզուին Դուին կոչի, որ թարգմանի բլուր: 6 Քանզի ի ժամանակին յայնմիկ Արէս ուղեկցեալ արեգական, եւ աւդք ջերմայինք պղտորեալք ժանդահոտութեամբ փչէին. յորմէ ոչ կարացեալ ժուժել որք յԱրտաշատն բնակեալ էին` կամաւ յանձն առին զփոփոխումնն:

Թ

Որ ինչ յաւուրս սորա ի հիւսիսականաց ազգաց արշաւանք ի մեզ, ուր եւ նահատակութիւնք Վահանայ Ամատունւոյ:
2 Յաւուրս սորա միաբանեալ բնակիչք հիւսիսոյ Կաւկասու, գիտացեալ զթուլասրտութիւն նորա եւ զյուլութիւն, եւ առաւել ի հրապուրելոյ մաղթանաց Սանատրկոյ` ի գաղտնի հրամանէ Շապհոյ Պարսից արքայի, արշաւեալ ի միջոց աշխարհիս մերոյ հասանէին մեծաւ ամբոխիւ, որպէս թէ երկու բիւրովք: 3 Որոց պատահեալ պատերազմաւ արեւելեայ եւ արեւմտեայ զաւրուն Հայոց` հանդերձ զաւրապետաւքն Բագարատաւ ասպետիւ եւ Վահանաւ նահապետիւ Ամատունեաց. քանզի հարաւային մեր գունդք առ արքային Խոսրովայ էին յաշխարհին Ծոփաց, եւ զՄիհրան սպանեալ, եւ զհիւսիսային մեր գունդն հարեալ, ի թիկունս ընկեցեալ թշնամեացն, եւ հասեալ ի դրունս Վաղարշապատու պաշարէին: 4 Որոց յանկարծակի ի վերայ անկեալ արեւելեայ եւ արեւմտեայ մեր զաւրուն, եւ անտի մերժեալ զՕշական առապարաւն, ոչ ետուն ժամանել ճապաղել ի նետաձգութիւն ըստ աւրինի իւրեանց սովորութեանն, երագեալ սաստկապէս զհետ ունելով քաջաձիոցն ի դժուարս քարանց եւ ի վիմուտ տեղիս:
5 Մինչեւ յոչ կամաց գումարեալ թշնամեացն ի ճակատ. եւ զաւրագլուխ նիզակաւորացն լեալ անարի ոմն սկայ վառեալ, եւ թաղեաւ կաճեայ բոլորով ամենեւիմբ պարածածկեցեալ, շահատակէր ի մէջ զաւրացն: 6 Յոր ակնակառոյց լեալ քաջացն Հայոց եւ յարձակեալ` ոչ ինչ կարէին վնասել. քանզի հարեալ նիզակաւ` ճախր առնոյր կաճեայն: 7 Յայնժամ քաջին Վահանայ Ամատունւոյ հայեցեալ յեկեղեցին կաթուղիկէ, ասէ. «Օգնեա' ինձ, Աստուած, որ զԴաւթեան պարսաքարն դիպեցուցեր ճակատու խրոխտացելոյն Գողիաթու. ուղղեա' եւ զնիզակս իմ ական հզաւրիս այսորիկ»: 8 Եւ ոչ վրիպեցաւ ի խնդրոյն. ընդ գաւակ ձիոյն հարեալ` յերկիր կործանեաց զահագին զվիրագն: 9 Այսպիսի դիպուած ի փախուստ յորդորեաց զթշնամիսն, եւ ի յաղթութիւն զՀայոց գունդն զաւրացոյց: 10 Եւ աստի դարձեալ յաշխարհն Ծոփաց Բագարատ` վկայ հաստատուն առանց նախանձու լինի առ արքայի վասն Վահանայ քաջութեանցն եւ առաքինի դիպուածոյն: 11 Վասն որոյ պարգեւէ նմա արքայ զտեղի ճակատուն` զՕշական, ուր ինքնակամ դիմագրաւ նահատակն եղեւ: 12 Եւ փոխանակ Միհրանայ կարգէ զԳարջոյլ Մաղխազ նահապետ Խոռխոռունեաց ի վերայ զաւրուն:

Ժ

Վախճան Խոսրովու, եւ պատերազմ Հայոց ընդ Պարսս:
2 Յետ այսորիկ գիտացեալ Խոսրովայ, թէ ձեռն Շապհոյ Պարսից արքայի ընդ թշնամիսն է` լուծանէ զխաղաղութիւնն որ ընդ նմա, եւ զմասնաւոր հարկսն արգելու ի նմանէ, տալով եւ զայն կայսեր. եւ ածելով զզաւրս Յունաց` ընդդիմանայ արքային Պարսից: 3 Բայց ոչ յերկարեալ զկեանս իւր` վախճանի, թագաւորեալ ամս ինն. եւ բարձեալ զնա` թաղեցին յԱնի առ հարս իւր: 4 Եւ ժողովեալ մեծին Վրթանիսի զամենայն նախարարս Հայոց, հանդերձ զաւրաւք եւ զաւրապետաւք, յանձն առնէ զաշխարհս Արշաւրի Կամսարականի, որպէս գլխաւորի եւ յոյժ պատուականի յետ արքայի: 5 Եւ իւր առեալ զՏիրան որդի Խոսրովու` գնայ առ կայսր, զի թագաւոր Հայոց ի տեղի հաւր իւրոյ կացուսցէ:
6 Իսկ արքայն Պարսից Շապուհ իբրեւ լուաւ զմահն Խոսրովու, եւ եթէ որդի նորա Տիրան առ կայսր գնաց` գումարէ զաւրս բազումս ի ձեռն Ներսեհի եղբաւր իւրոյ, որպէս թէ թագաւորեցուցանել զնա Հայոց խորհեցեալ, եւ առաքէ յաշխարհս մեր, իբրեւ անառաջնորդ զսա վարկուցեալ: 7 Որոց պատահեալ քաջին Արշաւրի Կամսարականի հանդերձ ամենայն Հայաստանեայցս զաւրու, ճակատ տուեալ ի Մռուղն անուանեալ դաշտի: 8 Եւ թէպէտ եւ բազումք ի մեծամեծ նախարարացն անկան ի պատերազմին, սակայն յաղթեալ Հայոց գնդին` փախստական առնեն զզաւրս Պարսից, եւ պահեն զաշխարհս մինչեւ զգալն Տիրանայ:

ԺԱ

Յաղագս թագաւորելոյն Տիրանայ, եւ փոխելոյ յաշխարհէս մեծին Վրթանայ, եւ փոխանորդելոյ զաթոռն սրբոյ Յուսկանն:
2 Յեաւթն եւ ի տասներորդի ամի ինքնակալութեան իւրում Աւգոստոս Կոստանդոս, որդի Կոստանդիանոսի, թագաւորեցուցանէ զՏիրան որդի Խոսրովու, եւ առաքէ ի Հայս հանդերձ մեծաւն Վրթանաւ: 3 Որոյն եկեալ, ունի զաշխարհս մեր խաղաղութեամբ, հաշտութիւն ընդ Պարսս առնելով եւ ոչ պատերազմունս. հարկելով Յունաց, այլ եւ մասնաւոր ինչ Պարսից` կայր ի հանդարտութեան իբրեւ զհայր իւր, ոչ ինչ արութիւն քաջութեան եւ սորա ցուցեալ. նա եւ ոչ հայրենի առաքինութեանն հետեւեալ, այլ թուլացեալ յամենայն բարեպաշտութենէ գաղտնի, ոչ իշխելով համարձակ պատուել զախտն ի մեծէն Վրթանիսէ:
4 Իսկ յետ լնլոյ հնգետասան ամաց եպիսկոպոսութեան մեծին Վրթանայ` փոխի յաշխարհէս յերրորդ ամի Տիրանայ: 5 Եւ ի հրամանէ նորին տարեալ հանգուցանեն ի գեաւղն Թորդան, իբրեւ մարգարէական ակամբ հայեցեալ` որ զկնի բազում ժամանակաց եւ հաւրն ի նոյն տեղւոջ հանգուցան նշխարք: 6 Եւ յաջորդէ զաթոռն Յուսիկ որդի նորին ի չորրորդ ամին Տիրանայ, յոյժ հետեւող եղեալ հարցն առաքինութեան:

ԺԲ

Պատերազմ Շապհոյ ընդ Կոստանդեայ:
2 Բայց Շապուհ Որմզդեան առ Տիրան մեր արքայ առաւել սէր հաստատեաց, մինչեւ զաւրավիգն աւգնականութեան եղեալ` թափէ զնա յարձակմանէ հիւսիսականացն ազգաց, որք միաբանեալ ելին արտաքս քան զկապանն Ճորայ եւ բանակեցան ի սահմանս Աղուանից ամս չորս: 3 Եւ զայլ յոլով թագաւորս նուաճեալ Շապհոյ, եւ զազգս բարբարոսաց բազումս ի սատարութիւն կալեալ` յարձակեցաւ ի Միջերկրեայս եւ ի Պաղեստինէ: 4 Իսկ Կոստանդեայ արարեալ կեսար զՅուլիանոս` սպառազինեցաւ ընդդէմ Պարսից. եւ տուեալ ճակատ, երկոքին կողմանքն պարտեցան. քանզի բազումք անկան յերկաքանչիւրոցն. եւ ոչ մի ի միւսոյ թիկունս դարձոյց. մինչեւ ի հաւանութիւն եկեալ` արարին խաղաղութիւն ամս սակաւս: 5 Եւ ի Պարսից դարձեալ Կոստանդեայ` յերկար հիւանդացեալ վախճանեցաւ ի Մոմփսիւեստի քաղաքին Կիւլիկեցւոց, թագաւորեալ ամս քսան եւ երիս: 6 Ի սորա աւուրս երեւեցաւ խաչն լուսեղէն առ երանելեաւն Կիւրղիւ:

ԺԳ

Եթէ զիա'րդ Տիրան իջեալ ընդ առաջ Յուլիանոսի պատանդս տայ:
2 Զայսու ժամանակաւ թագաւորեաց Յունաց ամբարիշտն Յուլիանոս. ուրացաւ նա զԱստուած եւ պաշտեաց զկուռս, եւ յարոյց հալածանս եւ խռովութիւն ի վերայ եկեղեցւոյ. եւ բազմադիմի ջանայր շիջուցանել զհաւատ քրիստոնէութեան, բայց ոչ բռնութեամբ հաւանեցուցանէր, այլ խորամանկեալ հնարէր, զի Քրիստոսի պաշտաւնն խափանեսցի եւ դեւք երկրպագեսցին: 3 Եւ յորժամ զնա ընդդէմ Պարսից իրաւունքն զինեցին, եւ անցեալ ընդ Կիւլիկիայ հասանէր ի Միջագետս. եւ զաւրացն Պարսից կողմնապահաց հատեալ զչուանս նաւակամրջին Եփրատու, զգուշանային անցիցն: 4 Իսկ Տիրան մեր թագաւոր իջեալ ընդ առաջ Յուլիանոսի, դիմէ ի վերայ Պարսից զաւրացն, եւ հալածականս առնէ. եւ հարեալ սպասաւորութիւն` անցուցանէ զամբարիշտն Յուլիանոս հանդերձ բազմութեամբ այրեւձիոյն, եւ մեծարի ի նմանէ յոյժ:
5 Եւ խնդիրս առնէ, զի մի' տարցի զնա ընդ իւր ի Պարսս, իբր անկար գոլով ձիավարել, եւ յանձն առեալ Յուլիանոս` խնդրէ զաւրս եւ պատանդս: 6 Եւ Տիրանայ խնայեալ յԱրշակ որդի իւր երկրորդ` տայ ցնա զորդի իւր զՏրդատ զերրորդ, հանդերձ կնաւ եւ որդւովք, եւ զթոռն իւր զՏիրիթ, զորդի մեռելուն Արտաշիսի, որդւոյ իւրոյ անդրանկան: 7 Զորս առեալ Յուլիանու` նոյն հետայն առաքէ ի Բիւզանդիոն. եւ զՏիրան արձակէ յիւր աշխարհն. եւ տայ զիւր պատկերն նկարեալ ի տախտակս, յորում եւ ի դիւաց զոմանս ընդ նմա. եւ հրամայէ յեկեղեցւոջ կանգնել յարեւելից կուսէ. ասելով, թէ որք միանգամ ընդ Հռոմայեցւոց տէրութեամբն հարկին` դոյնպէս առնեն: 8 Զոր յանձին կալեալ Տիրանայ` առեալ բերէ, ոչ ածելով զմտաւ, թէ խաբէութեամբ` դիւաց երկրպագին պատկերք:

ԺԴ

Վկայութիւն սրբոյ Յուսկանն եւ Դանիելի:
2 Արդ` հասեալ Տիրանայ ի գաւառն Ծոփաց` յիւրում արքայական եկեղեցւոջն կամեցաւ կանգնել զպատկերն: 3 Զոր յափշտակեալ սրբոյ Յուսկանն` եհան ի ձեռաց արքայի. եւ ընկեցեալ յերկիր, կոխեալ մանրեաց, զգացուցանելով արքայի զիրին խորամանկութիւն: 4 Որում ոչ ինչ ունկնդիր եղեւ Տիրան, քանզի երկեաւ ի Յուլիանոսէ, զմտաւ ածելով` մեռանել ինքեան իբրեւ զկոխող թագաւորական պատկերի. եւ յաւելեալ բորբոքումն չարութեանն, զոր ունէր ընդ սրբոյ Յուսկանն, յաղագս հանապազորդ յանդիմանութեան իւրոց յանցանաց` հրամայեաց ջալոտիւք հարկանել յերկար, մինչ ի գանելն աւանդեաց զհոգին:
5 Եւ յետ կատարման նորա թշնամանեալ անիծիւք Տիրան ի ծերունւոյ քահանայէն Դանիելէ, որ աշակերտ էր սրբոյն Գրիգորի եւ հիւպերետ, հրամայեաց զնա խեղդամահ առնել: 6 Զոր բարձեալ աշակերտացն` թաղեցին ի միայնարանի նորին, որ կոչի Հացեաց դրախտ: 7 Իսկ զմարմին սրբոյ Յուսկանն բարձեալ տարան առ հայր իւր ի գիւղն Թորդան. որ եկաց յեպիսկոպոսութեանն ամս վեց:

ԺԵ

Եթէ զիա'րդ Զաւրայի առեալ զզաւրս Հայոց դառնայ ի Յուլիանոսէ, եւ սատակի ազգաւ:
2 Լուր սպանման սրբոյ Յուսկանն եւ քրթմնջիւն ամենայն նախարարացն եհաս առ նահապետն Ռըշտունեաց Զաւրայ, որ փոխանակ Մանաճհրի սպարապետ էր Հայոց հարաւային գնդին, եւ Տիրանայ հրամանաւ զհետ Յուլիանոսի զաւրաւք: 3 Որոյ լուեալ զայսպիսի համբաւ, ասէ ցզաւրս իւր. «Մի' վարեսցուք հրամանաւ այնորիկ, որ գայթագղութիւն արկանէ յերկրպագութիւնն Քրիստոսի, եւ սպանանէ զսուրբս նորա. եւ մի' ճանապարհակցեսցուք այսմ ամբարիշտ թագաւորի»: 4 Եւ զզաւրսն համակամս իւր արարեալ` դառնայ, եւ եկեալ ամրանայ ի Տմորիս, մինչեւ տեսցէ, թէ զի'նչ արասցեն այլ նախարարքն: 5 Բայց սուրհանդակքն Յուլիանու յառաջ ժամանեն քան զգալն նորա, բերելով Տիրանայ թուղթ, որ ունէր աւրինակ զայս:
6 Թուղթ Յուլիանոսի առ Տիրան:
7 «Ինքնակալ Յուլիանոս, ծնունդ Ինաքայ, Արամազդայ որդի, եւ ճակատագրեալ յանմահութիւն.
Տիրանայ մերում գործակալի խնդալ:
8 «Զզաւրս, զոր արձակեցեր ընդ մեզ, առեալ զաւրագլխի նոցին` ի բաց դարձաւ. եւ մեք բաւական
էաք յանթիւ գնդացս մերոց զհետ առաքել` ունել զնոսա. այլ թոյլ տուաք վասն երկուց պատճառաց. առաջին` զի մի' ասիցեն զմէնջ Պարսիկք, եթէ բռնութեամբ եւ ոչ կամաւ ածէ զզաւրսն. երկրորդ` փորձել զքո միամտութիւնդ: 9 Արդ` եթէ ոչ ի քումմէ կամաց արար նա զայն` սատակեսցես զնա ազգաւիմբ, առ ի չթողուլ նմա մնացորդ. ապա եթէ ոչ` երդուեալ ի Ռաս, որ զթագաւորութիւնս շնորհեաց մեզ, եւ յԱթենաս, որ զյաղթութիւնն, զի ի դառնալն մերում անպարտելի զաւրութեամբս վանեսցուք զքեզ եւ զաշխարհդ»:
10 Տեսեալ զայս Տիրանայ եւ յոյժ զարհուրեալ` առաքէ զմարդպետն կոչեցեալ Հայր, եւ հանդերձ երդմամբ կոչէ առ ինքն զԶաւրայ: 11 Իսկ զաւրաց նորա տեսեալ, թէ լռեալ կան նախարարքն ամենայն` ըստ սովորական անժուժութեան մերոյ ազգիս ցրուեցան ի տունս իւրաքանչիւր: 12 Եւ միայնացեալ Զաւրայ, գայ առ արքայ յոչ կամաց. եւ արքայի զԶաւրայ ի բուռն առեալ` ունի եւ զամուրն նոցին զԱղթամար, եւ բառնայ զամենեսին սատակմամբ: 13 Բայց զմանուկ մի, որդի Մեհենդակայ եղբաւր նորա, փախուցեալ դայեկացն ապրեցուցին: 14 Իսկ արքայ փոխանակ նորա կարգէ զՍաղամութ տէր Անծտայ:

ԺԶ

Յաղագս մահուան որդւոցն Յուսկան, եւ յաջորդելոյ զաթոռն Փառներսեհի:
2 Բայց ի Տիրանայ խնդրեն նախարարքն Հայոց այր արժանի` կացուցանել յեպիսկոպոսութիւն փոխանակ Յուսկան: 3 Քանզի որդւոցն նորին ոչ գովելի վարս ստացեալ` անարժանք եղեն այնմ առաքելականին աթոռոյ. այլ եւ մահ եւս հասեալ նոցա յաւուրսն յայնս, յոյժ ահագին եւ սարսափման լսողաց արժանաւոր, ի միում տեղւոջ շանթահար եղեալ երկոցունցն, որոց Պապ եւ Աթանագենէս կոչէին անուանքն. ոչ թողլով զաւակ հասակեայ պատշաճ այնմ, բայց մանուկ մի որդի Աթանագենի, որում Ներսէս անուն ճանաչէր, որ ի Կեսարիայ էր ի հրահանգս, եւ զայնու ժամանակաւ գնացեալ ի Բիւզանդիոն` առնուլ կին զդուստր Ասպիոնայ ուրումն իշխանի մեծի: 4 Եւ վասն ոչ կալոյ այր յազգէ Գրիգորի, ընտրեցին զՓառներսեհ ոմն յԱշտիշատից Տարաւնոյ, եւ կացուցին քահանայապետ ի տասներորդ ամի Տիրանայ. որ կալաւ զաթոռն ամս չորս:

ԺԷ

Եթէ զիա'րդ ի Շապհոյ խաբեցաւ Տիրան, երթալով ի կոչ նորա, եւ կուրացաւ ի նմանէ:
2 Յետ այսր ամենայնի ամբարիշտն Յուլիանոս ըստ արժանի խորհրդոցն վէր ընկալեալ ի փորոտիսն` սատակի ի Պարսս: 3 Եւ զաւրացն դարձեալ, թագաւոր ունելով զՅոբիանոս, որ ի ճանապարհի վախճանեալ` ոչ ժամանեաց ի Բիւզանդիոն: 4 Իսկ արքային Պարսից Շապհոյ զհետ նոցա կրթեալ, եւ խաբկանաւք կոչէ զՏիրան առ ինքն, գրելով թուղթ այսպէս:
5 Թուղթ Շապհոյ առ Տիրան:
6 «Մազդեզանց քաջ եւ բարձակից արեգական Շապուհ արքայից արքայ. ի բարւոջ մերում յիշեալ
եղբայր սիրելի Տիրան Հայոց արքայ. ողջոյն շատ:
7 «Ճշմարտիւ ի վերայ հասաք, եթէ զսէրն մեր հաստատուն պահեցեր, ոչ գալով ընդ կայսեր յաշխարհս Պարսից. այլ եւ զգունդն զոր էառ ի քէն` զհետ յղեալ կոչեցեր ի բաց: 8 Եւ զառաջինն զոր արարեր, գիտեմք, զի մի' ընդ աշխարհ քո անցանիցէ` արարեր, զոր ինքն իսկ առնելոց էր. ուստի եւ մեր պահապանք գնդին վատասրտեալ ի բաց եկին, զքեզ պատճառելով. վասն որոյ մեր ցասուցեալ` սալարի նոցա ցլու արբուցաք արիւն: 9 Եւ քում թագաւորութեանդ ոչ ինչ վնասեսցուք, երդուեալ ի Միհր մեծ աստուած. միայն փութա' տեսանել զմեզ, զի խորհել ինչ մարթասցուք վասն հասարակաց աւգտի»:
10 Զայս տեսեալ Տիրանայ` խելագարեալ գնաց առ նա. քանզի արժանն տանէր զնա ի տեղի հատուցմանն: 11 Զոր տեսեալ Շապհոյ` կշտամբեաց զնա բանիւք յանդիման զաւրաց իւրոց, եւ զաչս նորա կուրացոյց` որպէս զՍեդեկիային այնու ի հնումն. թէ եւ արդեաւք վրէժս ընդ սրբոյ առնն այնորիկ պահանջեցաւ, որով լուսաւորէր աշխարհս, ըստ Աւետարանին ձայնի` գոլով լոյս աշխարհի, յորմէ խաւարեցոյց Տիրան զՀայս: 12 Խաւարեցաւ եւ ինքն, կալեալ զթագաւորութիւնն ամս մետասան:

ԺԸ

Յաղագս թագաւորեցուցանելոյ Շապհոյ զԱրշակ, եւ արշաւանաց ի Յոյնս:
2 Բայց Շապուհ թագաւորեցոյց փոխանակ Տիրանայ զորդի նորա զԱրշակ, ակն ածելով ի զաւրացն Հայոց, զի մի' խափան ինչ առաջի արկելոց իւրոց գործոցն լինիցին. այսպիսի իմն պատեհ համարեալ, բարերարութիւն առնելով` իւր հաստատել զաշխարհս. նուաճեաց եւ զազգս նախարարացն, պատանդս առնելով յամենեցունց: 3 Եւ փոխանակ Վահանայ Ամատունւոյ սպարապետ կացուցեալ Հայոց արեւելեայ զաւրուն` զհաւատարիմ իւր զՎաղինակ Սիւնի, եւ նմա յանձն արարեալ զՀայս` ինքն զհետ յունական զաւրուն կրթէր, եւ հասեալ ի Բիւթանիա, եւ նստէր ամիսս յոլովս: 4 Եւ ոչ ինչ կարացեալ առնել` սիւն առ ծովուն կանգնէ, եւ առիւծ ի վերայ դնէ, մատեան ընդ ոտիւքն ունելով, որ նշանակէ այսպիսի ինչ. քանզի առիւծ հզաւր է ի գազանս, նոյնպէս եւ պարսկականն ի թագաւորս. եւ մատեան ժողովիչ է իմաստութեան, որպէս Հռոմայեցւոց տէրութիւնն:

ԺԹ

Թէ ո'րպէս արհամարհեաց Արշակ զթագաւորն Յունաց:
2 Ընդ այնոսիկ ապա ժամանակս յարեաւ խռովութիւն արքային Պարսից Շապհոյ ի հիւսիսականաց ազգաց: 3 Եւ Յունաց թագաւորեալ Վաղենտիանոս, եւ գումարտակ ի Միջերկրեայս առաքեալ` հալածականս առնէ զզաւրս Պարսից: 4 Ապա առաքէ առ Արշակ մեր թագաւոր թուղթ:
5 Թուղթ Վաղենտիանոսի առ Արշակ:
6 «Ինքնակալ Վաղենտիանոս Աւգոստոս, հանդերձ աթոռակցաւ մերով եւ թագակցաւ Վաղեսիւ կայսերաւ. Արշակայ Հայոց արքայի խնդալ:
7 «Պարտ էր քեզ յիշել զչարիսն, որ անցին ընդ ձեզ յանաստուածիցն Պարսից, եւ զերախտիսն` որ ի մէնջ ի վաղնջուց մինչեւ ցքեզ, եւ հեռանալ ի նոցանէ եւ մաւտել ի մեզ: 8 Որպէս զի խառնեալ ընդ զաւրս մեր` մարտիցես ընդ նոսա, եւ հանդերձ գոհացողական թղթովք մերոց զաւրավարացդ առաքեսցես զհարկս աշխարհիդ. եւ առեալ զեղբայրս քո, եւ որ ընդ սմա վտարանդիքս` ի բաց ածցեն: 9 Ողջ լեր ամենայն հնազանդութեամբ Հռոմայեցւոց տէրութեանս»:
10 Իսկ Արշակ եւ ոչ պատասխանի առնէ թղթոյն, այլ նշկահեալ արհամարհեաց զնոսա. նա եւ ոչ զհետ Շապհոյ միտեցաւ ամենայն սրտիւ. այլ անձնահաճ եղեալ, պարծելով հանապազ ի գինարբուս եւ յերգս վարձակաց. քաջ եւ արի երեւեալ քան զԱքիլլեւս, իսկ արդեամբք Թերսիտեայ նմանեալ կաղի եւ սրագլխոյ. վտարանջեալ յիւրոց նախագլխացն, մինչեւ զամբարտաւանութեանն ընկալաւ վարձս:

Ի

Յաղագս սրբոյն Ներսիսի եւ բարեկարգութեանն որ ի նմանէ:
2 Յերրորդ ամի թագաւորութեանն Արշակայ եկաց եպիսկոպոսապետ Հայոց մեծն Ներսեհ, որդի Աթանագինեայ, որդւոյ Յուսկան, որդւոյ Վրթանայ, որդւոյ սրբոյն Գրիգորի: 3 Եւ ի Բիւզանդիոյ դարձեալ ի Կեսարիայ, եւ եկեալ ի Հայս` զամենայն կարգս ուղղութեան հարցն իւրոց նորոգեաց, այլ եւ առաւել եւս. քանզի զբարեկարգութիւնն զոր ետես ի Յունաց աշխարհին, մանաւանդ ի թագաւորեալ քաղաքին, ի սմա նկարագրէ: 4 Ժողով արարեալ եպիսկոպոսաց եւ համաւրէն աշխարհականաւք, կանոնական սահմանադրութեամբ հաստատեաց զողորմածութիւն, խլելով եւ զանգթութեանն արմատ, որ բնաբար սովորութեամբ էր յերկրիս մերում: 5 Քանզի բորոտք հալածեալ լինէին, իբր պիղծ համարեալ յաւրինաց. եւ զուրուկս փախստեայս առնէին, զի մի' ի նոցանէ յայլս փոխեսցի ախտն. որոց դադարք` անապատք եւ ամայիք, եւ ծածկոյթ` վէմք եւ մացառք, ոչ յումեքէ գտանելով մխիթարութիւն թշուառութեանցն: 6 Առ այսոքիւք եւ հաշմք անդամովք ոչ խնամեալ լինէին, եւ հիւրք անծանաւթք ոչ ընդունէին, եւ աւտարք ոչ ժողովէին:
7 Իսկ նորա հրամայեալ` ըստ գաւառաց գաւառաց շինել աղքատանոցս ի խորշս եւ ի զերծ տեղիս. զի փոխանակ հիւանդանոցացն Յունաց լինիցին ի մխիթարութիւն մարմնոց վշտացելոց: 8 Եւ բաժանեաց ի նոսա զաւանս եւ զագարակս, պտղաբերել յարդեանց անդաստանաց եւ ի կթից արաւտականաց եւ ի գեղմանց. զի պաշտեսցեն զնոսա հարկաւ, բացէ ի բաց, եւ նոքա մի՛ ելցեն ըստ բնակութիւնս իւրեանց: 9 Եւ յանձն արար Խադայ ումեմն, որ էր ի Մարգաց Կարնոյ սարկաւագ իւր: 10 Սահմանէ եւ յամենայն գիւղս վանս շինել, զի լինիցին աւտարանոցք, եւ տեղի սննդեան որբոց եւ ծերոց, եւ անունողաց տածումն: 11 Շինէ եւ յանապատ եւ յանմարդ տեղիս եղբայրանոցս եւ մենաստանս եւ յատկանձնակաց խրճիթս. եւ հայր եւ տեսուչ նոցա կարգէ զՇաղիտայ եւ զԵպիփան եւ զԵփրեմ, եւ զԳինդ որ յազգէն Սլկունեաց, եւ զայլս ոմանս:
12 Եւ զերկուսս զայսոսիկ յազգաց նախարարացն բառնայ. մի` զմերձաւորաց խնամութիւն, զոր վասն ագահելոյ սեպհական ազատութեանն առնէին. եւ միւս` որ ի վերայ մեռելոց գործէին ոճիրս ըստ հեթանոսական սովորութեանն: 13 Եւ էր այնուհետեւ տեսանել զաշխարհս մեր ոչ որպէս զբարբարոսս այլանդակեալս, այլ իբրեւ զքաղաքացիս համեստացեալս:

ԻԱ

Սպանումն Տրդատայ, եղբաւրն Արշակայ, եւ երթալ սրբոյն Ներսիսի ի Բիւզանդիոն, եւ դարձուցանել զպատանդսն:
2 Սաստիկ եւ յոյժ ահաւոր էր ի վերայ անիրաւաց Վաղենտիանոս. ուստի եւ զբազում իշխանս վասն յափշտակութեան սատակեաց, եւ զՌոդանոս ոմն ներքինապետ այրեաց կենդանւոյն. քանզի երիցս հրամայեաց, եւ ոչ դարձոյց զյափշտակութիւն ընչից կնոջ միոյ այրւոյ: 3 Եւ ի նմին աւուր հասեալ այնց հրեշտակաց զորս ի Հայսն առաքեաց` ցասուցին զնա առաւել զրուցով խրոխտալոյն Արշակայ: 4 Եւ վասն զի ի ժամուն յայնմիկ առ ձեռն ունէր զբարկութիւն` հրամայեաց զՏրդատ եղբայր նորա, զհայր մանկանն Գնելոյ, սպանանել, եւ Թէոդոսի զաւրու ծանու ի վերայ Հայոց դիմել: 5 Որոյ հասեալ ի սահմանս Հայոց զարհուրի Արշակ եւ առաքէ ընդ առաջ նորա զմեծն Ներսէս. եւ ի հաշտութիւն մաղթեալ` տայ լիով զխափանեալ հարկսն, եւ պայծառ պատարագաւք ընդ նմին իսկ արձակէ զմեծն Ներսէս: 6 Որոյ երթեալ եւ ի հանդարտութիւն զթագաւորն շրջեալ` մեծարի ի նոցանէ յոյժ. նա եւ զպատանդսն խնդրեալ առնու եւ դառնայ: 7 Եւ կոյս մի անուն Ողոմպիադայ, յազգէ կայսեր, կին ածէ Արշակայ: 8 Բայց կայսերն բարերարութիւն արարեալ մանկանն Գնելոյ, յաղագս զուր ի նոցանէ մահուանն Տրդատայ հաւր նորա, տայ նմա զպատիւ հիւպատոսութեան, եւ գանձս յոլովս: 9 Ընդ որ խանդացեալ Տիրիթ` խորհէր նմա չարիս հանապազ, սպասելով ի դիպող աւուր:

ԻԲ

Եթէ ո'րպէս եղեւ խռովութիւն Արշակայ ընդ Գնելոյ, եւ մահ Տիրանայ:
2 Իսկ Գնէլ եկեալ յաւանն Կուաշ, որ յոտին Արագածն կոչեցեալ լերինն, առ կուրացեալ հաւն իւր Տիրան, զի ցայնժամ կենդանի էր: 3 Եւ Տիրանայ ողբացեալ դառնապէս զՏրդատ զորդի իւր, զհայրն Գնելոյ, իբր զինքն ունելով պատճառ սպանման նորա. վասն որոյ տայ Գնելոյ զամենայն ինչս իւր, եւ զկալուածս գիւղից եւ դաստակերտաց. եւ ի նմին աւանի Կուաշ հրամայէ բնակել: 4 Ապա առնու Գնէլ իւր կին զՓառանձեմ ոմն յազգէն Սիւնեաց. եւ թագաւորապէս արարեալ հարսանիս, տայ առատապէս պարգեւս ամենեցուն նախարարացն: 5 Որոց հաճեալ ընդ նա եւ սիրեալ` ետուն առ նա զզաւակս իւրեանց. զորս առեալ, մեծապէս հանդերձեաց զինու եւ զարդու. եւ յաւելին եւս սիրել զնա:
6 Աստանաւր եգիտ Տիրիթ պատճառս քսութեան. եւ մատուցեալ առ արքայն հանդերձ բարեկամաւ իւրով Վարդանաւ զինակրաւ արքայի, որ ի Մամիկոնեան տոհմէն էր, ասեն. «Ո՞չ գիտես, զի խորհեալ է Գնելոյ սպանանել զքեզ, զի ինքն փոխանակ քո թագաւորեսցէ: 7 Ահա տե'ս, արքայ, զնշան իրին, զի բնակեցաւ Գնէլ յԱյրարատ, ի կալուածս ձեր թագաւորաց, եւ սիրտ ամենայն նախարարացն եղեւ ընդ նմա: 8 Քանզի կայսերքն նիւթելով զայդ` ետուն նմա զպատիւ հիւպատոսութեանդ, եւ գանձս սաստիկս, որով` պատրեաց զնախարարսն»: 9 Երդնոյր Վարդան յարեւն արքայի եւ ասէր. «Իմովք ականջաւք լուայ ի Գնելոյ, զի ասէր, թէ ոչ թողում հաւրեղբաւր իմում զվրէժ մահուան հաւր իմոյ, որ վասն դորա եղեւ»:
10 Այսմ հաւատացեալ Արշակ` յղէ զնոյն իսկ զՎարդան առ Գնէլ, թէ «Ընդէ՞ր բնակեցար յԱյրարատ եւ լուծեր զկարգ հայրենեաց: 11 (Քանզի սովորութիւն էր` արքայի միայն բնակել յԱյրարատ եւ միոյ որդւոյ նորա, զոր փոխանորդ թագաւորի պահէին, եւ այլոց Արշակունեաց բնակել ի գաւառս Հաշտենից եւ Աղիովտի եւ Առբերանւոյ, հանդերձ ռոճկաւք եւ մտիւք յարքունուստ): 12 Եւ արդ` ընտրելի է քեզ, կա'մ ընդունել զմահ, կամ գնալ յԱյրարատայ, եւ արձակել ի քէն զուստերս նախարարացդ»: 13 Զայս լուեալ Գնելոյ` արար զհրամանս արքայի եւ գնաց յԱղիովիտ եւ յԱռբերանի: 14 Բայց Տիրան հաւն նորա պատգամս խիստս յղեաց առ որդի իւր Արշակ. վասն որոյ հեղձամահ եղեւ յիւրոց սենեկապետաց ի հրամանէ արքայի ի գաղտնիս, եւ ի նմին աւանի Կուաշ թաղեցաւ, ոչ արժանի եղեալ հարցն գերեզմանաց. թէ արդեաւք զփոխարէնսն Դանիելի առնն Աստուծոյ հատոյց, որով չափով չափեաց` չափեալ եղեւ ըստ Գրոց:

ԻԳ

Դարձեալ խանդալ Արշակայ ընդ Գնելոյ եւ սպանանել զնա:
2 Ապա ելանէ արքայ զթիկամբք Մասեաց առնել որսս յիւրում սիրեցեալ գաւառին ի Կոգայովտի. եւ եղեալ որս սաստիկ` ուրախացեալ Արշակ ի գինիս պարծէր, ոչ այլոյ ուրուք ի թագաւորաց նախ քան զնա մեռանել այնչափ բազմութիւն երէոց ի միում ժամու: 3 Աստանաւր դարձեալ նորոգեն զնենգութիւնն Տիրիթ եւ Վարդան, ասելով, Գնելոյ բազում երէս քան զայն ունել ընդ նոյն աւուրս յիւրում լերինն, որ Շահապիվանն անուանի, որ ի մայրենի հաւոյ իւրոյ Գնելոյ Գնունւոյ հասեալ էր ցնա: 4 Վասն որոյ առաքէ առ նա հրովարտակ այսպիսի:
5 Թուղթ Արշակայ առ Գնէլ:
6 «Արշակ արքայ Հայոց մեծաց, Գնելոյ իմում որդւոյ խնդալ:
7 «Տեսցե'ս տեղիս քաջերէս ի լերինդ Ծաղկաց զպարկացիր ջրով, եւ պատրաստեսցես. զի եկեալ մեր` ըստ արժանեաց թագաւորականաց հանդիպեսցուք որսոց»:
8 Եւ երագ զհետ հրովարտակին երթեալ Արշակ` խորհէր, եթէ ոչ ըստ հրամանին գտցէ արարեալ
Գնելոյ, պատճառս ի վերայ եդեալ, իբր թէ չարակնեաց զուրախանալն արքայի` կապեսցէ զնա: 9 Այլ իբրեւ ետես, զոր չէր երբէք տեսեալ զայնպիսի պատրաստութիւն որսոց եւ բազմութիւն երէոց, խոցեալ խորհրդովք նախանձու եւ կասկածանաց` հրամայեաց նոյն Վարդանայ ի նմին որսին սպանանել զԳնէլ, որպէս թէ ընդ խաբս ինչ վրիպակաւ, երէոյ կամելով ձգել` նմա պատահեաց նետն:
10 Որոյ առեալ զայսպիսի հրաման` վաղվաղակի կատարէ, ոչ այնչափ յաղագս հրամանի թագաւորին, քան թէ վասն կամացն Տիրիթայ իւրոյ սիրելւոյն: 11 Իսկ Արշակայ հանդերձ նախարարաւքն իջուցեալ ի դաշտն Աղիովտի զդին Գնելոյ թաղեաց յարքունական քաղաքին Զարիշատի. ի չքմեղս եղեալ` կոծ մեծ առնէ:

ԻԴ

Եթէ ո'րպէս ժպրհեցաւ Արշակ առնուլ զկին Գնելոյ, յորմէ եղեւ Պապ:
2 Թէպէտ եւ Արշակ կարծեաց զանխուլ գործել զչարիսն` այն որ ոչն ծածկի յամենատես ականէն Աստուծոյ, յայտնի եւ աշխարհի, առ ի մեղուցելոց պակուցումն, որպէս զմահն Տիրանայ եւ Գնելոյ: 3 Քանզի գիտացեալ ամենայն ուրուք` իմացաւ զայս եւ մեծն Ներսէս, եւ անէծ զԱրշակ եւ զառիթ սպանմանն. եւ գնացեալ նստաւ ի սուգ զաւուրս բազումս, որպէս Սամուէլ վասն Սաւուղայ: 4 Իսկ Արշակ ոչ զղջացեալ ապաշաւեաց, այլ անամաւթեալ, ագահելով ի գանձս սպանելոյն եւ ի ժառանգութիւն` յաւել առնուլ զկին նորին զՓառանձեմ. յորմէ եղեւ պատանի մի, որ անուանեցաւ Պապ:
5 Այս Փառանձեմ գործեաց զանլուր եւ զանկարելի չարիս, եւ զսարսափման լսողաց արժանաւոր: 6 Անարժանիւ ոմամբ սուտանուն քահանայիւ ի կենաց դեղն զմահացուն խառնեալ` ետ Ողիմիադայ առաջին կնոջն Արշակայ, եւ ելոյծ ի կենաց սակս տիկնութեանն մախանաց: 7 Նոյնպէս եւ զՎաղինակ տայ Արշակայ սպանանել, եւ փոխանակ կարգել զիւր հայրն զԱնտիոք:

ԻԵ

Սպանումն Տիրիթայ:
2 Իբրեւ եղեւ խաղաղութիւն Շապհոյ ի հիւսիսականաց ազգաց, եւ պարապ առեալ ի պատերազմացն` յայտնեաց զցասումն զոր ունէր առ Արշակ, վասն ոչ նմա, այլ կայսեր հարկելոյ զայնքան ամս: 3 Սակս որոյ առաքէ առ նա Արշակ զՏիրիթ եւ զնորին սիրեցեալն Վարդան արժանի պատարագաւք` խնդրել զհաշտութիւն: 4 Բայց վասն զի քինախնդիր անցելոցն մարտից կամեցաւ լինել Շապուհ` ինքն ելանէ պատերազմել ընդ Յոյնս, որոյ աղագաւ խնդրէ զԱրշակ մեր թագաւոր հանդերձ ամենայն զաւրաւքն Հայոց ընդ իւր լինել: 5 Իսկ Արշակ ոչ կամեցաւ իւրովի երթալ, այլ բարուրս եդեալ` դոյզն գունդ առաքէ զկնի Շապհոյ:
6 Եւ իւր բարկացեալ Տիրիթայ` ընկենու զնա ի պատուոյն, որպէս զի թէ ի նորա հրապուրանաց եղեւ այն, յաղագս ատելութեանն զոր ունէր առ Յոյնս: 7 Եւ առաւել եւս գրգռէր զարքայ Վասակ զինակիր նորա, նախանձ պահելով ընդ եղբաւրն վասն աղջկան միոջ հարճի: 8 Վասն որոյ նախատեաց զնոսա արքայ ամաւթալի բանիւք եւ կսկծեցուցանողաւք: 9 Որոց ոչ կարացեալ այնպիսի վատթարութեան եւ պարսաւանաց տանել` դէմ եդեալ գնացին առ Շապուհ հատուած: 10 Ընդ որ առաւել եւս զայրագնեալ Արշակ` հրամայէ նոյն Վասակայ զհետ նոցա կրթել բազմաձեռն գնդաւ, զի ուր եւ հասցէ` սպանցէ զնոսա. զոր ոչ հեղգացաւ կատարել Վասակ, թէպէտ եւ եղբայր նորա էր Վարդան: 11 Եւ խնդրեցաւ անպարտ արինն Գնելայ յամբարշտէն Տիրիթայ ըստ անիծիցն Ներսիսի, եւ ի Վարդանայ, ի հարազատ եղբաւրէ իւրմէ մեռանել:

ԻԶ

Պարտումն Շապհոյ ի Տիգրանակերտի:
2 Իսկ Շապուհ գայ հասանէ ի Տիգրանակերտ մեր քաղաք: 3 Կան ընդդէմ նորա արք քաղաքին հանդերձ գումարտակ գնդաւ. քանզի Անտիոք նահապետ Սիւնեաց, որ էր աներ Արշակայ եւ վերակացու քաղաքին, հրամայեաց աղխել ընդդէմ Շապհոյ: 4 Եւ ոչ միայն զմուտն արգել, այլ եւ ոչ հրեշտակս առաքեաց առ նա, եւ ոչ զնորայսն ընկալաւ: 5 Եւ հզաւր կռուոյ եղելոյ` զբազումս ի Պարսիցն սպանանեն. եւ ի պարտութիւն մատնեալ գնդին Շապհոյ, դառնայ անդրէն ի Մծբին. եւ հանգիստ առեալ զաւրացն եւ արծարծեալ յաշխատութենէն, խնդրէր առնուլ զՏիգրանակերտ. եւ ոչ թողացուցին նմա յառաջախաղաց գունդք եւ լրտեսք` պատաղել զայնու, իբր թէ Յունացն խանգարեսցի գործ: 6 Եւ Շապհոյ յառաջ անցեալ` գրէ առ նոսա թուղթ աւրինակ զայս:
7 Թուղթ Շապհոյ ի Տիգրանակերտ:
8 «Մազդեզանց քաջ Շապուհ արքայից արքայ. Տիգրանակերտեայց, որք ոչ եւս էք անուանելոց ի մէջ Արեաց եւ Անարեաց:
9 «Ես կամէի ի ձէնջ սկսեալ յամենայն առաջիկայ քաղաքս խաղաղութեամբ եւ քաջաւրէն ազատութեամբ զմուտն առնել. եւ եթէ դուք Տիգրանակերտեայք, որ առաջին էք, ոչ շահատակութեամբ ասեմ, այլ ի մտէ ուղեւորութեանս, ընդդէմ կացէք ինձ` ի ձէնջ ուսցին եւ այլք զդոյն առնել: 10 Այլ ի դարձին իմում բարկութեամբ այնպէս վանեցից զձեզ, զի կրկին եղիջիք աւրինակ խեռեալ ստահակելոց»:

ԻԷ

Եթէ ո'րպէս Արշակաւան շինեցաւ եւ կոտորեցաւ, եւ առաւ Անի:
2 Բայց Արշակ եւս ժպրհեցաւ առնել գործ անմտութեան: 3 Ի թիկանց կուսէ լերինն Մասեաց շինեաց ձեռակերտ, ժողով մարդկան մեղաւորաց. եւ ետ հրաման, որ ոք անկեալ անդր բնակեսցէ` մի' լիցի ի վերայ նորա իրաւունք դատաստանի: 4 Եւ նոյն ժամայն ծովացեալ լցաւ մարդկութեամբ հովիտն ամենայն. քանզի աւանդառուք եւ պարտականք, եւ ծառայք եւ վնասակարք, եւ գողք եւ սպանողք, եւ կնահանք եւ այլք այսպիսիք փախուցեալք անդր անկանէին, եւ ոչ կայր նոցա այց եւ խնդիր: 5 Եւ բազում անգամ բողոքեալ նախարարացն` եւ ոչ ինչ լուաւ նոցա Արշակ. մինչեւ առ Շապուհ եւս ունել նոցա բողոք: 6 Եւ եղեւ ի դառնալն Շապհոյ ի Յունաց` առաքեաց զմի ի սպարապետաց իւրոց եւ հայ գունդ ընդ նմա, եթէ դէպ լինի, ունել զԱրշակ. եւ նա խոյս ետ ի նոցանէ զկողմամբք Կաւկասու, Վրաց միաբանելով:
7 Իսկ սպարապետն Պարսից եկեալ ի Հայս` ի ձեռնտու լինելոյ նախարարացն առնու զամուրն Անի, եւ գերէ զամենայն գանձս արքունի որ ի նմա, այլ եւ զոսկերս թագաւորացն. ոչ գիտեմ, թէ վասն նախատի՞նս առնելոյ Արշակայ, եթէ վասն հմայից ինչ հեթանոսականաց: 8 Զոր ապա մաղթեալ նախարարացն` թափեալ թաղեցին յաւանին յԱղցս, որ յոտին Արագած կոչեցեալ լերինն: 9 Քանզի ոչ գիտացին ընտրել զոսկերս հեթանոսաց եւ հաւատացելոց, զի ընդ միմեանս էր խառնակեալգերողացն, յաղագս այնր ոչ արժանի համարեցան ի դիրս սրբոցն թաղել ի Վաղարշապատ քաղաքի:
10 Եւ նախարարացն Հայոց ժողովեալ` դիմեցին ի վերայ արքունական ձեռակերտին Արշակաւանի, եւ հարին զնա սրով սուսերի յառնէ մինչեւ ցկին, բայց ի տղայոց ստնդիացաց. քանզի դառնացեալք էին իւրաքանչիւր ի վերայ ծառայից իւրեանց եւ յանցաւորաց: 11 Զոր թէպէտ եւ վաղ գիտացեալ մեծին Ներսիսի` ոչ յառաջ քան զկոտորելն ժամանեաց հասանել. այլ ի կատար գործոյն հասեալ` եգիտ բաժանեալ զտղայս կոտորելոցն, զի վարեսցեն ի գերութիւն որպէս զհեռաւոր թշնամեաց: 12 Զորս թափեալ մեծին Ներսիսի, հրամայեաց կրել որթովք ի գոմ մի, եւ դարմանս եւ սնուցողս նոցին կարգեաց. որք յետոյ աւանացեալ անուանեցան Որթք այնորիկ աղագաւ:

ԻԸ

Առումն Տիգրանակերտի եւ բնաբարձ քանդումն:
2 Իսկ Շապուհ եկեալ ի Տիգրանակերտ, դարձեալ աղխեցին ընդդիմանալ նմա. եւ ելեալ ի պարիսպն աղաղակէին. «Գնա' ի մէնջ, Շապուհ, զի մի' չարիս յերկրորդումս ընդ քեզ առաւել եւս քան զառաջինն անցուցանիցեմք պատերազմաւ»: 3 Եւ նա պատասխանեաց. «Ո՜վ քաջքդ ի Հայոց, որք զանձինս արգելեալ փակեցէք ընդ պարսպաւքդ Տիգրանակերտի եւ արտաքս ձայն արկանէք սպառնալեաց. զի քաջ արանց է յարձակ դաշտի եւ յազատ տեղւոջ կռուել, եւ կանանց գործ է արգելուլ փակել զինքեանս յերկիւղէ առ հանդերձեալ կռիւսն»: 4 Եւ զայս ասացեալ` դարձաւ առ գերեալ Յոյնսն զինաւորս, ասէ. «Եթէ ձերով մարտիւ առից զայս քաղաք` զամենեսեան զձեզ արարից ազատս հանդերձ ընտանեաւք ձերովք»: 5 Եւ պարսկական զաւրուն շուրջ զքաղաքաւն հրամայեաց ընթանալ, եւ նետիւք խոցոտել զ՚ի վերայ պարսպին:
6 Եւ Յունացն մատուցեալ մեծաւ բռնութեամբ յեցուցին ի պարիսպն զկոչեցեալ էշսն: 7 Եւ է այս գործի մեքենայից անուաւոր, յերից երից արանց մղելով տարեալ, եւ ի ներքուստ կացնովք եւ սակրաւք երկբերանովք եւ կտցաւոր մրճովք` փորել զհիմունսն: 8 Եւ նգախարխար արարեալ զայն, որ ի հայկազնոյն Տիգրանայ հոծեալ եւ յարմարեալ որմունքն, քակեալ ընկեցին. եւ հուր ի դրունսն եւ յամենայն կողմանսն վառեալ, եւ քարինք եւ նետք եւ տէգք արձակեալք լինէին, եւ խոցոտեալ մերքն յապուշ դառնային: 9 Եւ ի ներքս մտեալ բոլոր զաւրքն` եւ ձեռն պարսկական ոչ վաստակէր զբազմախողխող երկաթն արեամբ արբուցանել, մինչեւ ապաժոյժ սպանելոցն լցեալ ի հիմունսն ծաւալէր: 10 Այլ յունականն ձեռն ի քթթել ական հրձիգ առնէր զամենայն փայտակերտսն: 11 Եւ Շապհոյ զմնացեալսն ի կոտորածէն գերեալ` չուէ ի Պարսս. եւ հրեշտակս առ որ ի Հայս գունդք առաքեալ` անպայազատ զՍիւնեացն հրամայէ առնել զտոհմ:

ԻԹ

Յաղագս պատերազմին Արշակայ ընդ նախարարս իւր, եւ վտարանդի երթալոյն Պապայ ի Բիւզանդիոն:
2 Դարձեալ յարեաւ խռովութիւն Շապհոյ ի նոյն ազգաց, եւ խաղաղութիւնն ի Յոյնս շրջեցաւ, ըստ այնմ` թէ փոխարկեալ միմեանց փոխարինին. սոցա խաղաղութիւն ի նոցա խռովութեանն, եւ նոցա խաղաղութիւն ի սոցա խռովութեանն, որ վախճան միոյն` միւսոյն լինին սկզբունք: 3 Քանզի հիւանդացեալ Վաղենտիանու ի բերդին որ կոչի Բերգիտիոն` վճարի ի կենցաղոյս, եղբաւրն փոխանորդելով զտէրութիւնն` Վաղեսի. յետ բարեբախտագոյն պատերազմաւ Գթացն յաղթութեամբ դարձի, նոյն հետայն առաքէ զաւրս ի Միջագետս ի Հայս, յաղագս տուելոյ զաւրուն յաւգնութիւն Շապհոյ:
4 Բայց Արշակայ եկեալ Վրացի գնդաւ` ժողովէ զսակաւս եւ յիւր մտերմաց, եւ տայ պատերազմ ընդ նախարարսն ընդ այնոսիկ, խնդրելով զվրէժ ձեռակերտին իւրոյ Արշակաւանու: 5 Միաբանեալ եւ նոցա առաջնորդութեամբ Ներսեհի որդւոյ Կամսարայ, ընդդիմանան Արշակայ պատերազմաւ: 6 Եւ հզաւր մարտի եղելոյ` բազումք յերկաքանչիւրոց կողմանցն անկան. քանզի արք դիպեալ արանց` ոչ ոք զպարտութիւն յանձն առնոյր: 7 Եւ մինչ դեռ նոքա յայսմ էին, հասանեն եւ զաւրքն կայսերականք: 8 Ապա տեսեալ Արշակայ, թէ թշնամի են նորա Շապուհ եւ Վաղէս եւ իւր նախարարքն, տարակուսեալ յամենեցունց` յղէ առ մեծն Ներսէս բազում անգամ աղաչելով. խոստանայր դառնալ յամենայն ճանապարհաց չարաց, եւ լինել ըստ կամաց նորա, եւ ապաշխարել ի քուրձ եւ ի մոխիր. միայն զի նա եկեսցէ եւ արասցէ խաղաղութիւն, եւ թափեսցէ զնա ի ձեռաց հզաւրացն Յունաց: 9 Սապէս եւ ի նախարարացն ստէպ ստէպ զմիմեանց զկնի գային մաղթանք նորին աղագաւ. նա եւ եպիսկոպոսացն ժողովեալ` պաղատանս մատուցանէին, զի մի' անփոյթ արասցէ զկորստենէ իւրոյ վիճակին:
10 Ապա հաւանեալ մեծն Ներսէս` եկն ի մէջ նոցա, եւ արար խաղաղութիւն, լսելով նմա թագաւորին եւ նախարարացն, բայց ի նահապետէն Արծրունեաց Մեհրուժանայ եւ ի նորին քեռառնէ Վահանայ Մամիկոնենէ, որք անլսող եղեալ` ապստամբեալ գնացին առ Շապուհ: 11 Իսկ այլ ամենայն նախարարքն հաստատեցին ուխտ, զի յայնմ հետէ թագաւորն վարեսցի ուղղութեամբ, եւ նոքա ծառայեսցեն միամտութեամբ. եւ այս ի մէջ նոցա: 12 Բայց եւ առ զաւրսն Յունաց երթեալ մեծին Ներսիսի, աղաչէր մի' ինչ աշխարհիս մեղանչել, այլ առնուլ զհարկսն եւ զորդի Արշակայ զՊապ հանդերձ ամենայն նախարարացն որդւովք պատանդս, եւ դառնալ: 13 Որում լսող եղեալ քաղցր եւ մեծն Թէոդորոս զաւրավար` դառնայ առ կայսր հանդերձ պատանդաւքն, ընդ իւր տանելով զմեծն Ներսէս թղթով Արշակայ, որ ունէր աւրինակ զայս:
14 Թուղթ Արշակայ առ Վաղէս:
15 «Արշակ արքայ Հայոց մեծաց եւ ամենայն նախարարք Արամեան ազինս. տեառն մերում ինքնակալի Վաղեսի Աւգոստոսի եւ որդւոյ քում Գրատիանոսի խնդալ:
16 «Մի' դիցէ ինքնակալդ ի մտի, եթէ առ ատել զձեզ նշկահեցաք, կամ իբրեւ զհզաւրս ինչ զմեզ վարկանելով` արձակեցաք գունդ հինից յերկիրդ Յունաց. այլ մեծի խռովութեանդ, որ ի ձերում միջի շարժեցաւ, գիտակ եղեալ` երկուցեալ ի Շապհոյ, եթէ ոչ ոք թափեսցէ զմեզ ի ձեռաց նորա` աւգնեցաք նմա դոյզն գնդաւ: 17 Այլ ոչ ես ինքն Արշակ եկի ընդ նմա, զմիամտութիւն ընդ ձեզ պահելով. վասն որոյ աւերեալ գերեաց զաշխարհս մեր, մինչեւ զոսկերս անգամ հարցն բրեաց ի գերեզմանաց: 18 Եւ արդ` հաւատացեալ ձեր եղելոցս` զառաջին սէրն առ մեզ հաստատուն պահեցէ'ք, եւ մեք առ ձեզ զմտերիմն հատուսցուք ծառայութիւն»:
19 Իսկ Վաղէս ո'չ զթուղթն ընթերցաւ, եւ ոչ զմեծն Ներսէս ետես. այլ բացէ ի բաց արտասահմանել զնա հրամայէ, եւ սրոյ զամենայն պատանդսն մատնել:

Լ

Յաղագս արտասահման լինելոյ մեծին Ներսիսի, եւ անկանել պատահեալ ի կղզին անբնակ. եւ թէ ո'րպէս կերակրեալ լինէին ի վերին խնամոցն:
2 Ի ժամանակին յայնմիկ էր յաթոռ եպիսկոպոսութեանն Բիւզանդացւոց հոգեմարտն Մակեդոն: 3 Եւ իբրեւ ել հրաման յարքունուստ աքսորել զմեծն Ներսէս, որպէս զմի անգամ խաբող եւ դրժող արքայի` մատուցեալ առ նա ոմանց ի հերձուածողաց աղանդոյն Արիոսի, ասեն. «Եթէ դաւանես ընդ մեզ` թափէ զքեզ հայրն մեր Մակեդոն»: 4 Որում ոչ հաւանեալ` աքսորեցաւ. եւ ի նաւալիւղն լինել ըստ խստաշունչ աւդոյ ձմերայնոյն, ընկեցեալ ի կղզի ինչ անապատ` ջարդեաց զնաւն. եւ նաւորդացն ոչ իշխեցեալ մակուկաւն նաւել, մնային տագնապեալ, ուտելով զարմատս անտառին: 5 Այլ ի տեսչութենէն Աստուծոյ կերակրեալ լինէին ամիսս ութ ի ձկանցն, զոր ծովն ընկենոյր կենդանիս: 6 Բայց Պապայ յանձն առեալ հանդերձ ամենայն պատանդաւքն` թափեաց Մակեդոն:

ԼԱ

Կոտորել Արշակայ զնախարարսն, եւ յաղագս վարուց Խադայ եպիսկոպոսի:
2 Ի հեռանալ մեծին Ներսիսի` ստեաց Արշակ ամենայն ուխտիցն, զոր եդ ընդ նախարարսն, եւ խնդրեաց զքէն ձեռակերտին իւրոյ Արշակաւանու: 3 Եւ կոտորեաց զբազումս ի նախարարացն, մանաւանդ զազգն Կամսարականաց բառնայր ի միջոյ, չարակնելով ագահեալ յամուրն Արտագերս եւ ի քաղաք ոստանի նոցա Երուանդաշատ: 4 Եւ կոչեալ առ ինքն ի լքեալ արքունիսն Արմաւիր իբր զազգականս իւր, ի պատճառս պատուոյ մեծարանաց, միահաղոյն զարս եւ զկանայս հանդերձ մանկամբք հրամայեաց կոտորել: 5 Եւ ոչ ոք ի նոցանէ ապրեցաւ, բայց Սպանդարատ որդի Արշաւրի. քանզի ունէր կին Արշակունի, որ եւ բնակեցաւ ի նորին ժառանգութեան ի կողմանս Տարաւնոյ եւ Հաշտենից, իբր տրտունջ զհաւրեղբաւրէն իւրմէ եղեալ զՆերսեհէ. որոյ աղագաւ եւ ոչ ի կոտորման նոցա դիպեցաւ: 6 Այլ լուեալ զբաւթն` հանդերձ որդւովքն Շաւարշաւ եւ Գազաւոնիւ եւ բոլոր ընտանեաւքն գնաց փախստական ի Յոյնս:
7 Բայց ի գնալն մեծին Ներսիսի ի Յոյնս` էր ձեռնադրեալ զսարկաւագն Խադ յեպիսկոպոսութիւն Բագրեւանդայ եւ Արշարունեաց, եւ հաւատաց ի նա զամենայն գործ վերակացութեան աշխարհիս մինչեւ ցժամանակ իւրոյ դարձին: 8 Այս Խադ յամենայնի նմանել մեծին Ներսիսի, եւ առաւել եւս ի տեսչութիւն աղքատաց. որոյ եւ շտեմարանքն իսկ աղբերացան սքանչելապէս իբր առ Եղիայիւ եւ Եղիսէիւ. եւ ի յանդիմանել զարքայ` ահաւոր եւ սաստիկ էր եւ աներկիւղ: 9 Եւ ոչ եղեւ ի նմա գամագիւտ սատանայ, բայց առ միոյ նուագի, զի էր պճնող առ հանդերձս եւ ձիասէր. զոր պարսաւեալ այպանէին փոխանակաբանեալ` որք ի նմանէ յանդիմանեալ լինէին: 10 Վասն որոյ թողեալ այնուհետեւ զպերճագոյն հանդերձսն, խարազնազգեստ եղեալ` իշով շրջէր մինչեւ ցաւր մահուան իւրոյ:

ԼԲ

Եթէ ո'րպէս Արշակ քարշել զերանելին Խադ եւ քարկոծել զնա կամէր սակս յանդիմանութեան իւրոց յանցանաց:
2 Եւ եղեւ ի սատակել Արշակայ զազգն Կամսարականաց` հրամայեաց զդիակունս նոցա քարշել եւ ընկենուլ անթաղ, կերակուր լինել շանց. եւ ինքն որպէս մեծաւ յաղթութեամբ պսակեալ, ի բարեկենդանութեան կատարէր աւուրս, կուտել մթերել յԱրմաւիր զնոցայն հրամայելով զհամբարսն: 3 Զորոց պեղեալ երկուս հորս յոյժ քաջախորս եւ սաստկապէս լայնս, որ ի շինին Նախճաւանի, բերին սայլովք նոցին աւանի: 4 Իսկ սայլորդացն տեսեալ ոսկերս մարդկան գազանակուր եղելոց, ցրուեալս առ եզերբ փոսոյն, հարցեալ ուսան` իւրեանց լինել տերանց. հաւաքեալ ի սայլսն ներքոյ եղեգանն` բերեալ թաղեցին ի նոյն հորս: 5 Զոր զգացեալ Արշակայ` հրամայէ զսայլորդսն ի վերայ հորոցն կախել զփայտէ:
6 Բայց Խադայ ոչ պատահեալ յառաջնում նուագին, այսմ ժամանեալ հասանէ. եւ սկսաւ կշտամբել զարքայ բանիւք յանդիմանութեան: 7 Հրամայեաց Արշակ քարշել զնա եւ քարկոծել: 8 Եւ քանզի էին դստերաց նորա տայգերք ի մեծ նախարարութեանցն, ի կորովի եւ ի քաջ ազգէն Ապահունեաց` սուսերս հանեալ կիսախողխող զքարշողսն առնէին, եւ յափշտակեալ զԽադ ի ձեռաց նոցա, եւ յիւրեանցն գնացին գաւառ: 9 Եւ Արշակայ ոչ ի հակառակս մտեալ` զաւղէր, զի մի' խռովութիւն ամենայն նախարարացն յուզիցի:

ԼԳ

Յաղագս թագաւորելոյն Թէոդոսի մեծի, եւ ժողովոյն որ եղեւ վասն հոգեմարտացն:
2 Բայց Վաղեսի կայսեր ըստ արժանի իւրոց խորհրդոցն զյաւիտենական գեհենին աստէն բերելով զաւրինակ, հրակէզ եղեալ յԱդրիանուպաւլիս` սատակեցաւ. եւ առնու զթագն Թէոդոս: 3 Սա քակեաց զմեհեանս կռոցն մինչեւ յատակս, զփակեալսն միայն ի սրբոյն Կոստանդիանոսէ, զանուանեալն Արեգական եւ Արտեմեայ եւ Ափրոդիտեայ ի Բիւզանդիոն. աւերեաց նոյնպէս եւ զտաճարն Դամասկոսի, եւ արար եկեղեցի. նոյնպէս եւ զտաճարն Իլիու քաղաքի, զԼիբանոսի զմեծ եւ զհռչակաւոր զերեքբարեանն:
4 Սա դարձոյց զամենայն հարս սուրբս, որք յաղագս ուղղափառութեանն արտասահմանեալ էին ի մետաղս, ընդ որս եւ զմեծն Ներսէս ածեալ առ իւր ի Բիւզանդիոն` պահէ մեծաւ պատուով, մինչեւ ճշմարտութեանն ստուգեցաւ հաւատ, որ յաղագս ամբարշտին Մակեդոնի հայհոյութեանցն. զի ոչ Տէր խոստովանէր զՀոգին սուրբ, եւ ոչ երկրպագելի եւ ոչ փառաւորելի ընդ Հաւր եւ ընդ Որդւոյ, այլ աւտար յԱստուծոյ բնութենէն, եւ ստացական եւ ծառայ եւ պաշտաւնեայ, եւ ազդումն ինչ, եւ ոչ էութիւն անձնաւոր: 5 Եւ ժողովեալ սուրբ հարքն ի թագաւորեալ քաղաքն Բիւզանդիոն, Դամասիոս Հռոմայ, Նեքտառիոս Կոստանդնուպաւլսի, Տիմոթէոս Աղեքսանդրի, Մելիտոս Անտիոքու, Կիւրղոս Երուսաղէմի, Գրիգորիոս Նիւսիայ, Գեղասիոս Կեսարու, Գրիգորիոս Նաձիանձու, Անփիւլոքսիոս Իկոնիու, եւ այլ եպիսկոպոսք, միանգամայն հարիւր եւ յիսուն հարք, որք նզովեալ մերժեցին զՄակեդոն եւ զամենայն հոգեմարտս:

ԼԴ

Ակամայ երթ Արշակայ առ Շապուհ, եւ անդարձ լինել:
2 Դարձեալ պարապ առեալ Շապհոյ ի պատերազմացն` առաքէ ի վերայ Արշակայ զԱլանաոզան ոմն պահլաւիկ` հզաւր գնդաւ, որ էր ազգակից Արշակայ: 3 Յորմէ խոյս տուեալ Արշակայ, թափուր ի բազմաց մնայր նախարարաց. որոց ձեռն տուեալ յԱլանաոզանն` կամաւ երթային առ Շապուհ, տաղտկացեալ յիւրեանց արքայէն Արշակայ. եւ մեծարեալք ի նմանէ դառնային յաշխարհս մեր: 4 Ուստի տարակուսեալ Արշակայ` յղէ պատգամ առ իշխան զաւրուն Պարսից, եթէ «Դու արիւն իմ եւ հարազատութիւն, ընդէ՞ր այդպիսեաւ վարես զիս ջերմութեամբ. թէպէտ եւ ակամայ զգալուստ քո գիտեմ, ոչ կարացեալ սայթաքել զհրամանս Շապհոյ` գալ ի վերայ քո ազգականիս: 5 Այլ արդ` թուլացո' ինձ ղաւղել ուրեք վայրկեան մի ժամանակի, մինչեւ ոգի առեալ` անցանել կարացից յերկիրն Յունաց. եւ դու կալցես զաշխարհս, եւ բազմաց յինէն հանդիպեսցիս բարութեանց, որպէս ի մտերիմ հարազատէ»:
6 Դարձուցանէ Ալանաոզանն այսպիսի պատասխանիս, եւ ասէ. «Թէ դու ոչ խնայեցեր յազգայինսն մեր Կամսարականս, որ առաւել քան զիս էին քեզ հարազատագոյնք, դենի ձերոյ մասամբ եւ աշխարհաւ համաբնակաւ, զիա՞րդ յինէն ակն ունիցիս ի քեզ խնայել, հեռացեալ դենիւ եւ բնակութեամբ. եւ որո՞վ աւրինակաւ ես ի քոյսն յուսալով բարիս, որ անյայտ է թէ առից` զգտեալսն յիմմէ թագաւորէն կորուսանիցեմ»:
7 Ապա այնուհետեւ յոյժ նեղեալ Արշակ, յոչ կամաց երթայ առ Շապուհ, եւ ի պահեստի լինի ի նմանէ. եւ բռնութեամբ հարկաւորեալ գրէ, զի Փառանձեմ կին նորա եկեսցէ ի դուռն: 8 Եւ Շապուհ հրամայէ ամենայն մեծամեծացն, զի ընդ Փառանձեմայ եկեսցեն:

ԼԵ

Յաղագս չարեացն որ անցին ընդ Հայս ի Շապհոյ, եւ մահն Արշակայ:
2 Իբրեւ գիտացին նախարարք Հայոց, այնք, որոց նախ քան զԱրշակ ձեռն տուեալ էր Շապուհ արքայ Պարսից, թէ եւ զնոցա կանայսն խնդրեալ է իբրեւ զայնց, որք առ Արշակայն էին միամիտք, եւ զայն եւս տեսին, եթէ գնաց Ալանաոզան, եւ գունդ փոքր է որ վասն այնր է եկեալ` միաբանեալ հալածեցին զնոսա. եւ իւրեանց առեալ զկանայս եւ զորդիս` փախեան յաշխարհն Յունաց: 3 Նա եւ ոչ դշխոյն Փառանձեմ գնաց ի կոչ առնն իւրոյ, այլ հանդերձ գանձիւք անկաւ յամուրն Արտագերից. լուր առնելով առ որդին իւր Պապ, յուսայր ապրել ի ձեռաց Շապհոյ: 4 Ընդ որս զչարեալ Շապուհ կապէ զոտս Արշակայ երկաթեղէն շղթայիւք, եւ տայ տանել յերկիրն Խուժաստանի յԱնուշն կոչեցեալ բերդ: 5 Եւ բազում զաւրս գումարեալ ի ձեռն Մեհրուժանայ Արծրունւոյ եւ Վահանայ Մամիկոնէի, ուրացողաց զՔրիստոս, արձակէ յաշխարհս Հայոց. որք եկեալ նստան շուրջ զբերդաւն Արտագերից: 6 Եւ թէպէտ ոչ ինչ կարէին առնել նմա վասն անմատչելի ամրութեանն, բայց զի բարկութիւնն Աստուծոյ էր ի վերայ Արշակայ` մարդիկ ամրոցին ոչ անսացին մնալ համբաւուն Պապայ, այլ անձնատուրք եղեն ի կամաց, եւ ոչ ի բռնութենէ: 7 Զորս գերեալ հանդերձ գանձիւքն եւ տիկնաւն Փառանձեմաւ խաղացուցին ի յԱսորեստան. եւ անդ ընդ սայլի ցից հանեալ` սատակեցին:
8 Ի նմին ժամու եհաս հրաման ի Շապհոյ արքայէ, զի քանդեալ աւերեսցեն զամրութիւն ամենայն քաղաքաց, եւ զՀրեայսն խաղացուսցեն ի գերութիւն, եւ զայն Հրեայսն, որ նովին հրէութեան աւրինաւք կային ի Վանն Տոսպայ, զորս ածեալ էր Բարզափրանայ Ռըշտունւոյ յաւուրս Տիգրանայ. զորս բնակեցոյց Շապուհ յԱսպահան: 9 Գերեցին եւ զայն Հրեայսն որք յԱրտաշատ եւ ի Վաղարշապատ, զորս ածեալ էր նոյն Տիգրանայ արքայի, որք յաւուրս սրբոյն Գրիգորի եւ Տրդատայ հաւատացեալ էին ի Քրիստոս. ընդ որս եւ զԶուիթայ երէց Արտաշատու: 10 Յայնժամ մատուցեալ առ Շապուհ Մեհրուժան եւ Վահան չարախաւսէին զԶուիթայ երիցուէ Արտաշատու, եթէ յայն սակս եկն ընդ գերութիւնն, զի խրատեսցէ զնոսա պինդ ունել զաւրէնս քրիստոնէութեան: 11 Վասն որոյ Շապուհ հրամայեաց չարչարել զԶուիթայ, զի թողցէ զաւրէնս քրիստոնէութեան. որում ոչ հաւանեալ, կատարեցաւ: 12 Զայս ամենայն աղէտս թշուառութեանց լուեալ Արշակայ` սաւուղաբար արար ընդ անձին իւրում. որ թագաւորեաց ամս երեսուն:

ԼԶ

Անցք ընդ մեզ չարեացն ի Մեհրուժանայ, եւ թագաւորել Հայոց Պապայ:
2 Յետ մահուանն Արշակայ գումարեաց Շապուհ զաւր բազում ի ձեռն Մեհրուժանայ, եւ արձակեաց ի Հայս, ի նա հաւատալով զաշխարհս: 3 Եւ տուեալ նմա կին զքոյր իւր զՈրմիզդուխտ, եւ հրովարտակս բազում շինից եւ դաստակերտաց ի Պարսից աշխարհին, եւ խոստացաւ տալ նմա զՀայոց թագաւորութիւնն, միայն թէ զնախարարսն նուաճելով` ի դէն մազդեզանց զաշխարհս դարձուսցէ: 4 Որոյ յանձն առեալ եւ եկեալ, եւ զբազումս ի նախարարաց կանանց կալեալ` ի բերդս բերդս տայր պահել, զդարձ արանցն յուսալով: 5 Եւ զամենայն կարգ քրիստոնէութեան ջանայր խափանել: 6 Զեպիսկոպոսս եւ զքահանայս հարկաց պատճառաւ կապեալ` յերկիրն Պարսից տայր տանել: 7 Եւ զորս միանգամ գիրս գտանէր` այրէր, եւ հրաման տայր մի' ուսանել զդպրութիւն յունարէն, այլ զպարսիկ, եւ մի' ոք իշխեսցէ յոյն խաւսել կամ թարգմանել. այսպիսի ինչ պատճառաւ, զի ամենեւին մի' լիցի Հայոց ընդ Յունաց ծանաւթութիւն եւ հաղորդութիւն սիրոյ, այլ ճշմարիտ` խափանել զքրիստոնէութեան ուսումն. զի յայնժամ գիր դպրութեան Հայոց չեւ եւս էր լեալ, եւ յունականաւն վարէին եկեղեցւոյ կարգք:
8 Արդ` իբրեւ լուաւ մեծն Ներսէս զչարիսն ամենայն, որ հասին ի վերայ Հայոց, եւ զմահն Արշակայ` աղաչեաց զինքնակալն Թէոդոս, խնդրելով ի նմանէ աւգնականութիւն: 9 Եւ թագաւորեցուցանէ զՊապ որդի Արշակայ. եւ ընդ նմա գումարեաց զաւր բազում ի ձեռն քաջ ստրատելատին Տերենտիանոսի: 10 Եւ մեծին Ներսիսի առեալ զամենայն նախարարսն, որք կամակից էին ընդ տէրութիւնն Պապայ եւ որք ոչ, եւ զապրեալ Կամսարականն Սպանդարատ` սոցա միաբանութեամբ ածէ զՊապ յաշխարհս Հայոց: 11 Եւ եկեալ գտանեն զամբարիշտն Մեհրուժան պետացեալ կալեալ զերկիրս Հայոց. եւ հալածական արարեալ` յինքեանս թափեն զաշխարհս: 12 Բայց Մեհրուժան հրամայէ պայկացն` զբերդիցն պարսպաց կախել զկանայս նախարարացն, մինչեւ մեռցին. եւ թողուլ նոյնպէս ի կախաղանին զդիակունսն, զի լուծեալ անկցին` գէշ կերակուր լինել թռչնոց:

ԼԷ

Յաղագս մեծի պատերազմին` որ եղեւ ի Ձիրաւ, եւ սատակման ամբարշտին Մեհրուժանայ:
2 Ազգ արարեալ Մեհրուժանայ յերկիրն Խորասանայ առ Շապուհ զամենայն աւգնականութիւն Թէոդոսի զոր արար առ Պապ` ելանէ հրաման ի Շապհոյ` ամենայն զաւրացն Պարսից երթալ ընդ Մեհրուժանայ ի Հայս ի պատերազմ: 3 Դոյնպէս ազգեն ինքնակալին Թէոդոսի Պապ եւ Տերենտիանոս զՇապհոյ, թէ ամենայն զաւրացն հրամայեաց ելանել ի վերայ մեր, բայց ի դրանկացն: 4 Ապա եւ Աւգոստոսն Թէոդոս հրամայեաց Ադդէի կոմսին մեծի երթալ յաւգնականութիւն Պապայ, առնուլ զամենայն զաւրս Յունաց, ոչ զոք թողուլ` զոր ոչ առցէ. այլ եւ զհետեւակս պահապանս քաղաքացն, որք զմետաքսեայսն ունէին զվիշապս:
5 Եւ խմբեցաւ պատերազմն ի դաշտին որ կոչի Ձիրաւ, եւ մատեան ճակատ առ ճակատ: 6 Եւ մանկունք քաջ նախարարացն Հայոց, ինքնակամ նահատակեալք, մտին ի մէջ ճակատուցն, առաջնորդութեամբ սպարապետին իւրեանց Սմբատայ ասպետի, որդւոյ Բագարատայ, որ յազգէն Բագրատունեաց: 7 Ելին եւ ի զաւրացն Պարսից համատիք նոցա, եւ խաղացին ի մէջ ճակատուցն. եւ ցիրք ընդ ցիրս լինէին: 8 Եւ ի դառնալ մանկանցն Պարսից, ընդ հուպ դարձեալ մերոցն զհետ նոցա, աւրինակ իմն որպէս փոթորիկ յանտառէ տերեւաթափ, այնպէս երագ յերիվարացն առեալ նիզակաւք, դի ցուրտ յերկիր ընկենուին, ոչ կարելով նոցա յիւրեանց ճակատն մտանել: 9 Իսկ յորժամ պարսիկքն զմերն շրջէին` նոքա ի վահանափակն Յունաց իբր յամուր քաղաք մտանէին, առ ոչ ինչ վնասելոյ: 10 Քանզի այնպէս արար Գորգոնոս իշխան հետեւակ զաւրուն, իբր պարսպաւ պատեաց վահանաւք զճակատն Պապայ:
11 Քանզի զաւրքն Յունաց վառեալ էին ի զէնս ոսկւոյ եւ արծաթոյ, եւ երիվարք նոցա նոյնպէս զարդու, եւ էր տեսանել իբրեւ զպարիսպ ինչ, յորոց յոլովք ի ջղեայ եւ ի կաշեայ պահպանակաց զգեստուն զկարծրութեան վիմաց բերէին երեւոյթս. եւ ի վերայ նոցա անխալամ գէսք նշանք արձակեալք իբր զսաղարթս ինչ հովանաւոր ծառոց: 12 Բայց զվիշապացն մանուածս, ահագին բերանաբացութեամբ ուռուցեալ ի փչմանէ աւդոյն, ոչ ինչ ուրեք կարեմ նմանեցուցանել, այլ միայն իբրեւ զլեառն ինչ ադամանդեայ խոնարհիլ ի ծով եւ բովանդակ ճակատն Յունաց ի պարսկական զաւրսն: 13 Քանզի եւ զնոսա էր տեսանել իբրեւ զհզաւր ինչ գետ առ ի կողմն ի լայն ծաւալեալ. արդարեւ զջրոյ գոյն զրահազգեստացն բերէր տեսութիւն:
14 Արդ` իբրեւ ետես մեծն Ներսէս զայն ամենայն` ել նա ի կատար լերինն Նպատայ. եւ ամբարձ զձեռս իւր յերկինս, անխոնարհելի պահելով ի խնդրուածս, հանգոյն նախամարգարէին Մովսիսի, մինչեւ պարտեցաւ երկրորդն Ամաղէկ:
15 Իսկ ի ծագել արեգականն ընդդէմ մերոց զաւրացն, ի պղնձապատ վահանացն նշոյլք զլերամբքն փայլատակէին իբրեւ յամպոյ մեծէ, եւ ի նոցանէ ի դուրս ոստչէին ի մերոց նախարարացն քաջ զրահաւորք` որպէս փայլատականց ճառագայթք. յորոց միայն ի տեսութենէն զանգիտեալ պարսկական գունդն, սակաւ ինչ եւ մերն, վասն ոչ կարել հայել ընդդէմ արեգականն ծագման: 16 Իսկ ի բաղխել զմիմեանս` եղեւ ի վերայ հովանի ամպոյ, եւ հողմ սաստիկ ի մերոցն կուսէ ընդդէմ պարսկականին փչեալ: 17 Եւ ի խառնակել մարտին` պատահէ Կամսարականն Սպանդարատ խմբի մեծի, յորում էր քաջն Շերգիր Ղեկաց արքայ, զգլուխ միջին գնդին պնդութեամբ զտեղի ճակատուն կալեալ: 18 Եւ յարձակեալ Սպանդարատ, եւ հերձեալ զխումբն, որպէս զշանթահար յերկիր կործանէր զքաջն, եւ զխումբն պտուտեալ` ի փախուստ դարձուցանէր: 19 Եւ այսպէս ի վերին աւգնականութենէն զաւրացեալ առ հասարակ զաւրքն Յունաց եւ Հայոց, դիակամբք թշնամեացն լցին զդաշտն ամենայն, եւ զմնացորդսն ամենայն ի փախուստ շրջեալ հալածեցին: 20 Ընդ որս եւ զՈւռնայր Աղուանից արքայ, խոցոտեալ ի Մուշեղայ որդւոյ Վասակայ Մամիկոնենի, հանին ի պատերազմէն:
21 Բայց ամբարշտին Մեհրուժանայ վիրաւորեալ ձին` ոչ կարաց երագել ընդ փախստեայսն. որում աճապարեալ հասանէ սպարապետն հայոց Սմբատ, եւ զորս ընդ նմայն էին կոտորեալ` ձերբակալ առնէ զվատշուէրն յեզեր շամբին Կոգայովտի: 22 Եւ զմտաւ ածեալ, թէ գուցէ թափիցէ զնա մեծն Ներսէս, այնորիկ աղագաւ ոչ ածէ ի բանակն. այլ զտեղեաւքն գտանէ պատրաստական առ ի կորուստ ամբարշտին զոմանս խորանաւորս հուր լուցեալ, եւ շամփուր երկաթի` միս խորովելոյ. զոր ջեռուցեալ, կրկնեաց բոլորեալ որպէս պսակ, եւ յոյժ արտաշէկ արարեալ, ասէ. «Պսակեմ զքեզ, Մեհրուժան, քանզի ի խնդիր էիր թագաւորել Հայոց. եւ ինձ ասպետիս պարտ է զքեզ պսակել ըստ սովորական իշխանութեան իմոյ հայրենեաց»: 23 Եւ մինչ դեռ տաքն էր իբրեւ զհուր` եդ ի գլուխն Մեհրուժանայ, եւ այնպէս սատակեցաւ չարն: 24 Եւ յայնմ հետէ խաղաղեցաւ երկիրն, ընդ ձեռամբ Պապայ նուաճեալ:

ԼԸ

Եթէ ո'րպէս Պապայ դեղ մահու արբուցեալ սրբոյն Ներսիսի` ելոյծ ի կենցաղոյս:
2 Յետ սպառելոյ պատերազմացն եւ խաղաղանալոյ երկրիս, մեծն Ներսէս դնէր վկայութիւն ի մէջ արքային Պապայ եւ ի մէջ նախարարացն` գնալ յամենայն ճանապարհս արդարութեան, զի վկայեսցեն ըստ հաւատոց քրիստոնէութեան եւ գործքն. եւ զի արքայն մի' հաւրն իւրում նմանեսցի, անիրաւել եւ զրկել, այլ վարեսցի ուղղութեամբ, հայրաբար խնամովք առ նախարարսն. եւ նոքա մի' եւս յաւելցեն վտարանջել, նշկահելով զնա, այլ ծառայել միամտութեամբ: 3 Յայնժամ արքայն Պապ դարձոյց ի Կամսարականն Սպանդարատ զամենայն ինչ` զոր յափշտակեալ էր հաւր իւրոյ Արշակայ, զգաւառն Շիրակայ եւ զԱրշարունեաց, որ լեալ էին ազգին Կամսարականաց, ոչ իբրեւ զանիրաւ ագահութիւն հաւր իւրոյ Արշակայ, այլ իբրեւ պարգեւս ընդ վաստակոց քաջին Սպանդարատայ, որ սպան զՂեկաց արքայն: 4 Այլ եւ զայլոց նախարարացն դարձոյց զզրկանս, եւ յոյժ անընչասիրաբար ցուցանէր զիւր ախորժակսն, եւ առատաբար կեայր:
5 Բայց զի ամաւթալի ախտիւ զազրագործ էր, եւ յանդիմանեալ կշտամբէր ի մեծէն Ներսիսէ, ընդ ակամբ հայէր ի նա, խորհելով չարիս, եւ ոչ իշխէր յինքնակալէն Թէոդոսէ յայտնի ինչ առնել նմա չարի. դեղ մահու գաղտնի արբուցեալ սրբոյն Ներսիսի` ելոյծ ի կենցաղոյս. որ կալաւ զաթոռ եպիսկոպոսութեանն ամս երեսուն եւ չորս: 6 Եւ փոխեալ յաշխարհէս երանելին Ներսէս ի գաւառին Եկեղեաց, ի գեաւղն որ կոչի Խախ, բարձեալ զմարմին նորա արքային Պապայ` թաղեաց ի Թիլն աւանին, զանխլաբար ունելով զեղեալսն:

ԼԹ

Յաղագս աթոռակալութեանն Սահակայ, եւ սպանմանն Պապայ ի Թէոդոսէ:
2 Ապա տեսեալ թագաւորին Պապայ սգացեալ զամենայն Հայս ի վերայ երանելւոյն Ներսիսի, հարկաւորեալ յուզեաց եւ եգիտ զոմն յազգէ եւ ի ժառանգութենէ Աղբիանոսի, որում անուն Սահակ կոչէր, ոչ հեռի ի գովութենէ. զոր կացոյց փոխանակ Ներսիսի առանց մեծի արքեպիսկոպոսին Կեսարու. որ կալաւ զաթոռն ամս չորս:
3 Բայց Պապայ լուեալ, եթէ մեծն Թէոդոս ել ի Բիւզանդիոյ ի Հռովմ կոյս, եւ մտեալ ի Թեսաղոնիկ հանդերձ սպայիւն, եւ յաղագս իջավանին եղեւ խռովութիւն ընդ նա եւ ընդ քաղաքացիսն, եւ մարտ խռովութեան, եւ յաղթեալ ինքնակալին` սատակեաց ի քաղաքացեացն արս հնգետասան հազար: 4 Զայս լուեալ Պապայ, վարկուցեալ յերկարել այսպիսւոյ խռովութեան` արհամարհեալ նշկահեաց. եւ գրգռեալ զնա կորստեանն իւրոյ` հալածեաց զՏերենտիանոս հանդերձ զաւրաւքն, եւ սկսաւ պատրաստել ի պատերազմ: 5 Եւ հասեալ հրաման ի մեծէն Թէոդոսէ, ընդ կրունկն դարձաւ քաջն Տերենտիանոս: 6 Եւ ըստ իւրում պատահման բախտին յանկարծակի անկեալ ի բանակն, զոմանս կոտորեալ սրով, եւ զոմանս փախստեայս արարեալ. ուր սաստկապէս նահատակեալ քաջութեամբ ընդդիմամարտ լինէր Գնէլ նահապետ Անձեւացեաց եւ սպարապետ Պապայ արեւելեան զաւրուն. զոր յաղթողին Տերենտիանոսի իւրովի արարեալ սուսերաւ կիսակտուր զգլուխ նորա, ըմբռնեաց զթագաւորն Պապ: 7 Եւ Պապայ յաղերս աղաչանաց անկեալ, զի մի' մեռցի, այլ յանդիման լինել արքայի. եւ քաջին Տերենտիանոսի գթացեալ` շնորհեաց նմա զմաղթանսն: 8 Եւ երկաթեղէն կապանաւք երթեալ առաջի մեծին Թէոդոսի` ըստ իւրում անզգամութեանն սակրով վճարի, թագաւորեալ ամս եաւթն:

Խ

Յաղագս թագաւորելոյն Վարազդատայ, եւ կապանաց նորին:
2 Բայց Աւգոստոս բարեացապարտն Թէոդոս, որ ի մեծ, ի քսաներորդ ամին իւրում թագաւորեցոյց Հայոց փոխանակ Պապայ զՎարազդատ ոմն ի նմին տոհմէ Արշակունեաց: 3 Այս Վարազդատ էր տիովք մանուկ, սրտեայ, անձնեայ, ուժեղ, լի ամենայն գործովք արութեան, եւ յոյժ կորովի նետաձգութեամբ: 4 Որ ի ժամանակի ի փախստենէն Շապհոյ գնացեալ ի դուռն կայսեր նահատակեցաւ, նախ ի Պիսաս զբռնամարտիկսն յաղթելով. դարձեալ յԱրեգ քաղաքի Ելլադացւոց յաւր հասարակի կոտորեաց առիւծս, յորում փառս Ողոմպիայ խաղուն հանդիսի յըմբշամարտկացն երեւի եւ յարգի: 5 Այլ որ առ ազգին Ղանկուարտացն նորա արութիւնք քաջութեան` համարձակիմ ասել հաւասար սրբոյն Տրդատայ. քանզի հինգ նահատակս ի թշնամեացն ընդդէմ իւր յարձակեալ` ի վերայ իրերաց սպան սուսերաւ. եւ ի բերդ ինչ դիմեալ, ի վերայ պատուարին եաւթնեւտասն այր նետիւք հարեալ` վերուստ ի վայր հոսեաց միմեանց զկնի, իբր ի սաստիկ իմն մրրկէ վաղահասուկ թզենեաց:
6 Որ եկեալ թագաւորութեամբ յաշխարհս մեր ի յիսուն եւ հինգ ամին Շապհոյ, առաջին մարտին պատահեաց աւազակաց ոմանց Ասորւոց ի դժուարս Դարանաղւոյ, եւ փախստեայս արարեալ` հետամուտ լինէր: 7 Իսկ նոցա անցեալ ընդ նեղուցս կամրջին Եփրատայ` ընկեցին զփայտն զկնի իւրեանց. այլ նորա հասեալ` վազեաց զԵփրատաւ առաւել քան զղակոնացին Քիոնեայ վազսն քսան եւ երկուց կանգնոց չափ: 8 Եւ անդ էր տեսանել նոր զոմն Աքիլլեւս ընդ Սկամանդրոս գետ վազելով: 9 Յորմէ զարհուրեալ աւազակացն` զէնընկէց լինելով ի ձեռն եկին:
10 Յաղագս որոյ արբեալ ի մանկութեանն արութիւնս, առ այսոքիւք եւ ի թագաւորութեանն ոչ հնազանդէր խրատու վերակացութեան զաւրացն Յունաց: 11 Վասն որոյ առաքէ հրեշտակս առ Շապուհ, զի տացէ ի դստերաց իւրոց նմա կնութեան, եւ սա դարձուսցէ առ նա զաշխարհս Հայոց: 12 Զոր զգացեալ զաւրավարացն Յունաց, ազդ առնեն կայսեր: 13 Իսկ կայսրն Թէոդոս հրամայեաց զնա ունել, եթէ ոչ իւրովք կամաւք երթիցէ ի կոչ ինքնակալին: 14 Վասն որոյ հարկեալ երթայ կամաւք իւրովք, յուսացեալ ի սուտ հանել զԱւգոստոսն: 15 Իսկ կայսրն եւ ոչ տեսութեան արժանի արար, այլ երկաթի կապաւք ետ տանել զնա ի Թուղիս կղզի Ովկիանու. որ թագաւորեաց ամս չորս:
16 Բայց յերկրորդ ամի Վարազդատայ եկաց եպիսկոպոսապետ Հայոց Զաւէն, ի նոյն ազգականութենէ Աղբիանու, ամս չորս:

ԽԱ

Թագաւորութիւն Արշակայ եւ Վաղարշակայ:
2 Ապա փոխանակ Վարազդատայ թագաւորեցոյց Հայոց Թէոդոս մեծ զերկուս որդիսն Պապայ զԱրշակ եւ զՎաղարշակ, այսպիսի ինչ խորհեցեալ, որպէս թէ ոչ միաբանեսցին երկոքին յապստամբութիւն: 3 Եւ անդէն պահելով զմայր մանկանցն, արձակէ զնոսա հանդերձ վերակացուաւք յինքենէ, արամբք հաւատարմաւք եւ զաւրու: 4 Որք եկեալ կալան զաշխարհս մեր եւ տիրեցին սմա արիաբար մարտիւք ընդ Պարսս: 5 Եւ առին իւրեանց կանայս, Արշակ` զդուստր Բաբկան Սիւնեաց նահապետի, եւ Վաղարշակ` զդուստր Սահակայ ասպետի, որ ի նմին ամի վախճանեցաւ:
6 Բայց յերկրորդ ամին Արշակայ եկաց յեպիսկոպոսապետութիւն Հայոց Ասպուրակէս, ազգական Շահակայ եւ Զաւենայ, ամս հինգ:
7 Իսկ մեծն Թէոդոս ելեալ ի պատերազմ` ի Միդուլանոն հիւանդացեալ մեռաւ, թողեալ զթագաւորութիւնն որդւոց իւրոց, Արկադեայ զԲիւզանդեայն եւ Ոնորեայ զՀռոմայն. որք ոչ գովելիք եւ արժանաւորք հայրենականացն գտան առաքինութեանց:

ԽԲ

Յաղագս բաժանելոյ Հայոց ընդ երկուս ի ձեռն երկուց թագաւորացն Արշակունեաց, ի ծառայութիւն երկուց ազգաց` Պարսից եւ Յունաց:
2 Իմացեալ Շապհոյ, թէ թերուղիղ է Արկադ` խաւսի ընդ նմա խաղաղութիւն. քանզի էր պարտեալ հարեալ ի հաւրէ նորա ի մեծէն Թէոդոսէ: 3 Յանձն առնու եւ Արկադ առնել զհաշտութիւն, առաւել յիւրոց զաւրագլխացն. զի թէպէտ եւ յԱստուծոյ էր պարգեւեալ զյաղթութիւն յամս կենաց երանելւոյն Թէոդոսի, սակայն զաւրագլուխքն վաստակեալ` ձանձրացեալ լինէին յաշխատութենէ հանապազորդ պատերազմացն: 4 Վասն որոյ հաւանեալ` կամաւ յանձն առին բաժանել զՄիջագետս եւ զՀայոց աշխարհս կրկին սահմանադրութեամբ: 5 Վասն որոյ թողեալ Արշակայ զբուն թագաւորութիւն հարց իւրոց զԱյրարատ, եւ զամենայն մասն բաժնին Պարսից` գնաց տիրել արեւմտեայ կողմանց աշխարհիս մերոյ, որ ի մասն ի բաժնին Յունաց. ոչ միայն մաւրն աղագաւ, որ էր ի կայսերական քաղաքին, այլ լաւ համարեալ նուազ կողմանն տիրել` եւ ծառայել քրիստոնեայ թագաւորի, քան յոլովից իշխել` եւ մտանել ընդ լծով հեթանոսաց: 6 Գնացին զհետ նորա հանդերձ կանամբք եւ որդւովք եւ նախարարութիւնք որ ի բաժնին Շապհոյ, թողլով զիւրաքանչիւր արարս եւ զգիւղս եւ զդաստակերտս:
7 Ընդ որ զչարեալ Շապհոյ, գրէ առ Արշակ, թէ «Ընդէ՞ր գրգռեցեր զպատերազմ ի մէջ իմ եւ կայսեր, տանելով զնախարարութիւնս իմոյ բաժնիս»: 8 Եւ պատասխանի լսէ յԱրշակայ, թէ «Վասն զի ոչ համբերէին ընդ Պարսիկ առաջնորդաւ վարիլ` եկին զհետ իմ. եւ արդ եթէ հաւատաս ցիս զմասինդ քո իշխանութիւն, որպէս եւ կայսր զիւրոյս` պատրաստ եմ ի պաշտել զքեզ` որպէս զկայսր. ապա թէ ոչ է հաճոյ քեզ այս, եւ իւրեանց կամաւ դարձցին առ քեզ նախարարքս` ոչ արգելում»: 9 Զայս լուեալ Շապհոյ` թագաւորեցոյց Հայոց ի վերայ բաժնի իւրոյ զԽոսրով ոմն ի նմին ազգէն Արշակունեաց. եւ առ նախարարս իւրոյ մասինն, որ ելեալ էին զհետ Արշակայ` գրեաց հրովարտակ, որ ունէր զայս:
10 Թուղթ Շապհոյ առ նախարարսն:
11 «Դիւցազանց քաջ, Շապուհ արքայից արքայ. նախարարաց Հայոց, որոց կալուած իշխանութեան յիմ բաժնին հատան. ողջոյն շատ շնորհեմ ձեզ :
12 «Թէպէտ եւ ձեր ոչ ազատաբար արարեալ, թողէք զիւրաքանչիւր իշխանութիւնս, եւ մեզ ոչ ինչ նիազ էր ի ձէնջ, սակայն ըստ տիրաբար խնամոց գթացաք ի ձեզ եւ յաշխարհդ ձեր. զմտաւ ածեալ, եթէ ոչ կարեն հաւտք առանց հովուաց լինել, եւ հովիւք առանց բարիոք վերակացուի, վասն որոյ թագաւորեցուցաք ձեզ զԽոսրով ոմն ի դենէ ձերմէ, եւ յազգէ բնիկ ձերոյ տէրութեանդ: 13 Արդ` դարձեալ ձեր յիւրաքանչիւր արարս իշխեցէք, որպէս եւ ցայժմ: 14 Երդուեալ ի հուր եւ ի ջուր եւ ի փառս անմահից իմոց նախնեաց, զի առանց նենգութեան եւ պատրանաց արարաք զայդ, եւ անշրջելի պահեմք: 15 Իսկ այնք որք ոչ լուիցեն հրամանաց մերոց` զտունս նոցա հանդերձ գիւղաւք եւ դաստակերտաւք հրամայեցաք ունել յարքունիս: 16 Ողջ լերուք»:

ԽԳ

Յաղագս փոփոխման նախարարացն Հայոց յիւրաքանչիւր ժառանգութեանց ի պաշտաւն երկաքանչիւր թագաւորացն:
2 Իբրեւ լուան նախարարքն Հայոց, այնք որք ունէին զիշխանութիւն ի գաւառս բաժնին Պարսից, թէ կացոյց Շապուհ` թագաւոր հաւատացեալ Արշակունի, եւ զմուրհակ ուխտին տեսին` թողեալ զԱրշակ դարձան ի բնակութիւնս իւրեանց, բայց յերից պատանեաց սննդակցաց արքայի եւ ի մաւտաւոր մերձաւորաց եւ Դարա, որդի Բաբկայ տեառն Սիւնեաց, որ աներ էր Արշակայ, եւ Գազաւոն, որդի Սպանդարատայ, տեառն Շիրակայ եւ Արշարունեաց, եւ Պերոզ յազգէն Գարդմանացւոց. եւ ի նոսին յարեցեալք` Ատատ յազգէն Գնունեաց, Կենան յազգէն Ամատունեաց, Սուրայ յազգէն Մոկաց, Ռըստոմ Առաւենեան, եւ այլք անյայտք ոմանք: 3 Վասն որոյ զժառանգութիւնս նոցա կալաւ Խոսրով յարքունիս հրամանաւ Շապհոյ, եւ ոչ եթող զկալուածս որդւոյ ի հայր, եւ ոչ զեղբաւր յեղբայր:
4 Բայց էին ոմանք եւ ի նախարարացն, որք ունէին զիշխանութիւնս իւրեանց ի բաժնին Յունաց առ Արշակայ, որպէս Սահակ ասպետ, որ էր լեալ աներ Վաղարշակայ, եղբաւր Արշակայ, եւ խնդրեցին գալ առ Խոսրով. ընդ որում խեթիւ հայէր Արշակ, հանապազ հրապուրեալ ի կնոջէն իւրմէ, որպէս թէ զարդ արքունական ունել նմա` ի փեսայէն իւրմէ մնացեալ: 5 Ապա յայնժամ եղեւ քսութիւն սուտ զնմանէ յազգականաց իւրոց ի Սպեր գաւառէ. վասն որոյ չարչարեաց զնա Արշակ արքայ: 6 Եւ յայնմանէ խնդրէր Սահակ փախչել յԱրշակայ եւ անկանել առ Խոսրով. եւ խորհրդակից նմին իրի գործակցեալ լինէին Սուրէն Խոռխոռունի եւ Վահան Առաւեղեան, եւ Աշխադար յազգէն Դիմաքսենից: 7 Բայց ի գնալն նորա ոչ ժամանեցին նոքա, խափանեալ ի զաւրացն Արշակայ. թաքուցեալ ղաւղեցին ընդ կեղծաւորութեանն առագաստիւ, սպասեալ դիպող աւուր:

ԽԴ

Եթէ ո'րպէս մեծարեաց Խոսրով զՍահակ ասպետ. եւ նահատակութիւնք նորին ի յեղուզակս ազգին Վանանդացւոց:
2 Բայց Խոսրով մեծապէս ուրախ եղեւ ընդ գալն Սահակայ ասպետի, եւ սպարապետ զնա ի վերայ զաւրաց իւրոց կարգեաց. եւ դարձոյց ի նա զկալուածս հայրենիս, եւ այլ աւանս հանդերձ ագարակաւք պարգեւեաց նմա յայնոցիկ ժառանգութենէ, որք ի բաժնոյն Պարսից առ Արշակայ մնացին:
3 Զայսու աւուրբք ոմանք յազգէն Վանանդացւոց ապստամբեցին ի Խոսրովայ. եւ ոչ յոք ապաւինեցան, այլ ամրացան ի մայրիս լերանց իւրեանց եւ յանձուկս Տայոց քարանց. յեղուզակաբար արշաւանաւք յիշխանութիւն երկոցունց թագաւորացն Հայոց խռովէին զաշխարհս եւ անհանգիստ պահէին: 4 Յորոց վերայ չոգաւ սպարապետն Խոսրովայ Սահակ ասպետ, եւ զբազումս ի նոցանէ սատակեաց, եւ զբազումս փախստական արար ի կողմանս Չորրորդ Հայոց: 5 Զի ոչ յերկիրն Խաղտեաց անկան, ի Յոյնս ապաւինելով, եւ ոչ առ թագաւորն Արշակ անցին. այլ զաւազակս ոմանս, որ ի կողմանս Չորրորդ Հայոց էին, ի սահմանս Ասորւոց, դիմեցին ապաստան առնել: 6 Քանզի Վանանդացիք զաւազակութեան գործ մեծ ցանկութեամբ գործէին, եւ որպէս ուղիղ իրք ախորժելի թուէին նոցա: 7 Զորոց ձիգ զհետ մտեալ Սահակայ` վարէ յերկար մինչեւ ի սահմանս Մանանաղւոյ:

ԽԵ

Յաղագս գալոյն առ Խոսրով Սուրենայ, Վահանայ եւ Աշխադարայ հանդերձ գանձիւք Արշակայ:
2 Սուրենայ Խոռխոռունւոյ եւ Վահանայ Առաւեղենի եւ Աշխադարայ Դիմաքսենի գտեալ ժամ պատեհ, զի էր հանեալ զգանձսն Արշակայ յամրոցէն Հանւոյ` տանել յաշխարհն Ծոփաց, զոր յափշտակեալ, եւ կամեցեալ անցանել առ Խոսրով` ոչ ժամանեցին: 3 Քանզի աճապարեալ Սամուելի Մամիկոնենի մտերմի Արշակայ, յոլովաձեռն գնդաւ զհետ մտեալ` փախստեայս արկանէ յամուր այրս ի գաւառին Մանանաղւոյ. յոր մուտ ոչ գտանէր, բայց ի կողմանէ դոյզն ելք էին առ ի թաւալ, եւ առաջի դրաց այրին սեպ էր ուղղորդ միապաղաղ. եւ ի վերուստ պաղանձաւ քուաւոր, որ հայի յանդունդս խորաձորոյն. եւ որ ինչ զերծանի` յանհնարին ուղխս սաստկութեան անկանի, անդադար հոլովմամբ գլորեալ, ոչ ուրեք լինել ոտնկռիւ: 4 Վասն որոյ տարակուսեալ Սամուէլ վարանէր առ անհնարութեան տեղեացն: 5 Եւ ազդ արարեալ Արշակայ` հրամայեաց արկղ գործել երկաթակապ, եւ քաջ արանց ի ներքս մտանել, եւ այնպէս շղթայատող կարիւք ի վերուստ ի վայր իջուցանել ի դուրս այրին: 6 Սակայն եւ ոչ այն ինչ վնասեաց. քանզի յոյժ ի բացեայ պահէր ցիրդն:
7 Եւ մինչ դեռ նոքա յայնմ էին` լինէր իմն ըստ դիպուածոյ բախտի հասանել անդր ասպետին Սահակայ բովանդակ գնդաւն Խոսրովայ, որով հետամուտ յեղուզակացն էր: 8 Թողեալ զնոսա` դիմէ ի վերայ այնոցիկ որք ընդ այրին մարտնչէին, եւ հալածական արարեալ հանէ զՍուրէն, եւ զՎահան եւ զԱշխադար հանդերձ գանձիւքն, փոյթ ընդ փոյթ հասուցանէ առ Խոսրով: 9 Իսկ Խոսրովայ առեալ` ի գանձուցն հանէ եւ մասն Շապհոյ. եւ հրամանաւ նորա տայ նոցա գիւղս եւ դաստակերտս ընտիրս եւ յարմարս յայնոցիկ ժառանգութենէ, որք ի բաժնոյն Պարսից մնացին առ Արշակայ: 10 Եւ այս եղեւ սկիզբն պատերազմին Արշակայ եւ Խոսրովայ:

ԽԶ

Պատերազմաւ պարտեալ Արշակ ի Խոսրովայ` վախճանի հիւանդութեամբ:
2 Թէպէտ եւ ոչ եղեն ձեռնտու Շապուհ եւ Արկադ Խոսրովայ եւ Արշակայ, լինել զաւրավիգն աւգնականութեան առ ի տալ ընդ միմեանս պատերազմ, սակայն եւ ոչ արգելին զնոսա: 3 Եւ սպառեալ պատգամաւորութեանն, ժողովեալ Արշակայ զզաւրս իւր` խաղայ ի վերայ Խոսրովայ: 4 Գնաց եւ Խոսրով ի բանակէն իւրմէ առ ծովուն Գեղամայ, զոր Մաւրսն կոչեն, ընդ առաջ Արշակայ, զի մի' ի սահմանս իւր իջցէ. եւ ոչ այնչափ ատակեաց աճապարեալ` մինչեւ եգիտ զԱրշակ իջեալ յիւր սահմանս, ի գաւառին Վանանդայ: 5 Եւ պատահեն միմեանց ի դաշտին որ կոչի Երեւել. եւ տան պատերազմ ընդ միմեանս սաստիկ յոյժ: 6 Հարկանի զաւրն Արշակայ, մեռանի եւ սպարապետն նորա Դարա Սիւնի ի պատերազմին, եւ փախստական լինի Արշակ սակաւուք: 7 Եւ զհետ նորա մտեալ քաջին Սահակայ ասպետի, սպարապետին Խոսրովայ` վարէր սաստկապէս: 8 Ուրանաւր ահագին նահատակութիւնս ցուցեալ Գազաւոնի, որդւոյ Սպանդարատայ, բազում անգամ դարձեալ յարձակմամբ` ցրուէր զհետամուտսն, եւ տայր պարապ ժամ գնալոյ Արշակայ:
9 Եւ դարձաւ Խոսրով ի տեղի իւր, եւ գնաց Արշակ յԵկեղեաց. եւ հիւանդացեալ անդ մաշարայական ախտիւք` ջերանի հիւծմամբ եւ մեռանի, թագաւորեալ ամենայն Հայոց ամս հինգ, եւ կիսոցն Հայոց ամս երկուս եւ կէս: 10 Եւ այնուհետեւ ոչ եւս կացուցին Յոյնք ի բաժնի իւրեանց թագաւոր, այլ առաջնորդէր նախարարաց կողմանցն այնոցիկ քաջն Գազաւոն. եւ աշխարհին իւրեանց մասինն կացուցին Յոյնք կոմէսս իշխանս:

ԽԷ

Յաղագս երանելւոյն Մեսրոպայ:
2 Տեսեալ թէ ի վերջ հասեալ է թագաւորութիւնն Հայոց, եւ զխռովութիւնն նիւթ իւրոյ համբերութեանն գտեալ Մեսրոպայ, որ էր ի Հացեկաց Տարաւնոյ, սնեալ եւ ուսեալ առ մեծին Ներսիսի, եւ յետ ելից նորա յաշխարհէ` ի դրանն արքունի կարգեալ քարտուղար. սա սիրեաց զմիայնակեցութեան վարս. որպէս ասաց ոմն, թէ ի նաւահանգիստ փութայ նաւ խռովեալ, եւ անձն ժուժկալ խնդրէ զանապատ. նոյնպէս եւ նորա փախուցեալ. յաշխարհական զբաղմանց, եւ ընկեցեալ յետս զմարմնական պատիւն` զհետ ընթանայր երկնաւորին: 3 Եւ երթեալ ի գաւառն Գողթան բնակէ, զմիայնակեցութեան վարս ստացեալ: 4 Եւ որ ի նմա ղաւղեալ աղանդն հեթանոսական, թագուցեալ յաւուրցն Տրդատայ մինչեւ ցայն ժամանակս, եւ ապա յայտնեցաւ ի վատթարել թագաւորութեանն Արշակունեաց, զայն եբարձ աւգնականութեամբ իշխանի գաւառին, որում անուն էր Շաբիթ: 5 Ուր նշանք աստուածայինք լինէին, որպէս առ սրբովն Գրիգորիւ. հալածական լեալ դեւք մարմնաւոր տեսլեամբ անկանէին ի կողմանս Մարաց: 6 Եւ ոչ ինչ պակաս յայնցանէ արարեալ գտանի եւ ի Սիւնեաց աշխարհին, աւգնականութեամբ նորին իշխանին որ կոչէր Վաղինակ:
7 Եւ ի վարդապետել երանելւոյն Մեսրոպայ` ոչ փոքր կրէր վտանգս, քանզի ինքն էր ընթերցող եւ թարգմանիչ. եւ եթէ այլ ոք ընթեռնոյր, ուր նա ոչ հանդիպէր` զանխուլ ի ժողովրդոցն լինէր, յաղագս ոչ լինելոյ թարգմանիչ: 8 Վասն որոյ եդ ի մտի հնարել գտանել նշանագիրս Հայոց լեզուիս. եւ արկեալ զանձն ի ջանս` պէս պէս փորձիւք տաժանէր:

ԽԸ

Դարձ առ Խոսրով նախարարացն, որք էին առ Արշակայ:
2 Տեսեալ նախարարացն Հայոց, եթէ ոչ կացուցին Յոյնք ի վերայ նոցա թագաւոր, եւ դժուարին վարկուցեալ զանառաջնորդն լինել` խորհեցան կամաւ հնազանդել թագաւորին Խոսրովու: 3 Նմին իրի գրեն առ նա թուղթ աւրինակ զայս:
4 Թուղթ նախարարացն առ Խոսրով:
5 «Ստրատելատ Գազաւոն եւ ամենայն նախարարք Հայոց մասինն Յունաց. տեառն մերում Խոսրովայ արքայի կողմանն Այրարատոյ խնդալ:
6 «Ինքնին, տէր, գիտես զմիամտութիւն մեր առ յիշեցեալ թագաւորին մերում Արշակայ, զոր մինչեւ ցաւր վախճանի նորա անշրջելի պահեցաք. եւ արդ խորհեալ եմք նոյնպէս ծառայել քեզ միամտութեամբ, եթէ հաստատեսցես առ մեզ դաշամբք զերիսս զայս. առաջին` չյիշել զյանցանս մեր, զոր պատերազմեցաք ընդ քեզ ի հարկէ եւ ոչ ի կամաց: 7 Երկրորդ` զի դարձուսցես ի մեզ զամենայն ժառանգութիւնս մեր որ ի մասինդ Պարսից, զոր հատէք յարքունիս: 8 Երրորդ` հնարել թափել զմեզ ի կայսերէ, զի մի' վրդովեսցեն զբնակութիւնս մեր, որք ունիմք իշխանութիւն յայսմ բաժնի: 9 Եւ զայս պայման ուխտի գրեալ եւ խաչ հաստատեալ կնքեսցես. զորս տեսեալ` փութասցուք ի ծառայութիւն ձեր: 10 Ողջ լեր, տէր մեր»:
11 Գրէ եւ Խոսրով պատասխանի:
12 Թուղթ Խոսրովու առ նախարարսն:
13 «Քաջ արանց Խոսրով Հայոց արքայ. ստրատելատիդ Գազաւոնի եւ ամենայն նախարարացդ
մերոց ողջոյն շատ:
14 «Ուրախ լերուք, զի եւ մեք ողջ եմք, եւ ուրախացաք ընդ լուր ողջունի ձերոյ. եւ առաքեցաք ըստ խնդրոյ ձերոյ զայս պայման ուխտի: 15 Առաջին` չյիշել զյանցանս ձեր, զոր չունէաք առ յանցանս իսկ, այլ առ երախտաւորս` զմիամտելն առ թագաւորին Արշակունւոյ զոր պաշտէիքն. զի եւ առ մեզ զնոյն յուսամք լինել: 16 Երկրորդ` դարձուցանել ի ձեզ զժառանգութիւնս ձեր, զոր ունիմք յարքունիս. բայց յայնմանէ, զոր ումեք ումեք պարգեւեցաք, զի ոչ շրջին պարգեւք թագաւորաց առանց վնասու, մանաւանդ զի ի դիւան հաւրն մերոյ տեառն Շապհոյ արքայից արքայի եմուտ. այլ փոխանակ ընդ այնր յարքունուստ լնումք եւ զձերոյն պակասութիւն: 17 Երրորդ` թափեմք զձեզ ի գործակալացն Յունաց, թէպէտ պատերազմաւ ընդ կայսեր, թէպէտ խաղաղութեամբ:
18 «Եւ զքեզ, Գազաւոն, արիւն իմ եւ հարազատութիւն, ոչ ըստ վաղնջուց ազգականութեանն, այլ ըստ արդեանս, որ ի մաւրէ քումմէ Արշանուշայ Արշակունւոյ, հանեալ զքեզ ի հայրենեաց քոց Կամսարականաց, եւ ի մայրենիս քո յիմս առեալ ազգ` Արշակունի անուամբ պատուեցից»:
19 Զայս տեսեալ Գազաւոնի` ընդ հուպ դարձուցանէ զբնաւ նախարարսն առ արքայն Խոսրով, եւ բարեբաստիկ եղեալ քաջափառութեամբ, հանդիպի ամենայն խնդրոցն եւ խոստմանցն: 20 Բայց Սամուելի Մամիկոնենի յինքն ըմբռնեալ զթուղթն Խոսրովու եւ զպատճէն թղթոյն նախարարացն` զատուցեալ ի նոցանէ գնաց առ կայսրն Արկադ: 21 Քանզի էր սպանեալ նորա զհայր իւր Վարդան յաղագս ուրացութեանն, եւ զմայր իւր Տաճատուրհի, եւ երկնչելով ի Պարսից եւ ի քեռեաց իւրոց Արծրունեաց` ոչ իշխէր զատչել ի Յունաց: 22 Իսկ Արկադայ բարի արարեալ նմա, հրամայէ զհաւասար թղթոցն հելլէն գրով ի դիւանի իւրում դնել, զի պահեսցին յիշատակք ազգաց ապստամբողաց. որ կայ մինչեւ ցայսաւր:

ԽԹ

Միապետել Հայոց Խոսրովայ, եւ ունել զաթոռ եպիսկոպոսապետութեանն մեծին Սահակայ:
2 Իբրեւ տիրեաց Խոսրով ամենայն նախարարացն Հայոց, որում ցանկայրն` յղէ առ Արկադ եւ խնդրէ ի նմանէ հաւատալ յինքն զմասն Յունաց որ ի Հայս, զոր շէն կալեալ` հարկեսցեն նմա անսխալ, որպէս նորին գործակալաց: 3 Եւ կասկածեալ Արկադեայ ի միաբանութենէ նախարարացն Հայոց, թէ միաբանութեամբ հանիցեն ի նմանէ եւ տացեն ի Պարսս զբաժինն զայն` կատարէ զխնդիրսն Խոսրովայ:
4 Յետ այսր վախճանեալ եպիսկոպոսապետն Ասպուրակէս, ի տեղի նորա յաջորդէ Խոսրով զՍահակ որդի մեծին Ներսիսի, որդւոյ Աթանագենի, որդւոյ Յուսկան, որդւոյ Վրթանիսի, որդւոյ սրբոյն Գրիգորի: 5 Սա ամենայն առաքինութեամբ հարցն նմանեալ, աղաւթիցն մասամբ առաւելեաց: 6 Քանզի ստացաւ աշակերտս վաթսուն ըստ նմանութեան մայրաքաղաքացն սպուդէից, արք կրաւնաւորք, խարազնազգեստք, երկաթապատք, բոկագնացք, որք յար ընդ նմա շրջէին. որովք մշտնջենաւոր պաշտամամբ կատարէր զկանոնն, որպէս զայնս որք յանապատսն էին, ի հոգայր զաշխարհս, որպէս զայնս որք յաշխարհի են: 7 Առ նա եկեալ Մեսրոպ յաղագս խնդրոյ նշանագրաց Հայոց` եգիտ զնա առաւել եւս փափագող այնմ. եւ յետ բազում ջանից եւ ոչ ինչ աւգտելոյ, դարձեալ յաղաւթս ապաւինեալ, յԱստուծոյ խնդրելով: 8 Եւ մեկնեալ ի միմեանց, գնաց Մեսրոպ ի դադարս իւր. եւ յանձն առեալ զխստամբերութիւն վարուց ճգնէին առաւել քան զառաւել:

Ծ

Կապումն Խոսրովայ, եւ փոխանորդել զթագն Վռամշապհոյ եղբաւր նորին:
2 Բայց Շապուհ էր ցասմամբ ընդ Խոսրովայ ի բարեկամանալն Արկադեայ անձամբ, եւ յանհրաման կարգել յեպիսկոպոսութիւն զմեծն Սահակ. վասն որոյ յղեալ մեղադրութիւն հանդերձ սպառնալեաւք` ըմբոստացաւ Խոսրով, եւ խրոխտմամբ վեսական պատասխանեաց, արձակեաց զպատգամաբերսն անարգանաւք: 3 Եւ իսկոյն խաւսեցաւ ընդ Արկադեայ, զի լուծեալ զհաշտութիւնն ընդ Շապհոյ` աւգնեսցէ նմա զաւրու, եւ սա դարձուսցէ ի նա զբոլոր աշխարհս: 4 Այլ Շապուհ, ի հրապուրելոյ գուշակութեան նահապետացս մերոց` նոյն հետայն առաքէ զորդի իւր զԱրտաշիր զաւրու մեծաւ ի Հայս: 5 Եւ ի հրաժարել Արկադեայ ի կուսակցելոյն Խոսրովայ, եւ ոչ զոք յաւտար ազգաց գտեալ ի սատարութիւն, անկարացեալ ընդդիմանալ կամ խուսափել ի նմանէ` չոգաւ առ նա:
6 Եւ Արտաշրի ընկեցեալ զնա ի տէրութենէն, փոխանակ կացուցանելով զՎռամշապուհ զեղբայր նորին, ո'չ զմեծն Սահակ եւ ոչ զոք ի նախարարացն կարգելոցն ի Խոսրովայ վրդովեաց ի պատուոյ իւրաքանչիւր, նա եւ հրամայեաց եւս ընդ Յոյնս զնոյն կարգ ունել: 7 Եւ թողեալ գունդ ստուար, ինքն ի Տիսբոն փութայր հասանել, ի ծերութենէ հաւրն ակն ածեալ, ընդ իւր ունելով զԽոսրով` դնել յԱնուշն կոչեցեալ բերդին. որոյ թագաւորեալ ամս հինգ: 8 Ընդ նմա տարաւ եւ զԳազաւոն կապանաւք, կասկածեալ յառնն քաջութենէ. եւ զտուն նորա հրամայէ ունել յարքունիս, նոյնպէս եւ զեղբաւր նորա Շաւարշայ, եւ զՊարգեւայ Ամատունւոյ: 9 Քանզի նոքա երկոքեանն հանդերձ զինուորաւք իւրեանց եաւթն հարիւրովք նկատեալ որսացան զաջողութիւն ժամու ի ճանապարհի կարաւանին` զերծուցանել զարքայն իւրեանց Խոսրով. եւ ոչ աջողեցան ի պարաւանդելոյ ոտից նորա ի շղթայս: 10 Եւ հզաւր մարտի եղելոյ` սպանան Շաւարշ եւ Մանուէլ որդի Պարգեւայ, եւ բազումք ընդ նոսա. իսկ Պարգեւ ի կալանս ըմբռնեալ` ածաւ առաջի Արտաշրի. եւ տիկտեսակ գործեալ ուռուցմամբ` հրամայեաց դնել յանդիման Խոսրովայ հանապազ:

ԾԱ

Երթ մեծին Սահակայ ի Տիսբոն, եւ դարձ մեծարանաւք եւ պարգեւաւք:
2 Սուրբք ոմանք եւ երեւելիք, առաջինք ի նախարարացն եւ ի վերադիտաց աշխարհիս, լուսաւորութեան պատճառք, որդէծնութեամբ իջեալ ի մեծն Սահակ` դադարումն եղեւ ուստերաց նորա. ունելով դուստր մի Սահականոյշ կոչեցեալ, որ տուաւ յամուսնութիւն Համազասպայ Մամիկոնենի: 3 Եւ ի մեռանել քաջ սպարապետին Հայոց Սահակայ ասպետի` ի տեղի նորա աղաչէր սուրբն Սահակ կարգել զնա Խոսրովայ արքայի, եւ զկնի կապանաց նորա` եղբաւր նորա Վռամշապհոյ: 4 Այլ սա հրաժարէր առանց հրամանաց արքայից արքայի առնել զայն. յիշելով, եթէ սակս այսպիսեաց իրաց կրէ վիշտս եղբայր նորին Խոսրով: 5 Վասն որոյ առեալ ի նմանէ թուղթս, ի թախանձելոյ դստերն` ինքնին չոգաւ առ Արտաշիր Պարսից արքայ, որ յետ եաւթանասուն ամի թագաւորութեան հաւրն կալաւ զտէրութիւնն ամս չորս:
6 Եւ մեծարի ի նմանէ յոյժ. նախ վասն քաջատոհմիկ ազգին Պահլաւկաց, դարձեալ եւ զի առաջի անհաւատից արգոյ եւ պատուական ցուցանէ Աստուած զծառայս իւր: 7 Որոյ զբնաւն կատարեալ զխնդիրսն, նախ վասն փեսայի նորա Համազասպայ, դարձեալ եւ վասն մնացելոցն մեղուցեալ նմա ազգացն Կամսարական եւ Ամատունի, որք սուզեալք ղաւղեալք էին յանյայտ տեղիս. վասն որոյ մաղթեաց գթալ, իբր յաստուածային հրամանէ` ոչ բառնալ որդւոց զյանցանս հարց. մանաւանդ զի եւ հարքն որք մեղանն` նոքին սակս այնր եւ մեռան: 8 Որոց մնացելոցն պարգեւեալ զկեալն` հրամայեաց զտունս երկաքանչիւրոցն զկալեալսն յարքունիս` դարձուցանել ի նոսա. բայց միայն ի գահ հայրենի ոչ հաստատել, այլ ի խոնարհ քան զբազումս մատուցեալ նախարարս, ի կարգ կրտսերագունից պատրաստել: 9 Իսկ զազգն Համազասպայ, որ է տոհմ Մամիկոնեան, ի վեր մատուցանել, զի կարգեսցին ունել զհինգերորդ գահ նախարարացն Հայոց, եւ ի դիւանի իւրում գրել:
10 Զի զերկուս զայս այսպէս պահէին սովորաբար, զի յորժամ նստէր արքայ նոր` նոյն ժամայն փոխէին զդրամ գտեալ ի գանձս արքունի, զնորայն տպաւորեալ պատկեր. եւ զգիր դիւանին յայլ փոխեալ նորա' անուամբ, սուղ ինչ զանազանեալ, ոչ բառնալով զհինն: 11 Իսկ եթէ յամիցէ ի տէրութեանն ամս բազումս, եւ արասցէ աշխարհագիր նոր` թողուին զայն որ ի հնոյն փոխեցաւ, զի միայն նորոյն վերագրեսցի անուն: 12 Արդ` Արտաշիր ոչ ժամանեալ ի կարճութենէ աւուրցն ա'յլ առնել աշխարհագիր` յայնմ որ յառաջնոցն փոխեաց, իւր անուամբն հրամայեաց գրել զայն ամենայն, եւ տալ գահու եւ պատուոյ, հանդերձ իշխանութեամբ գիւղից եւ դաստակերտաց Համազասպայ, եւ որում ցանկայրն` զսպարապետութիւնն Հայոց, հրովարտակ առ Վռամշապուհ մեր թագաւոր գրեալ զայս:
13 Թուղթ Արտաշրի առ Վռամշապուհ:
14 «Մազդեզանց քաջ, Արտաշիր արքայից արքայ. առ եղբայր Վռամշապուհ թագաւոր Հայոց. ողջոյն շատ:
15 «Ընկալայ զգրեալսս քո, որ ինչ վասն եպիսկոպոսիս Սահակայ, եւ յիշեցի զերախտիս նախնեաց հարցն դորա, որք էին նահապետք Սուրենեան Պահլաւոյ, եւ կամաւ յանձն առին զտէրութիւն իմոյ նախնւոյն եւ համանուանն Արտաշրի. եւ այնչափ սիրեալ զնա քան զիւրեանց ազգայինսն, մինչ զի ոչ շատացան միայն ի Պարսից աշխարհիս մատնչել ընդ նոսա, այլ եւ ի ձերդ եկեալ նորին աղագաւ` սպանին զԽոսրով զքո նախնին, եւ զտոյժս սպանութեանն իւրեանց հատուցին մահուամբ: 16 Իսկ որդի սպանողին Գրիգոր` զկեանս եւ զթագաւորութիւն կորուսեալ հիւանդութեամբ Տրդատայ, վերստին ետ իւրով բժշկութեամբ, եւ առաւել առ ձեզ եղեւ երախտաւոր: 17 Վասն որոյ զորդիացեալդ դորա զՀամազասպ կացուսցես ի վերայ զաւրացդ սպարապետ` մեր հրամանաւ, եւ ազգի դորա տացես զգահն հինգերորդ` պատուոյ նախարարացդ. եւ զգիւղս եւ զդաստակերտս, զոր տուեալ է նախնեացն քոց հարց դոցա` կալցին դոքա: 18 Սապէս եւ զտունս վնասակարաց ազգացդ զորս կալաք յարքունիս` թողցես ի բաց, աներկիւղաբար ժառանգել նոցին մնացորդաց. բայց գահուց հայրենականաց պատուոյն մի' արասցես արժանի. զի եւ մեք ի մերում դիւանի հրամայեցաք գրել: 19 Ողջ լեր»:
20 Բայց յորժամ եկն մեծն Սահակ եւ զամենայն պարգեւեալսն յԱրտաշրէ հաստատեաց` մեռաւ արքայն Պարսից Արտաշիր, եւ փոխանակ նորա թագաւորեաց Վռամ, որ եւ Կրմանն կոչեցաւ, ամս տասն: 21 Եւ զնոյն բարեկամութիւն կալաւ ընդ աշխարհիս Հայոց եւ ընդ թագաւորին մերում Վռամշապհոյ եւ ընդ մեծին Սահակայ. եւ էր խաղաղութիւն ի մէջ Վռամայ եւ Արկադեայ: 22 Եւ Վռամշապուհ ունէր զաշխարհս մեր, եւ ծառայէր երկոցունց թագաւորացն, տալով հարկս, զմասինն Պարսից` Վռամայ, եւ զմասինն Յունաց` Արկադեայ:

ԾԲ

Յաղագս Դանիելեան նշանագրութեանն:
2 Յայնմ ժամանակի հիւանդացեալ Արկադ, եւ շարժմանց ահագնից եւ հրկիզութեանց եղեալ ի Բիւզանդիոն, որ յաղագս մեծին Յովհաննու` շփոթեալ լինէր թագաւորութիւնն Յունաց. եւ զաւրքն ընդ միմեանս պատերազմէին եւ ընդ Պարսս: 3 Վասն որոյ Վռամ հրամայեաց Վռամշապհոյ մերում թագաւորի իջանել ի Միջագետս, զի խաղաղացուցեալ կարգեսցէ զնոսա, եւ համար երկաքանչիւրոցն հատցէ գործակալացն: 4 Եւ իջեալ նորա ի կարգել զայս ամենայն` ոչ փոքր ինչ կրէր աշխատութիւն յաղագս քարտուղարի. զի մինչ գնաց Մեսրոպ յարքունական դրանէն` ոչ զոք ի ճարտարաց գտանէր անդ ի դպրաց, քանզի պարսկականաւն վարէին գրով: 5 Վասն որոյ մատուցեալ առ արքայն քահանայի ուրումն Հաբէլ անուն կոչեցեալ, խոստանայր հայկականացս լեզուաց առնել նշանագիր, յարմարեալ ի Դանիելէ եպիսկոպոսէ, յիւրմէ մերձաւորէ: 6 Զորով անփոյթ արարեալ արքայի, եւ ելեալ ի Հայս` գտանէ ժողովեալ առ մեծն Սահակ եւ Մեսրոպ զամենայն եպիսկոպոսունս, հոգալ զգիւտ դպրութեան Հայոց, զոր զգացուցին արքային. եւ նա պատմեաց նոցա զասացեալսն վանականին: 7 Զոր իբրեւ լուան` թախանձէին զնա փոյթ զայնպիսեացն առնել պիտոյից:
8 Վասն որոյ առաքեաց հրեշտակութեամբ զայր մի պատուական յաշխարհիս եւ հաւատարիմ իւր, Խադունի ազգաւ, Վահրիճ անուն, յոյժ փափագող նորին գործոյ, առ Հաբէլն այն: 9 Զոր առեալ, եւ երթեալ նովաւ հանդերձ քաջ հմտացեալ ի Դանիելէ, կարգեալ ըստ ձեւոյ աւրինակի յունականին զվաղնջուցն գրեալ շարագիր տառից` եկեալ ետուն ցմեծն Սահակ եւ Մեսրոպ: 10 Որոց ուսեալ, եւ թեւածելով ընդ նոսա տղայոց զամս սակաւս, տեղեկացեալ գիտացին` ոչ լինել բաւական այնու նշանագրաւք ստոյգ հոլովել զհեգենայ բառից հայկականաց հագներգաբար, մուրացածոյիւն այնուիկ գծագրութեամբ:

ԾԳ

Յաղագս Մեսրոպեան նշանագրացն, ի վերնոյն տուելոց շնորհաց:
2 Զկնի այսորիկ ինքնին Մեսրոպ իջանէ ի Միջագետս հանդերձ աշակերտաւք առ նոյն Դանիէլ, եւ ոչ աւելի ինչ գտեալ քան զառաջինն` անցանէ եւ յԵդեսիայ, առ Պղատոն ոմն ճարտասան հեթանոս, իշխան դիւանին: 3 Եւ նորա խնդութեամբ ընկալեալ, եւ զոր ինչ միանգամ ի միտ առնոյր բան հայերէն յինքն առեալ, եւ շատ ջանացեալ եւ ոչ աւգտեալ` զտգիտութիւն խոստովանեաց հռետորն: 4 Եւ զայլ ոմն ասելով յոյժ հասու, վարդապետ իւր եղեալ յառաջագոյն, եւ ապա առեալ զճարտարացն գրեան ի նոյն դիւանէն Եդեսեայ, եւ գնացեալ քրիստոնէութեան հաւատաց, որոյ անուն Եպիփանոս. զոր խնդրեալ գտցես լցուցանել զփափագդ քո:
5 Յայնժամ Մեսրոպայ աւգնականութիւն ի Բաբիլոսէ եպիսկոպոսէ գտեալ, եւ անցեալ ընդ Փիւնիկէ ի Սամոս դիմէ. քանզի Եպիփանու վճարելով զկենցաղս` թողեալ լինի աշակերտ մի անուանեալ Հռոփանոս, հրաշալի արուեստիւ հելլէն գրչութեան, որ ի Սամոս էր միայնացեալ: 6 Առ սա երթեալ Մեսրոպայ, եւ յայսմ եւս անշահ մնացեալ` յաղաւթս ապաւինի: 7 Եւ տեսանէ ոչ ի քուն երազ եւ ոչ յարթնութեան տեսիլ, այլ ի սրտին գործարանի երեւութացեալ հոգւոյն աչաց թաթ ձեռին աջոյ` գրելով ի վերայ վիմի. զի որպէս ի ձեան վերջք գծին` կուտեալ ունէր քարն: 8 Եւ ոչ միայն երեւութացաւ, այլ եւ հանգամանք ամենայնին որպէս յաման ինչ ի միտս նորա հաւաքեցաւ: 9 Եւ յարուցեալ յաղաւթիցն` եստեղծ զնշանագիրս մեր, հանդերձ Հռոփանոսիւ կերպաձեւեալ զգիրն առ ձեռն պատրաստ Մեսրոպայ, փոխատրելով զհայերէն աթութայսն ըստ անսայթաքութեան սիւղաբայից Հելլենացւոց: 10 Եւ իսկոյն ի թարգմանութիւն ձեռն արկեալ, խորհրդաբար սկսեալ յԱռակացն, բովանդակելով զքսան եւ զերկու յայտնիսն, եւ զնոր Կտակս յեղու ի հայ բան, նա եւ աշակերտք նորա Յոհան Եկեղեցացին եւ Յովսէփ Պաղնացի, միանգամայն եւ զարուեստ գրչութեան ուսուցանել տալով իւրոց մանկագոյն աշակերտացն:

ԾԴ

Յաղագս դպրութեան Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից:
2 Վախճանեալ Արկադեայ` փոխանակ նորա թագաւորէ նորին որդի, որ կոչեցաւն Թէոդոս փոքր. եւ զնոյն բարեկամութիւն կալաւ ընդ մերում աշխարհիս եւ ընդ արքային մերում Վռամշապհոյ. բայց զմասն իւր ոչ հաւատաց նմա, այլ ինքեան կալաւ գործակալաւք եւ խաղաղութիւն արար ընդ Յազկերտի արքայի Պարսից: 3 Ընդ այն ժամանակս եկեալ Մեսրոպայ, եւ բերեալ զնշանագիր մերոյ լեզուիս, եւ հրամանաւ Վռամշապհոյ եւ մեծին Սահակայ ժողովեալ մանկունս ընտրեալս, ուշեղս եւ քաջասունս փափկաձայնս եւ երկարոգիս, եւ դպրոցս կարգեաց յամենայն գաւառս. եւ ուսոյց զբնաւ կողմանս բաժնոյն Պարսից, բայց ի Յունաց մասնէն, որք ընդ ձեռնադրութեանն տուգանեցան, վիճակեալք յաթոռն Կեսարու, վարել Յունական դպրութեամբ եւ ոչ ասորւով:
4 Իսկ Մեսրոպայ երթեալ յաշխարհն Վրաց` առնէ եւ նոցա նշանագիրս տուեցելովն ի վերուստ շնորհաւն, հանդերձ Ջաղայիւ ոմամբ թարգմանաւ հելլէն եւ հայ լեզուի, ձեռնտու լինելով արքայի նոցա Բակրոյ եւ եպիսկոպոսին Մովսիսի: 5 Եւ ընտրեալ մանկունս եւ յերկուս բաժանեալ դասս` եւ վարդապետս թողու նոցա յաշակերտաց իւրոց զՏէր Խորձենացի, եւ զՄուշէ Տարաւնեցի:
6 Եւ ինքն յԱղուանս իջեալ առ Արսվաղէն թագաւոր նոցա եւ առ եպիսկոպոսապետն Երեմիայ. որոց կամաւ յանձն առեալ զվարդապետութիւն նորա` ետուն մանկունս ընտիրս: 7 Եւ կոչեալ զԲենիամին ոմն շնորհաւոր թարգման, զոր անդանդաղ արձակեաց մանուկն Վասակ Սիւնեաց տէր, ի ձեռն Անանիայի եպիսկոպոսի իւրոյ. որովք ստեղծ զնշանագիրս կոկորդախաւս աղխազուր խժական խեցբեկագունին այնորիկ Գարգարացւոց լեզուին: 8 Եւ վերակացու թողեալ զաշակերտ իւր զՅովնաթան, միանգամայն եւ քահանայս կացուցեալ դրանն արքունի` ինքն դառնայ ի Հայս. եւ գտանէ զմեծն Սահակ թարգմանութեան պարապեալ յասորւոյն, յոչ լինելոյ յունի: 9 Քանզի նախ ի Մեհրուժանայ այրեալ լինէին ընդհանուր աշխարհիս յոյն գիրք. դարձեալ ի բաժանել զաշխարհս Հայոց` չտային պարսիկ վերակացուքն յոյն ումեք ուսանել դպրութիւն յիւրեանց մասինն, այլ միայն ասորի:

ԾԵ

Կրկին թագաւորելն Հայոց Խոսրովայ, եւ յետ նորա Շապհոյ պարսկի:
2 Վռամշապուհ թագաւորեալ ամս քսան եւ մի` մեռանի, թողլով որդի տասնամեայ, անուն Արտաշէս: 3 Յայնմ ժամանակի երթեալ մեծին Սահակայ ի դուռն արքային Պարսից Յազկերտի` խնդրել զկապեալն Խոսրով, որ զկնի մահուանն Արտաշրի լուծեալ պահեցաւ արձակ յԱնուշն կոչեցեալ բերդի յաւուրս Վռամայ: 4 Եւ Յազկերտի հաւանեալ` կատարէ զհայեցուածսն. տալով նմա զտէրութիւնն` արձակէ ի Հայս: 5 Սա խնդրեաց զՀրահատ որդի Գազաւոնի, զոր յետ հաւրն նորա մահուան հանեալ յԱնյիշելի ամրոցէն` անդր եւս քան զՍագաստան էր գումարեալ. զոր ոչ ժամանեաց տեսանել Խոսրով, մի եւ եթ ի կրկնումն թագաւորեալ ամ:
6 Յետ որոյ Յազկերտի ոչ եւս ի նոցունց, այլ զՇապուհ զորդի իւր թագաւորեցուցեալ Հայոց, հնարս դառնութեան խորհելով, իբր թէ այնպէս հանապազ առ նմա լինելով նախարարքն յանգչիցին խաւսիւք, տուրեւառիւք, խրախճանութեամբ եւ զբաւսանաւք որսոց, այլ եւ եկամուտ հարազատութեամբ մերձաւորեսցին խնամութեամբ. զի մարթ լիցի զնոսա եւ ի դեն մազդեզանց սաղապեցուցանել, որով ամենեւիմբ զատչիցին ի Յունաց. ոչ գիտելով անմիտն, թէ «Տէր ցրուէ զխորհուրդս հեթանոսաց». թէպէտ առ ժամայն աջողեցաւ: 7 Քանզի մեռեալ Համազասպայ, եւ ի սգի մեծի եղեալ Սահակայ` ոչ ոք ի միաբանութիւն հաւաքեաց զգունդս Հայոց: 8 Վասն որոյ դիւրամուտ եղեւ յաշխարհս Շապուհ, ընդ իւր ածելով զՀրահատ եւ զամենայն վտարանդիսն, սակայն ոչ կարաց հաճել զմիտս նախարարացն, անենեցուն ատեցեալ զնա, եւ ոչ արքայաւրէն մեծարէին զնա յորս կամ ի խաղու:
9 Էր երբեմն զհետ երամակաց ցռուց յանդգնագոյնս արշաւել ընդ խորտաբորտս եւ ընդ վիմուտ տեղիս. յորմէ կասել սկսաւ Շապուհ: 10 Իսկ Ատոմայ Մոկացւոյ եպերեալ զնա` ասէ. «Գնա', գնա', աստուածորդիդ Պարսից, եթէ այր իցես»: 11 Եւ նա ասէ. «Դո'ւ երթիջիր, զի ի քարինս դիւաց է շահատակել»: 12 Դարձեալ յայլում ժամու դիպեցաւ ի շամբս կինջս որսալ հրով, եւ Շապհոյ ոչ համարձակեալ ի թաւուն քաջարշաւ լինել, մինչեւ շրջապատէր հուրն. եւ նորա զհայեցուածսն յերկուս բաժանեալ` այսր անդր բերեալ լինէր երիվարաւն: 13 Միւսանգամ ասէ Ատոմ. «Աստուածորդիդ Պարսից, ահա հայր քո եւ աստուած, ընդէ՞ր զանգիտես»: 14 Իսկ Շապուհ ասէ. «Թողեալ ի բաց զկատակելդ` յանցանել ընդ հուրդ դարձո' զքեզ, որ եւ ես զկնի քո. քանզի յառաջելն` ձիս իմ խրտչի»: 15 Յայնժամ այպանեաց զնա Ատոմ` ասելով. «Միթէ եւ այդ քարի՞նք իցեն, զի ես յառաջեցից. եւ արդ` եթէ դու զՄոկացիս կոչես դիւազգիս` ես զՍասանեանսդ կոչեմ կնամարդիս»: 16 Եւ մտրակեալ զերիվարն` իբրեւ ընդ հովիտ ծաղկանց անցանէր ընդ հուրն, զերծուցանելով զՇապուհ: 17 Եւ յետ այնր գիտացեալ, եթէ նմա լուռ ոչ լինի` անցեալ ի Մոկացն գնայր յաշխարհ:
18 Այլ երբեմն ի մականական խաղուն երկիցս պատահեաց Շաւասպայ Արծրունւոյ զգնդակն հանել ի Շապհոյ: 19 Եւ նորա ածեալ նմա մականաւն` ասէ. «Ծանի'ր զքեզ»: 20 Իսկ նորա պատասխանեալ, թէ «Այո', ասէ, ճանաչեմ եւ զիս արքայորդի ի սերմանէ Սանասարայ, եւ ունիմ իշխանութիւն ընդ եղբարս քո զբարձն արքայի համբուրել, որպէս եւ անուանակոչեցեալս եմ»: 21 Եւ զայս ասացեալ յոյժ քամահաբար, ի ձիարձակարանէն արփայագնաց լինէր:
22 Դարձեալ երբեմն ի խնջոյս ուրախութեան Խոսրով Գարդմանացի ի գինւոջ զեղխեալ առաջի Շապհոյ` զաւրէն սեղեխի տռփեցելոյ զհետ ջնարահար քաջամատն կնոջ կրթէր: 23 Ընդ որ ցասուցեալ Շապհոյ` հրամայէ ունել զնա եւ ի դահլճին պահել. այլ նա ի վաղակաւորն հաստատեալ զաջն, պէս գունակ Տրդատայ Բագրատունւոյ, յիւր տունն անցեալ գնայր, եւ ոչ ոք ի սպասաւորացն արքունի համարձակեալ արկանել ի նա ձեռն, յառաջագոյն գիտելով զփորձ առնն: 24 Եւ զայս պատմել մեզ` քոյդ հարկաւորեաց ընդ վայր խնդիր:

ԾԶ

Որ ինչ զկնի գնալոյն ի Հայոց Շապհոյ, եւ անիշխանութեանն յետ նորա:
2 Զքառեամ անարգաբար թագաւորեալ Հայոց Շապհոյ` հասանէ նմա համբաւ հիւանդութեան հաւրն, եւ գնայ փութանակի, իւրում տեղակալին հրամայելով զաւրագլխի` ունել զմեծամեծս Հայոց եւ տանել ի Պարսս: 3 Բայց իբրեւ եղեւ հասանել Շապհոյ ի Տիսբոն` մեռաւ հայրն նորա Յազկերտ, թագաւորեալ ամս մետասան: 4 Ի նմին աւուր եւ նա անդէն ի դրանն մարդկանէ նենգեալ` սատակեցաւ: 5 Իսկ ի ձեռն քաջին եւ բարեբախտին Ներսիսի Ճիճրակացւոյ զաւրագլուխ եղելոյ ժողովեալ նախարարացն Հայոց հանդերձ զաւրաւք իւրեանց` տան ընդ գնդին Պարսից պատերազմ. հարկանեն զզաւրսն, եւ սպանանէ Ապրսամ Սպանդունի զզաւրագլուխն. եւ ինքեանք ցրուեալք, տիրագլուխք անձնապահապետք յամենայն լերինս եւ յամուրս շրջէին. յորում համաւրէն Վանանդացին երեւեցան նահատակեալք քաջութեամբ: 6 Ուստի աղմկաւ եւ բազում խռովութեամբ մնացեալ աշխարհս մեր յանիշխանութեան ամս երիս, աւերեալ ամայանայր. վասն որոյ պակասեալ լինէին հարկք արքունի, եւ հատեալ ճանապարհք ռամկաց, եւ ամենայն բարեկարգութիւն վրդովեալ ապականէր:
7 Ընդ նոյն աւուրս թագաւորեաց Պարսից Վռամ երկրորդ, եւ զքէն վրիժուց խնդրեաց ի մերմէ աշխարհէս. խաղաղութիւն առնելով ընդ Յոյնս` ոչ ի բաժին նոցա հպի:

ԾԷ

Առաքումն Մեսրոպայ ի Բիւզանդիոն, եւ պատճէն թղթոցն հնգից:
2 Իսկ իբրեւ ետես մեծն Սահակ զայս ամենայն չարիս ի մասինն Պարսից` գնաց նա զկողմամբք արեւմտից մերոյ աշխարհիս, ի բաժին մասինն Յունաց, եւ ոչ ըստ արժանեաց իւրոց եղեւ ընկալեալ. վասն որոյ յղէ զՄեսրոպ եւ զՎարդան թոռն իւր ի Բիւզանդիոն առ կայսրն Թէոդոս հանդերձ թղթով, որ ունէր զայս:
3 Թուղթ Սահակայ առ Թէոդոս:
4 «Խաղաղասիրի կայսեր, տեառն իմում Աւգոստոս Թէոդոսի Սահակ Հայոց եպիսկոպոս, ի Տէր խնդալ:
5 «Գիտեմ, զի համբաւ նեղութեանս մերոյ հասեալ է ի լսելիս ինքնակալիդ. սակս որոյ յուսալով ի գթածութիւն բարերարութեանդ քոյ` դիմեալ ապաւինեցայ յոտս ձեր. եւ ոչ հանդիպեցայ ընդունելութեան յիմում վիճակիս ի հրամանէ վերակացուացս սոցա: 6 Այնչափ ատեցեալ զմեզ, մինչեւ զնշանագիրսն անգամ ոչ ընկալան, զորս եբեր նոյն այր` զոր առաքեցի առ ձեր բարերարութիւնդ, բազում անգամ ճգնեալ դորա յԱսորւոց աշխարհին: 7 Արդ` հաճոյ թուեսցի տէրութեանդ ձերում` ոչ անիշխան առնել զմեզ ի մերում վիճակիս, եւ հրամայել ընդունել զմեզ եւ զվարդապետութիւնս մեր: 8 Ողջ լեր»:
9 Գրէ եւ առ եպիսկոպոս թագաւորեալ քաղաքին զայս ինչ: 10 Թուղթ Սահակայ առ Ատտիկոս:
11 «Սահակ եպիսկոպոս Հայոց. վարդապետ մեր Ատտիկոս եպիսկոպոս աշխարհամուտ դրանդ, աւրհնութեամբ ողջոյն:
12 «Յուսացեալ ի ձեր սրբութիւնդ առաքեցաք զուսուցող մերոյ աշխարհիս զՄեսրոպ, եւ զթոռն իմ զՎարդան, որպէս զի լուեալ քո ի դոցանէ զաղէտս նեղութեան մերոյ, բարեխաւսեալ առ մեծի թագաւորիդ` աւգնեսցես մեզ, որպէս արդարեւ եղբայր սիրելի: 13 Ողջ լեր»:
14 Գրէ եւ առ Անատոլիոս զաւրավար զայս ինչ:
15 Թուղթ Սահակայ առ Անատոլիոս:
16 «Սահակ եպիսկոպոս Հայոց. քաջի զաւրավարի Անատոլեայ խնդալ:
17 «Շնորհ ունիմ Աստուծոյ յաղագս զքեզ պատրաստելոյ մեզ յապաւինութիւն. վասն որոյ
զգացուցանեմ` զի ի հայթայթանս մերոյ նեղութեանս առաքեցի զուսուցողդ մեր զՄեսրոպ եւ զթոռն իմ զՎարդան ի դուռն արքունի. եւ աղաչեմ զքո քաջութիւնդ ձեռնտու լինել ճանապարհիդ: 18 Ողջ լեր»:
19 Զայս տեսեալ Անատոլեայ, միանգամայն եւ զլուր առաքինութեանն Մեսրոպայ յիշեալ, որ յառաջագոյն հնչեցեալ էր զնմանէ` ոչ փոքր ինչ արար նոցա ընդունելութիւն, մինչեւ ի ձեռն փոփոխ ընթացից գրով զգացուցեալ կայսերն` առնու հրաման` արժանապէս առաքել փութով: 20 Վասն որոյ արգելեալ ի քաղաքին Մելիտինէ զբազմութիւն աշակերտացն, զորս ընդ ինքեան ածեալ` հանդերձ գլխաւորաւն նոցա Ղեւոնդիւ առ եպիսկոպոսին Ակակայ թողու: 21 Եւ իւր առեալ զՄեսրոպ եւ զՎարդան` տայ ցեպիսկոպոսն Դերջանու ցԳինդ, եւ բարեփառութեամբ զնոսա յուղարկէ: 22 Որով մտին ի Բիւզանդիոն, եւ յանդիման եղեալ մեծի թագաւորին` առին զոր յուսայինն եւ զոր ոչն յուսային: 23 Եւ դարձան հանդերձ թղթով այսպիսեաւ:
24 Թուղթ Թէոդոսի առ Սահակ:
25 «Ինքնակալ Թէոդոս Աւգոստոս եւ կայսր Հռոմայեցւոց. մեծի Սահակայ եպիսկոպոսի Հայոց խնդալ:
26 «Հրամայեալ մեր տեսանել զթուղթս` վերահասու եղաք գրելոցս առ ի քէն. եւ մեղադրեցաք յոյժ, զի ամենայն սրտիւ միտեցար զհետ հեթանոս թագաւորաց, եւ մեզ եւ ոչ թղթով բաւականացար ծանաւթանալ: 27 Եւ առաւել յայսմ մեղադիր եմք, զի արհամարհեալ զճարտարաւքս, որ ի մերում քաղաքիս` յԱսորեաց ոմանց խնդրեցեր զիմաստից գիւտս: 28 Վասն որոյ հաճեալ էաք ընդ մերոց ծառայիցդ արհամարհել զայդպիսի ուսումն. բայց զի յետոյ պատմեաց մեզ Մեսրոպ, եթէ կատարումն արուեստիդ ի շնորհաց վերնոյն եղեւ` գրեցաք զի ամենայն փութով ուսցին. եւ զքեզ պատուեալ ընկալցին որպէս զարդարեւ վարդապետ իւրեանց, հանգոյն արքեպիսկոպոսին Կեսարու, եւ զարմանք եւ ծախք յարքունուստ եղիցին: 29 Եւ հրամայեցաք քաղաք շինել յաշխարհիդ Հայոց` յապաւինութիւն ձեզ եւ մերոց զաւրացդ: 30 Եւ վասն քո արարաք ստրատելատ զՎարդան զորդի որդիացելոյ քոյ, եւ յառաջին վարդապետսն գրեցաք ցՄեսրոպ: 31 Ողջ լեր»:
32 Գրեաց եւ մեծ եպիսկոպոսն Ատտիկոս զայս ինչ:
33 Թուղթ Ատտիկեայ առ Սահակ:
34 «Ատտիկոս ինքնագլուխ եպիսկոպոս Կոստանդնուպաւլսի. եղբաւր սիրելւոյ եւ աթոռակցի` Սահակայ եպիսկոպոսի Հայոց, ի Տէր խնդալ:
35 «Բազում գոհութիւն Աստուծոյ մատուցանեմք յաղագս քո բարեհամբաւութեանդ ի մէջ այդպիսի բարբարոս ազգի. այլ ազատ ի մեղադրանաց ոչ թողումք, որ ոչ կանխաւ յիշատակեցեր զսիրելութիւն Գրիգորի եւ Ներսիսի երանելեաց քոց հարց: 36 Եւ առաւել ընդ այս զարմանամք, եթէ զիա՞րդ թողեր զաղբիւրն եկեղեցւոյ, զհայրն մեր սուրբ Յովհաննէս, որ ոչ միայն տիեզերական մայրաքաղաքիս, այլ եւ սովաւ ամենայն քրիստոնեայք ընդհանուր աշխարհիս ի նմանէ լուսաւորեցան վարդապետութեամբ. ուստի եւ Ոսկեբերան կոչեցին զնա: 37 Եւ ձեր զանց զնովաւ արարեալ` կամեցայք ի սահանական ջրոց զփափագ ծարաւոյն յագեցուցանել. մինչեւ ամենակալին տեսեալ զսնոտի աշխատութիւնն` բղխեաց ի ձեզ զշնորհս Հոգւոյն, ընդ որ այժմ ուրախ եմք: 38 Իսկ արդ` հրամանաւ ինքնակալին Աւգոստոսի տուեալ լիցի քեզ իշխանութիւն վարդապետել զկողմնդ մեր. եւ աղանդոյդ բորբորիտոնաց` կամ հաւանեցուցանել, կամ հալածել ի քումմէ վիճակէդ: 39 Եւ զառաքեալս ի քէն զՄեսրոպ ձեռնադրեցաք լինել եկղեսիաստիկոս»:

ԾԸ

Վասն զարեւմտեայս մեր վարդապետելոյ, եւ խաղաղանալոյ բոլորումն, եւ թագաւորելոյն Արտաշրի:
2 Եկեալ Մեսրոպայ եւ Վարդանայ ստրատելատի` գտին զզաւրավարն Անատոլ հուպ ի մերս եկեալ սահման. որոյ ընկալեալ զհրամանն արքունի` առաւել յոխորտաբար եւ քաջափոյթ ձեռնարկութեամբ զգործն ի կատարումն աւարտեաց: 3 Քանզի իշխանք եւ գործակալք եւ գլխաւորք եւ որք միանգամ յայտնիք էին ի կողմանն, ի մի վայր եկեալ հասանէին հանդերձ ամենայն քահանայական ազգաւն ինքնակամ, իբրեւ յաստուածառաք ձայնէ հրաւիրեալք. զորս անյապաղաբար սկսեալ ուսուցանել` երագապէս վարդապետեցին զկողմն արեւմտեայ, որպէս զարեւելեայն:
4 Յայնժամ գային հասանէին ի բազում նախարարաց կոչնականք զմեծէն Սահակայ, զի ի մէջ նոցա անցեալ` ի միաբանութիւն հաւաքեսցէ զամենեսեան: 5 Քանզի գիտացեալ արքային Պարսից Վռամայ, եթէ առանց նախարարացն Հայոց ոչ մարթի ունել զաշխարհս` հաշտութիւն խաւսի ի ձեռն Սմբատայ ասպետի: 6 Վասն որոյ թողու զՄեսրոպ ի վերայ վարդապետութեան կողմանն արեւմտից, եւ առ նմա զթոռունսն իւր զՀմայեակ եւ զՀամազասպեան, զեղբարսն Վարդանայ ստրատելատի: 7 Հրամայէ քննել զժանդագործ բորբորիտոնսն, եւ եթէ ոչ հեզութեամբ եւ ոչ սաստիւ գայցեն յուղղութիւն` չարչարանաւք հալածել. զի որպէս թշնամիք ի թշնամեաց վրէժ առնուցուն, եւ խայտառակեսցի իրաւացի մահուամբ անիրաւ մահ հոգւոց: 8 Եւ ինքն եկեալ անցանէ յԱյրարատեան գաւառն. կուտեալ զամենայն նախարարազունսն` առաքէ զՍմբատ ասպետ եւ զՎարդան ստրատելատ զթոռն իւր ի դուռն արքային Պարսից:
9 Եւ նորա հաստատեալ զհաշտութիւնն` մուրհակ մոռացման յանցանաց կնքէ, ըստ խնդրոյ նոցա թագաւոր կացուցանելով զԱրտաշէս որդի Վռամշապհոյ. եւ փոխեալ զանունն, Արտաշիր կոչելով` զաշխարհս հայոց ի նա հաւատայ առանց պարսիկ վերակացուի. որ տիրեաց ամս վեց:

ԾԹ

Շինուած Կարնոյ քաղաքին, որ կոչի Թէոդուպաւլիս:
2 Անատոլեայ զաւրավարի ընկալեալ զհրամանն արքունի, եւ եկեալ յաշխարհս մեր եւ շրջեալ ընդ բազում կողմանս մեր` հաճի ի գաւառին Կարնոյ շինել զքաղաքն արգաւանդահող, շատաջուր եւ բերրի. իբր միջոց վարկուցեալ զվայրսն, ոչ կարի ի բացեայ ի տեղեացն, ուր Եփրատայ մասինն ինչ բղխեն աղբիւրք եւ հանդարտ գնացիւք յառաջացեալ ծովանան մաւրաբար երեւութիւք. յորում անբաւութիւնք ձկանց եւ զանազան հաւուց ճարակաւորաց, յորոց ի ձուոցն միայն կերակրեալ լինէին բնակիչքն: 3 Եւ զեզերբ մաւրին շամբք եւ բազմութիւն եղեգանց. եւ դաշտքն ունին զթանձրութիւն խոտոց եւ զքաջաբերութիւն սերմանաւոր պտղոց: 4 Եւ լերինքն լի են երէովք կճղակաբաշխիւք եւ որոճայնովք. նա եւ զանասնոց պաճարս բազմացուցանեն, մեծահասակս, քաջամարմինս եւ յոյրս ցուցանեն, համակեալս ի գիրութիւն:
5 Եւ առ ստորոտով մի գեղեցկանիստ լերինն գտեալ բազում աղբիւրս ականակիտս եւ մանունս բղխեալ` անդ ետեղագրեաց զքաղաքն. զորով շրջափակեալ խոր փոսիւ` անդնդալիր հաստատեաց զհիմունս պատուարին. եւ ի վերայ բարձրաբերձ աշտարակս ահագինս շինեաց, յորոց զառաջինն Թէոդոս անուանեաց ի պատիւ Թէոդոսի: 6 Եւ ի նմանէ եւ անդր շինեաց աշտարակս ժայռաւորս իբրեւ զնաւացռուկս, եւ առանցս գոգաւոր խորշիւք, որք ընդդէմ հային լերինն: 7 Սապէս եւ ընդդէմ դաշտին հիւսիսոյ. իսկ ընդդէմ արեւելից եւ արեւմտից կանգնեաց աշտարակս բոլորաձեւս: 8 Եւ ի մէջ քաղաքին ի բարձրաւանդակ վայրի մթերանոցս բազմապատիկս շինեաց, եւ Աւգոստիոն անուանեաց ի պատիւ Աւգոստոսի: 9 Եւ այլ ջուրս ընդ յոլով տեղիս ածեալ մտոյց անյայտ գնացիւք: 10 Եւ ելից զինու եւ պահապան գնդիւք զքաղաքն, եւ անուանեաց Թէոդուպաւլիս, զի յիշատակաւ քաղաքին անմահ լիցի անունն: 11 Եւ ի վերայ ջերմն բղխեալ աղբերացն` յարկս ի վիմատաշ քարանց շինեաց:

Կ

Կրկին աւետարանիչ լինել Մեսրոպայ, եւ երթ թարգմանչացն ի Բիւզանդիոն:
2 Մեսրոպայ կացեալ յանապատ եւ ի հովանաւոր տեղիսն, որ Շաղգոմքն անուանին` բովանդակեաց զվարդապետութիւնս առաջին առելոց խմբիցն: 3 Քանզի ոչ որպէս զարուեստ ուսուցանէր, այլ իբրեւ զհոգի առաքելաբար աշակերտացն տայր: 4 Յետ որոյ թողեալ վերակացուս յիւրոց աշակերտացն ի նմին տեղւոջ, զՂեւոնդ եւ զԵնովք ի Սպեր, իսկ ի Դերջան զնոցին եպիսկոպոսն զԳինդ, եւ յԵկեղեաց զԴանան` ինքն եկեալ յԱյրարատ` անցանէ յառաջնոյ բնակութեան գաւառն Գողթն:
5 Քանզի մնացեալ արմատ դառնութեան հեթանոսական աղանդոյն ի ժամանակի անիշխանութեանն ի վեր երեւեալ` ի բազումս տարածեցաւ. զորս բնաբարձ արարեալ երանելւոյն հանդերձ աւգնականութեամբ հաւրաբարոյին Գտայ որդւոյ Շաբիթայ, իշխանի գաւառին, տեղեկանայր եւս, եթէ չարեացն վարդապետք նախագոյնք ի Բաղասականն են կողմանս: 6 Ուր երթեալ զբազումս յուղղութիւն ածէ, եւ զսակաւսն անդարձս յիշխանութիւն Հոնաց հալածականս առնէ: 7 Հաւատալով զվարդապետութիւն կողմանցն այնոցիկ եպիսկոպոսին, որում Մուշեղն կոչէին` ինքն դառնայ զԳարդմանայ ձորովն. զի եւ ի նմա լուաւ լինել ի նոցին ընկերաց աղանդոյն. զորս գտեալ` ածէ եւ զնոսա ի գիտութիւն ճշմարտութեան, հանդերձ վերստին ուղղութեամբ իշխանին Գարդմանաց, որում անուն էր Խուրս: 8 Հրաւիրի անտի ի բդեշխէն Գուգարացւոց Աշուշայէ` յաղագս նորին գործոյ գալ յիւր իշխանութիւնն ի գաւառն Տաշրաց. ուր երթեալ` լաւագոյնս վարդապետեաց եւ հաստատագոյնս քան զամենայն աշակերտեալսն. առ որով ժամանակաւ Արձիլ ոմն էր կացեալ թագաւոր Վրաց:
9 Ապա եկեալ եւ առեալ Մեսրոպայ եւ մեծին Սահակայ զնոյն աշակերտս, զՅովսէփ եւ զմիւս ընկեր նմին ի Կողբ գեղջէ, որում անուն Եզնիկ կոչէր` առաքեն ի Միջագետս ի քաղաքն Եդեսիայ. զի որ միանգամ գտցին անդ գիրք ասացեալ նոցին սրբոց հարցն առաջնոց` թարգմանեալ ի մեր լեզուս բերցեն փութով, զի յետ այնր ի Բիւզանդիոն առաքեսցին ի նոյն գործ: 10 Որոց ընկալեալ զհրապուրական թուղթս սուտակասպասաց ոմանց, իբր թէ պատրաստին մեծն Սահակ եւ Մեսրոպ զայլս առաքել ի Բիւզանդիոն. վասն որոյ առանց հրամանի վարդապետացն իւրեանց` նոյն ընդ նոյն չուեալ գնացին ի Բիւզանդիոն, նախանձաւոր բարեաց եղեալ ուսմանց. եւ քաջ վարժեալ հելլէն դպրութեամբ` ձեռնարկեցին ի թարգմանել եւ ի գրել: 11 Եւ ընդ նոսա նախանձեալ ընկերաց իւրեանց աշակերտակցաց, որոց անուանքն Ղեւոնդ եւ Կորիւն կարդային` յիւրեանց կամաց ելին առ նոսա ի Բիւզանդիոն: 12 Ապա ելանեն անդր Յովհան եւ Արձան, զորս կանխագոյն առաքեալ էր մեծին Սահակայ եւ Մեսրոպայ. որոց յուլաբար ուղեւորեալ եւ ծուլաբար դեգերեալք` պատաղեցան ի Կեսարիայ: 13 Որոց ընդունելութիւն ամենեցուն մեծապէս արար Մաքսիմիանոս եպիսկոպոս Բիւզանդացւոց:

ԿԱ

Յաղագս ժողովոյն Եփեսոսի, որ վասն ամբարշտին Նեստորի եղեւ:
2 Ընդ այն ժամանակս եկաց յաթոռ եպիսկոպոսութեանն Բիւզանդացւոց անարժանաբար ամբարիշտն Նեստոր, եւ հրէական իմացմանց հետեւեալ` հայհոյեաց զամենասուրբ կոյսն` մարդածին լինել եւ ոչ աստուածածին: 3 Քանզի ծնեալն ի նմանէ առեալ սկիզբն` ա'յլ որդի ասէր շնորհաւք ի Մարիամայ, եւ այլ որդի ի Հաւրէ յառաջ քան զյաւիտեանս. որպէս զի լինել երկուս որդիս, որով Երրորդութիւնն չորրորդութիւն լինի: 4 Վասն որոյ ժողովեալ սրբոց հարցն յԱսիա ի ծովահայեացն Եփեսոս գրաւորական վերծանութեամբ, Կելեստինոս Հռոմայ, Կիւրղոս Աղեքսանդրի, Յոբնաղիոս Երուսաղեմի, Յովհաննէս Անտիոքայ, Մեմնոն Եփեսոսի, Պաւղոս Հեմեսու, Թէոդոտիոս Անկիւրիայ, եւ այլք բազումք, համանգամայն երկերիւր հարք, նզովեալ զՆեստոր` խոստովանեցին մի որդի Աստուծոյ զտէր մեր Յիսուս Քրիստոս, եւ աստուածածին զամենասուրբ կոյսն Մարիամ:
5 Եւ վասն զի ոչ հանդիպեցան յայնմ ժողովի մեծն Սահակ եւ Մեսրոպ` գրեն առ նոսա Կիւրեղ Աղեքսանդրացի եւ Պրոկղոս Կոստանդնուպաւլսի եւ Ակակ Մելիտինեայ եպիսկոպոսք, զգուշացուցանելով զնոսա. քանզի լուան, եթէ ոմանք ի չարափառացն աշակերտաց առեալ զգիրսն Թէոդորոսի Մամուեստացւոյ, զվարդապետին Նեստորի, եւ զաշակերտին Թէոդորի` գնացին յաշխարհն Հայոց: 6 Ապա եկեալ թարգմանիչն մեր, զորոց զանուանսն յիշատակեցաք յառաջագոյն` գտնի զմեծն Սահակ եւ զՄեսրոպ յԱշտիշատ Տարաւնոյ, եւ մատուցին զթուղթսն եւ զկանոնս ժողովոյն Եփեսոսի, վեց սահմանեալ կանոնաւ եւ զստոյգ աւրինակս Գրոց:
7 Զոր առեալ մեծին Սահակայ եւ Մեսրոպայ` դարձեալ թարգմանեցին զմի անգամ թարգմանեալն փութանակի, հանդերձ նոքաւք վերստին յաւրինեալ նորոգմամբ: 8 Բայց քանզի անգէտք էին մերումս արուեստի` ի բազում մասանց թերացեալ գործն գտանէր. վասն որոյ առեալ մեծին Սահակայ եւ Մեսրոպայ զմեզ առաքեցին յԱղեքսանդրիայ, ի լեզու պանծալի, ի ստոյգ յաւդանալ ճեմարանին վերաբանութեան:

ԿԲ

Ի վարդապետսն, յինքն եւ ի ճանապարհորդութիւն ուսմանն, աւրինակաւ երկնային զարդու:
2 Յարահետեւողք իմաստասիրացն եւ վերահայեցողք չափաբերապէս մակագրութեանց` զաստեղս ի լուսնոյ ասեն ընծուիլ, եւ զլուսին արեգակամբ ուռճացեալ, եւ զբոլոր արեգակն յարփայինն երկնէ. հիկէն արփւոյն հեղեալ զծագումն յերկաքանչիւր գաւտիսն, եւ զանցնիւր գաւտիսն ի ձեռն արեգական ընծուի` ըստ դասի, ըստ բերման, ըստ ժամանակի: 3 Օրինակ իմն, այսպէս եւ մեք յաւետախաղաց շնորհիւ ցոլացեալ յիմանալի ճառագայթից հոգեւոր հարցն, ըստ հարաւային մասանցն պարայածեալք` յԵդեսացւոցն հասանէաք քաղաք. թեթեւակի ընդ խորս դիւանին նաւեալ` անցաք ի սուրբ տեղիսն երկրպագել, եւ մնալ վայրկեան ի Պաղեստինացւոց հրահանգս:
4 Եւ այնպիսեաւ սաղապաճեմիւ մտաք յԵգիպտոս, յաշխարհն համբաւատենչ, յանչափից հրաժարեալ ի ցրտոյ եւ ի տաւթոյ, ի հեղեղաց եւ յերաշտից, ի գեղեցկումն մասին երկրի զդիրն ունելով, ամենազան պտղովք առլցեալ, եւ անձեռագործ պարսպեալ Նեղոսիւ. որ ոչ պահպանութիւն միայն, այլ եւ կերակուր նմա բաւական մատուցանել բնաւորեաց յինքենէ, եւ առոգմամբ տէր գոլ պատահեաց եւ չորութեան եւ խոնաւոյ` առ երկրին գործաւորութիւն. եւ զանեղսն ի նմա դիւրածել գետոյն բերիւք` հանգիտակ կղզւոյ առատագիւտս առնէ, շուրջ պարունակելով եւ ընդ ամենայն հոսելով, տրոհմամբ երկոտոսանից վտակաց: 5 Յորում բարեյարմար մեծն Աղեքսանդրիայ է շինեալ քաղաք բարեժամանակ ի մէջ ծովուն, եւ ձեռագործ լիճ կառուցեալ. յորոց աւդոցն քաղցրախառնութիւն փչեցեալ, որ ի լճէն բերանք արձակին ի ծովն, եւ որք ի ծովէքն մաւտի ելոյ որ ելանեն ստէպ ստէպ սղոխք աւդոյ, անաւսրունք այն որ ի ծովէն, եւ թանձունք որ ի լճէն. որոց խառնուածն առողջագոյն զհաստատութիւն կենաց գործէ:
6 Սորա առաջի այժմ ոչ անցեալ նստի Պղոտենիոս հինգակատար գագաթամբն, զանսպառ աշխարհ պատելով, այլ Մարկոս աւետարանական քարոզութեամբն. եւ ոչ վիշապազին դիւցազնակաց գերեզմանք, այլ սրբոց վայելչանան վկայարանք: 7 Եւ ոչ ի քսան եւ հինգն Տուբի` տաւնի աղճատանք, զբեռնաբարձս պսակելով գրաստս, եւ պաշտաւն տանել լորտուաց, եւ աթերաց առնել բաշխումն, այլ ի մետասան նորին Տուբի` յայտնութեանն Տեառն կատարի տաւն. զյաղթող նահատակս գովել, եւ աւտարաց առնել ընդունելութիւն եւ յաղքատս տուրս: 8 Եւ ոչ զոհել չար դիւին Սարապեայ, այլ զՔրիստոսի արիւնն մատուցանել պատարագ. եւ ոչ խնդրել հրաման պատասխանւոյ ի սանդարամետէն Պրոդէիադայ, այլ ուսանել զզաւրութիւնս պէսպէս իմաստից ի նորն Պղատոնէ, յիմն ասեմ վարդապետէ, որում ոչ անարժան գտայ աշակերտ, եւ ոչ անկատար վարժմամբ ի յանգ ելեալ արուեստից` ինքնացայ:
9 Նաւել յԵլլադայ կամելով` յԻտալիա բռնութեամբ անկաք հողմոց. եւ ողջունեալ ի հանգիստ սրբոցն Պետրոսի եւ Պաւղոսի, եւ ոչ բազում ի Հռովմայեցւոցն կացեալ քաղաքի, անցանելով ընդ Ելլադայ յԱտտիկէ, սակաւ ինչ մնացաք յԱթէնս: 10 Եւ ի կատարել ձմերայնոյն` դէմ եդեալ ի Բիւզանդիոն ելանել, փափագելով մերոց հայրենեացն:

ԿԳ

Յաղագս չար միաբանութեանն Հայոց ի խորհուրդ կորստեան անձանց:
2 Բայց թագաւորն Հայոց Արտաշիր անհուն սկսաւ ողողանել յանառակ ցանկութիւնս, մինչեւ տաղտկանալ ի նմանէ ամենայն նախարարացն: 3 Որոց եկեալ առ մեծն Սահակ` զբողոք բարձին, հրաւիրելով եւ զնա յաւգնականութիւն ինքեանց, չարախաւսել առ արքային Պարսից, եւ ի բաց ընկենուլ զթագաւորն իւրեանց, եւ պարսիկ ածել ունող աշխարհիս: 4 Այլ նա ասէ. «Ոչ առ սուտս ունիմ զձեզ. իմ իսկ լուեալ է զայդպիսի աղէտս ամաւթալեաց, եւ բազում անգամ յանդիմանեալ` ուրացաւ: 5 Եւ արդ` պարտ է փոքր մի տանել թերութեան առնն, մինչեւ զելս իրացն խորհել մարթասցուք կայսերբն Յունաց Թէոդոսիւ, եւ ոչ անաւրինաց մատնել ի ծաղր եւ յայպանումն»:
6 Եւ նոքա ոչ կամէին, այլ ջանային համախորհուրդ իւրեանց զնա առնել: 7 Այլ նա ասէ. «Ինձ քաւ լիցի մատնել գայլոց զիմ մոլորեալ ոչխարս, եւ ոչ պատել զբեկեալն կամ զհիւանդացեալն, այլ գահավէժ առնել: 8 Զի եթէ էր հաւատացեալ թագաւորի առաջի` փութայի եւ ոչ յապաղէի, յուսալով զկանգնումն գլորելոյն. այլ հեթանոսաց, յառաւել կործանումն` ոչ առնում յանձն, ըստ այնմ` թէ մի' մատներ գազանաց զանձն խոստովանող քեզ: 9 Քանզի դրոշմեալ է աւազանաւն, թէպէտ եւ անառակ է. պոռնիկ է, այլ քրիստոնեայ է. գիճացեալ է մարմնով, այլ ոչ անհաւատ հոգւով. զեղխ է վարուք, այլ ոչ կրակապաշտ. տկար է ի կանայս, այլ ոչ ծառայէ տարերց: 10 Եւ զիա՞րդ լինիցի այդ, փոխանակել զիմ ախտացեալ ոչխարն ընդ առողջ գազանին, որոյ առողջութիւնն է մեզ պատուհաս»:
11 Իսկ նախարարացն զմտաւ ածեալ, իբր թէ խաբկանաւք իցէ գործն` յապաղել զնոսա, զի զթագաւորն պատրաստեցուսցէ` ասեն ամենեքեան. «Վասն զի ոչ համակամեցար մեզ` չթագաւորել նմա, արդ եւ մեք կամեսցուք` եւ քեզ չքահանայանալ մեզ»: 12 Եւ միաբանեալ ամենեքին, անցին առ արքայն Պարսից Վռամ, հանդերձ Սուրմակաւ ոմամբ Արծկէացի փառամոլ երիցու, չարախաւսել զարքայէն իւրեանց զԱրտաշրէ, եւ զմեծէն Սահակայ` զՅունաւք գլեալ խորհրդովն:

ԿԴ

Յաղագս բառնալոյ թագաւորութեանն Հայոց ինքեանց կամաւ, եւ անարգելոյ աթոռոյ եպիսկոպոսապետութեանն:
2 Յայնժամ արքային Պարսից Վռամայ կոչեցեալ ի դուռն զթագաւորն Հայոց զԱրտաշիր եւ զմեծն Սահակ, եւ խնդրէին ի նմանէ ամբաստանել զԱրտաշրէ. եւ նա հրաժարէր բնաւ ասել ինչ չար կամ բարի: 3 Ապա հրամայէ հազարապետին Արեաց, որ էր Սուրենեան Պահլաւ, զի հաւանեցուսցէ զնա խրատու սիրելութեան, որպէս զազգային: 4 Եւ նորա անկեալ ի բանս հրապուրանաց, ասելով. «Զի արիւն իմ ես եւ հարազատութիւն` զբարին քո խորհելով ասեմ. եթէ միայն այժմ միաբանեսցիս ընդ նախարարսդ` մեծարեալ լինիցիս յարքայէն Պարսից. եւ զթոռն քո զՎարդան կարգեսցէ ի վերայ Հայոց զուգահաւասար թագաւորին եւ համապատիւ»: 5 Այլ նա ոչ առնոյր յանձն, ասելով. «Զիա՞րդ վասն սնափառութեան եւ իշխանասիրութեան չարաբանիցեմ զընկերէ. կամ ընդէ՞ր ձեր այդպիսի յաւժարութիւն` ընկենուլ զԱրտաշիր. զի ես զնորա ապստամբութեան ինչ խորհուրդ ոչ գիտեմ. ապա եթէ վասն անառակ ինչ վարուց, զոր նոքա ամբաստանենն` պատուոյ արժանի է ի ձէնջ, ըստ ձերում անմաքրասէր աւրինացդ, թէպէտ ըստ մերումն դատապարտի. բայց սակայն յինէն ոչ ինչ էք լսելոց ամենեւին»:
6 Ապա զայրացեալ Վռամայ, ի մեծի հրապարակին արարեալ քննութիւն, եւ ոչ դնելով ունկն Արտաշրի` յաւժարութեամբ լսէր չարախաւսացն, առաւել եւս յոյժ աղտեղութեան բանիցն Սուրմակայ: 7 Քանզի զաթոռ եպիսկոպոսապետութեանն էր խոստացեալ նմա նախարարացն թշնամանակամացն եւ ոսոխասիրացն. վասն որոյ ինքնասիրութեամբ պատրաստեաց զլեզուն իւր սուսեր սատակիչ: 8 Մինչեւ հրամայեաց Վռամ առնուլ զթագաւորութիւնն յԱրտաշրէ, եւ անդէն արգելուլ զնա, եւ զամենայն ինչս ազգի նորա ունել յարքունիս. նոյնպէս եւ զմեծն Սահակ, եւ զտունն կաթողիկոսական ունել յարքունիս, եւ տալ փոխանակ նորա յաթոռ եպիսկոպոսապետութեանն Հայոց զՍուրմակն զայն: 9 Եւ մեծապարգեւ զնախարարսն արձակեաց պարսիկ մարզպանաւ, որում անուն էր Վեհմիհրշապուհ:
10 Բայց Սուրմակայ ոչ աւելի տեւեալ քան զմի ամ` ի նոցին իսկ նախարարացն հալածեցաւ յաթոռոյն. որ ապա զիւրոյ գաւառին զԲզնունեաց զեպիսկոպոսութիւնն ի Պարսից արքայէն եգիտ ունել ազգաւ: 11 Իսկ նախարարքն մեր խնդրէին ի Վռամայ ա'յլ աթոռակալ. եւ ետ նոցա զԲրքիշոյ ոմն ասորի: 12 Սա եկեալ վատթար ընկերակցաւք, ածեալ ընդ ինքեան եւ կանայս տնկալուչս, անժուժաբար եւ աւելորդաւք եւ յափշտակութեամբ վախճանեցելոցն վիճակաց վարեալ ամս երիս: 13 Որում ոչ կարացեալ տանել նախարարացն` դարձեալ աղաչեցին զՎռամ փոխել զնա, եւ տալ զայլ ոք ըստ կրաւնից նոցա. եւ կիսոցն ի նոցանէ զմեծն Սահակ խնդրեալ:

ԿԵ

Արձակումն ի Պարսից մեծին Սահակայ հանդերձ Շամուելաւ աթոռակալաւ:
2 Որպէս ասացաք` յերկուս բաժանեալ նախարարքն Հայոց` յերկաքանչիւրոցն առաքեցին խնդրել աթոռակալ յարքայէն Պարսից. Վաչէ Արծրունեաց տէր եւ Հմայեակ Աշոցաց տէր` զոր ոք եւ արքայ կամեսցի. իսկ Մանէճ Ապահունեաց տէր եւ Սպանդարատ Արշարունեաց տէր` զմեծն Սահակ. նա եւ զաւրավարին Յունաց Անատոլեայ ի Կարնոյ զՀաւուկ ի Կուկայառճոյ. զի եթէ ոչ իցէ նմա հաճոյ ունել յիւրում բաժնին` տացէ զնա մասինն Յունաց: 3 Յղեցին եւ բազմութիւնք եպիսկոպոսացն հանդերձ երանելեաւն Մեսրոպաւ եւ բովանդակ ուխտիւ եկեղեցւոյն մաղթանս զքահանայն Տիրուկ, զորդի Մովսիսկան ի Զարիշատէ Վանանդայ: 4 Վասն որոյ հաւանեալ Վռամայ` զերկաքանչիւրոցն կատարեաց զխնդիրս, տուեալ յաթոռ եպիսկոպոսապետութեանն զայլ ոմն ասորի, Շամուէլ անուն, զի լիցի ընդդիմափառ մեծին Սահակայ եւ հակառակաթոռ. եւ գործ նմա զատուցանէ զընկերել մարզպանին, կալ ի վերայ բաշխից հարկաց խնդրեցելոց եւ դատաստանաց եւ այլ աշխարհական կարգաց: 5 Եւ զմեծն Սահակ արձակեալ` թողու ի նա գեաւղս սակաւս ի նորին տանէ, զի նստցի միայն յինքեան վիճակի, իշխանութիւն ունելով միայն վարդապետութեան սովորական կրաւնիցն, եւ ձեռնադրութեան զայնոցիկ` զորոց եւ Շամուէլն յանձն առնուցու:
6 Բայց յանձակելն զնա յանդիման իւր արարեալ ի բազմակոյտ ատենին. ասէ. «Երդմնեցուցանեմ զքեզ ի քոյին հաւատ` միամիտ կալ ի ծառայութեան մերում, եւ ոչ խորհել իրս ապստամբութեան` պատրել ի մոլար հաւատակցութիւնն Յունաց, եւ լինել պատճառ կորստեան ի մէնջ Հայոց աշխարհին, փոխել զբարերարութիւնն մեր ի չարութիւն»: 7 Յայնժամ կանգուն կացեալ մեծին Սահակայ, պարկեշտ եւ նազելի զինքն կազմեալ ի բեմասացութեան ձեւի` համեստ հայեցուածովք, համեստագոյն եւս ձայնիւ սկսաւ ճառել զերախտիս ծառայութեանն, եւ զապերախտն ի նոցանէ լինել. ընդ նմին եւ զկեղծաւոր քաղցրաբանութիւն նոցա յանդիմանելով, եւ զդառնութիւն խորհրդոց եւ զգործս չարաչարս. յարելով ի նոսին զընդդիմաբանել անմիտ հայհոյութեանցն արտաճառեցելոց, զոր ասաց մոլար հաւատակցութիւն. եւ զնոցայն խայտառակելով զպաշտամունս, կատարեաց ի հրաշալի աստուածաբանութիւն, ըստ հանդուրժելոյ հեթանոսական լսելեաց, եւ ոչ բովանդակ զբանին պայծառութիւն անհաւատիցն արկանել առաջի յայպանումն, որպէս զմարգարիտ խոզից ի կոխումն. այլ այնչափ կայծակնաճաճանչ ցուցեալ, որով գազազացան մոգուցն լեզուք. եւ հիացեալ պակեաւ ինքնին թագաւորն, եւ ամենայն բազմութիւն հրապարակին անձնագեղացն Պարսից` յակճիռս կալով սականջնել. մինչեւ հրամայեաց Վռամ արծաթ բազում տալ նմա` իբրեւ քաջաբանի եւ ուժգնասրտի առն համարձակախաւսի առաջի այնքանոյ թագաւորի:
8 Այլ նորա ոչ առեալ` ասէ ցհամազգին իւր ցՍուրենեանն Պահլաւ. «Արծաթ նորա նմա լիցի. բայց դու հաւանեցուսցես զնա` տալ ինձ զերկուսս զայս միայն. զգահ նախարարացն Հայոց, որպէս կարգեալ յԱրտաշրէ վարեցան մինչեւ ցայժմ` նորին աւրինակաւ հրամայեսցէ եւ առ յապայ, զի մարզպանք պարսիկք մի' կարասցեն ծանուցումն սակս այնր առնելով ինչ գերազանցաւրէն` փոփոխել ըստ կամաց իւրեանց: 9 Եւ միւս` զի դարձուսցէ զտուն ազգականին իմոյ եւ քոյ, զմանկանն Գազաւոնի զորդւոյն Հրահատայ, թէ եւ ոչ յիւրում ետեղ, զԱրշակունին յաչաղելով անուն, գէթ ի կարգ ընկեցեալ` ընդ այլ նախարարս թուեսցի, յորում ետեղ ինքն կամեսցի, որպէս համազն նորա Կամսարականն, կամ զԱմատունին թափեալ ի հարցն գահուէ եւ յառաջամասինն պատուոյ ի ստորնակայինն, եւ կամ գրեթէ որպէս զարքունի գործակալութիւն նմա հաւատասցէ եւ նորուն զաւակաց համանմանակի ընտանութեամբ, մինչեւ Աստուած քաղցրասցի դարձուցանել ի կարգ հայրենի ընդ ձեռն որոյ եւ է թագաւորի: 10 Արդ` ջանասցիս դու թովելով զաւրէն համոզակեր թովչի»:
11 Այնմ լսող եղեալ Վռամայ` հրամայէ զամենայնն կատարել. եւ դարձեալ հաստատելով զթոռն նորա զՎարդան ստրատելատն ի տէրութիւն իւրոյ ազգին Մամիկոնէից` արձակէ ի Հայս:
12 Բայց թէ ասիցէ ոք, պարտ է մեզ զասացեալսն մեծին Սահակայ ի Պարսից հրապարակախաւսութեանն գրել` գիտասցէ, զի ոչ յումեքէ ի լսելիսս մեր հասեալ է բովանդակն ճշմարտութեամբ, եւ ոչ մեք ի պատմութեանս հիւսել հաւանիմք: 13 Զի եւ ես այր եմ ծերացեալ եւ հիւանդոտ եւ անպարապ ի թարգմանութեանց, եւ զերագելն միայն խոկացի, ոչ ինչ մաքրագունից պարապեալ բանից, զի եւ քո կամքդ կատարեսցին, եւ ես ճողոպրեցայց ի քոց հարկեցուցանող բանից եւ աղաչանաց. մարդ զքեզ վարկանելով, կարեկցութեամբ մեզ հաւասարեալ, եւ ոչ, որպէս քերթողքն ասեն, մերձազաւակք եւ մաւտասերք, գոլ եւ նոյնասերմանք աստուածոց` իշխանք:

ԿԶ

Գործք Շամուելի անարժան հոմիշխանին մեծին Սահակայ:
2 Եկեալ Շամուելի` կալաւ զաթոռ եպիսկոպոսապետութեանն, հետեւեալ վարուցն Բրքիշոյի, եւ առաւել եւս ագահութեանն մասամբ. զի նա զվախճանեալ եպիսկոպոսացն միայն յափշտակեաց զվիճակ, այլ սա եւ զկենդանեացն. քանզի եւ փոխանորդ մեռելոցն ոչ տայր թոյլ ձեռնադրել մեծին Սահակայ, եւ զկենդանեացն դոյզն ինչ գտեալ պատճառս խափանման հարկացն արքունի` հալածականս առնէր, յինքն կորզելով զամենեցուն տունս: 3 Վասն որոյ ատեցեալ ի բնաւ եպիսկոպոսացն` արհամարհեալ լինէր. զի թէ եւ բիւրապատիկ չարիս ի նմանէ կրէին` ոչ երբէք տեսանէին զնա, բայց ի Սուրմակայն յայնմանէ, զորոյ եւ մեծացոյց իսկ զվիճակն, արքունի հրամանաւ հանեալ զբազմաց` նմա հաւատայր: 4 Ընդ որ նախանձեալ եւ այլ եպիսկոպոսաց` ժպրհեցան զնոյն առնել, խնդրելով ի Պարսից արքայէն աւգնականութեամբ իւրաքանչիւր իշխանաց:
5 Այլ մեծն Սահակ ոչ ինչ կասեաց զհոգեւոր կաթնն դիեցուցանել մանկանց եկեղեցւոյ հանդերձ Մեսրոպաւ, զոր թողեալ խարսխեաց յեկեղեցւոջն կաթուղիկէ, որ ի Վաղարշապատ քաղաքի, ինքն կալով ի Բագրեւանդ գաւառի, ի տեղւոջն` ուր ծագեաց լոյս յերկնից ի մկրտել սրբոյն Գրիգորի զՏրդատ արքայ եւ զբոլոր Հայս:
6 Բայց Շամուէլ կեցեալ ամս հինգ` մեռանի ի մերում աշխարհիս: 7 Յայնժամ ժողովեալ ի միասին ամենայն նախարարացն` չոգան առ մեծն Սահակ, եւ զմեղանս յանձն առեալ` աղաչէին զնա դարձեալ ունել զաթոռն. խոստանային ի Պարսից արքայէն հաստատել զնա, մուրհակ ամենեցուն կնքեալ` ազգաւ տալ թոռանց նորա զնոյն իշխանութիւն: 8 Այլ նա ոչ առնոյր յանձն. եւ ի բազում թախանձելոյ նոցա հարկաւորեալ` պատմեաց զտեսիլն, որ յառաջ քան զբազում ժամանակս երեւութացաւ նմա ի քում ապագայիցն յայտնութիւնք: 9 Զոր լուեալ նախարարացն եւ գիտացեալ, թէ յաստուածային հրամանէ դադարեաց յազգէ նորա քահանայապետութիւնն` յարտասուս հարեալ, աւաղելով զինքեանս ըստ Աւետարանին բանի, թէ Հարկ է գալ գայթակղութեանն, բայց վա՜յ այնոցիկ, ընդ ոյր ձեռն գայցէ գայթակղութիւնն` թոյլ ետուն նմա:

ԿԷ

Փոխումն յաշխարհէ մեծին Սահակայ եւ Մեսրոպայ երանելւոյ:
2 Զքսան եւ զմի ամ թագաւորեալ Պարսից Վռամ երկրորդ` մեռանի, թողլով զտէրութիւնն որդւոյ իւրում Յազկերտի: 3 Որոյ մոռացեալ զհաշտութիւնն` իսկ եւ իսկ ընդ թագաւորելն դիմէ ի վերայ զաւրացն Յունաց, որք առ Մծբնին, հրամայելով գնդին Ատրպատականի ի մեր աշխարհս ելանել. որք եկեալ անկարգապէս բանակեցան հուպ առ Բագնացն աւանի:
4 Յայնժամ հասեալ մեծին Սահակայ հիւանդութիւն մահու. եւ առեալ զնա աշակերտացն` տարան ի գիւղն որ կոչի Բլուր. որպէս թէ ի վայր եւ յընտանեգոյն եւ ի զերծ տեղի մատուցեալ ի զաւրացն Պարսից կտտողաց զնոսա: 5 Ուր եւ եհաս վախճան, կեցեալ եպիսկոպոսապետութեամբն ամս յիսուն եւ մի, սկսեալ յերրորդ ամէ վերջնոյ Խոսրովայ արքայի Հայոց մինչեւ ցսկիզբն ամին երկրորդի Յազկերտի եղելոյ Պարսից թագաւորի, յելս ամսոյն նաւասարդի, յաւուր իւրոյ ծննդեանն: 6 Որ մահկանացու ծնեալ` անմահ զիւրն յիշատակ եթող. պատուեաց զպատկերն, պատկառեաց ի կոչնականէն, փոխանորդեաց զկեանսն. եւ այսքան կենցաղավարեաց` իբր զի ոչ պակասութեան իրիք մասն ի ծերութենէն եղանիլ, եւ ոչ յախտից առընդունել: 7 Զորմէ պարտ էր մեզ հրաշափառագունիւ անցանել բանիւ, ըստ արժանի սրբոյ հաւրն դրուատից. այլ զի մի' յերկարութիւն ճառիցս լիցի ձանձրութիւն ընթերցողաց` այլում տեղւոյ եւ ժամանակի զայսոսիկ թողցուք, արտաքոյ այսց գրոց, ուր զսկզբանն հրաւիրեցաք առնել թելադրութիւն:
8 Բայց զպատուական մարմին նորա բարձեալ սարկաւագապետին նորին Երեմիայի հանդերձ աշակերտակցաւքն եւ տիկնաւն Մամիկոնենից, նորին նուաւ, որում անուն էր Դստրիկ, կին Վարդանայ ստրատելատի` տարեալ հանգուցին յիւրեանց գիւղն յԱշտիշատ, որ է ի գաւառին Տարաւն: 9 Եւ ցրուեալ աշակերտաց նորա կրաւնաւորաց սպուդէից ի գաւառս իւրաքանչիւր` շինեցին վանորայս, ժողովեալ եղբարս:
10 Եւ զկին վեց ամսոց անցելոց կատարման սրբոյն Սահակայ, յերեքտասանն մեհեկանի եւ երանելին Մեսրոպ յաշխարհէ փոխեցաւ ի Վաղարշապատ քաղաքի, գերազանցեալ քան զամենայն, որք զայնու ժամանակաւ էին առաքինիք: 11 Քանզի ամբարտաւանութիւն եւ մարդահաճութիւն առ ի նորա վարս տեղի գտանել երբէք ոչ կարացին. այլ հեզ եւ լաւակամ եւ բարեխորհուրդ գոլով, եւ երկնայնոցն զարդարեալ սովորութեամբք զինքն բոլորից ցուցանէր: 12 Վասն զի գոյր տեսլեամբ հրեշտակական, մտաւք ծննդական, բանիւ պայծառ, գործովք ժուժկալ, մարմնով արտափայլեալ, սարասիւք անճառ, խորհրդակցութեամբ մեծ, հաւատով ուղիղ, յուսով համբերողական, սիրով անկեղծաւոր, ուսուցանելով անձանձրոյթ:
13 Այլ վասն զի զբոլոր նորա ուղղութիւնս ոչ եմ բաւական ասել` ի հանգիստ նորա նշխարացն դարձուցից զբանս: 14 Որպէս լուայ ի բազմաց եւ ի հաւաստի արանց, եթէ եկաց լոյս շողապէս ընդ աղաւտ նշան խաչի ի վերայ տանն, ուր երանելին զհոգին աւանդեաց. ոչ փոյթ ընդ փոյթ լեալ էանց ծագումն, կամ սակաւուց տեսանելի, այլ ամենայն բազմութեանն, մինչեւ յոլովից մկրտել յանհաւատից: 15 Յայնժամ լեալ աղմուկ շփոթի յամբոխութեանն, բաժանեալ յերիս գունդս, վասն հանգուցանելոյ զպարկեշտն զայն մարմին եւ նախ քան զմահն կրթեալ ի մեռելութիւն: 16 Կէսքն ասէին տանել ի բնագաւառն իւր ի Տարաւն, եւ ոմանք ի նախ աշակերտեալն Գողթն, եւ այլքն անդէն ի նմին ի Վաղարշապատ քաղաքի ի սրբոցն դիրս: 17 Բայց յաղթեաց քաջն Վահան Ամատունի, զի էր զաւրաւոր հաւատովք եւ ճոխութեամբ մարմնաւորաւ. վասն զի ի ժամանակին յայնմիկ ի նա էր հաւատացեալ Պարսից զհազարապետութիւն աշխարհիս Հայոց. որոյ բարձեալ` տարաւ զնա արժանի յուղարկմամբ յիւր գիւղն Օշական: 18 Եւ նոյն տեսիլ լուսեղէն խաչին ի վերայ դագաղացն երթայր յանդիման ամենայն ժողովրդեանն, մինչեւ ի հանգիստ զնա փոխեցին Վահան եւ Թաթիկ նորին արբանեակ. եւ ապա նշանն աներեւոյթ լինէր: 19 Իսկ զաթոռ եպիսկոպոսապետութեանն ետեղապահութեամբ յաջորդեաց հրամանաւ երանելւոյն Մեսրոպայ` նորին աշակերտն Յովսէփ քահանայ ի Վայոց ձորոյ, ի Խողոցիմ գեղջէ:

ԿԸ

Ողբք վասն բառնալոյ թագաւորութեանն Հայոց յազգէն Արշակունեաց, եւ եպիսկոպոսապետութեանն յազգէ սրբոյն Գրիգորի:
2 Ողբամ զքեզ, Հայոց աշխարհ, ողբամ զքեզ, հանուրց հիւսիսականաց վեհագոյն. զի բարձաւ թագաւոր եւ քահանայ, խորհրդական եւ ուսուցող. վրդովեցաւ խաղաղութիւն, արմատացաւ անկարգութիւն. դրդուեցաւ ուղղափառութիւն, կայկայեցաւ տգիտութեամբ չարափառութիւն:
3 Ողորմիմ քեզ, եկեղեցի Հայաստանեայց, խրթնացեալ ի բարեզարդութենէ բեմին, ի քաջէն զրկեալ ի հովուէ եւ ի հովուակցէ: 4 Ոչ եւս տեսանեմ զբանաւոր քո հաւտ ի վայրի դալարւոջ եւ ոչ ի ջուրս հանգստեան սնեալ, եւ ոչ ի փարախ հաւաքեալ` զգուշանալով ի գայլոց, այլ ցրուեալ անապատաց եւ գահավիժութեանց:
5 Երանի՜ առաջնոյ եւ երկրորդի փոփոխմանն. զի էր ինչ ժամանակ հեռանալոյ փեսային եւ փեսաւիրին, եւ հարսնդ համբերեցեր` ողջախոհութեամբ զամուսնութիւն պահելով, որպէս ոմն նախ քան զմեզ իմաստասիրեաց: 6 Դարձեալ մինչ երբեմն ոմն սեղեխաբար յանդգնեալ յարձակեցաւ յանարատ առագաստդ` եւ հարսնդ ոչ աղտեղացար. թէպէտ եւ բռնութիւնն զփեսայն ի բաց վարեաց, որդւոցն բարձրացելոց անարգելով զծնողն, համայն եւ խորթոցն ըստ արժանեացն զաւտար հայրն եւ զեկամուտ յաւրայն. սակայն դու եւ ոչ յայնմ զքեզ ամայի բոլորիցն ցուցեր. զանդրէն քոյոյն յուսալով դարձ հովուակցաւն, ոչ որպէս տայգերբ, այլ որպէս նոյնազաւակ զուգահարբ, զմանկունսն փայփայեցեր: 7 Իսկ յերրորդ հեռանալս ոչ է ակնկալութիւն դարձի, լուծեալ ի մարմնոյս ընկերաւն եւ գործակցաւն:
8 Ընդ Քրիստոսի լաւ է նոցա բնակել, եւ յԱբրահամեանն հանգչել ի գոգս, եւ զհրեշտակացն տեսանել զպարաւորութիւնս: 9 Բայց անհոգող դո'ւ այրութեամբ, եւ եղկելիք մե'ք` որ զրկեալք եմք ի հայրենի վերակացութենէն: 10 Զի ոչ որպէս ի հնումն ժողովուրդն այն, այլ առաւել մերս է թշուառութիւն: 11 Վասն զի Մովսէս բարձեալ լինի, եւ Յեսու ոչ յաջորդէ` առաջնորդել յերկիրն Աւետեաց: 12 Ռոբովամ մերժեցաւ յիւրմէ ժողովրդենէն, եւ փոխանորդեաց որդին Նաբատայ. եւ զայրն Աստուծոյ ծախեաց ոչ առիւծ, այլ կատարումն ժամանակի: 13 Եղիա համբարձաւ, եւ Եղիսէէ ոչ մնաց կրկին ոգւով աւծանել զՅէու. այլ եւ Ազայէլ հրաւիրեցաւ ի կոտորել զԻսրայէլ: 14 Ի գերութիւն վարեցաւ Սեդեկիայ, եւ Զաւրաբաբէլ ոչ ուրեք է, որ նորոգէ զպետութիւնն: 15 Անտիոքոս բռնադատէ թողուլ զաւրէնս հայրենիս, եւ Մատաթիայ ոչ ընդդիմակայէ. պատերազմ զմեզ շուրջ պաշարէ, եւ Մակաբէ ոչ փրկէ: 16 Այժմ մարտք ի ներքուստ եւ արհաւիրք արտաքուստ. արհաւիրք ի հեթանոսաց եւ մարտք ի հերձուածողաց, եւ խորհրդականն չէ ի միջի, որ խրատէր եւ յարմարէր ի պատերազմ:
17 Աւա՜ղ զրկանացս, աւա՜ղ թշուառական պատմութեանս, ո՞րպէս զախտս հանդուրժեցից բերել. զիա՞րդ զմիտս իմ եւ զլեզուս պնդեցից, եւ հատուցից զբանս հարցն` փոխանակ ծննդեանն եւ սննդեանն: 18 Քանզի ծնան զիս իւրեանց վարդապետութեամբն եւ սնուցին, առ այլս առաքելով աճեցուցանել: 19 Եւ մինչ նոքա զմերն յուսային զդարձ, եւ պատուասիրել իմով ամենիմաստ արուեստիւս եւ կատարելագոյն յարմարութեամբս, համայն եւ մեք փութապէս դիմեալք ի Բիւզանդիոյ, յուսայաք հարսանեաց պարել, անվեհեր երագութեամբ կրթեալք, եւ առագաստի ասել երգս, - արդ փոխանակ խրախճանութեանն ի վերայ գերեզմանի ողբս ասելով` ողորմելի հառաչեմ. ուր եւ ոչ տեսութեանն ժամանեցի աչաց նոցա կափուցման, եւ լսել զվերջին բարբառն եւ զաւրհնութիւն:
20 Այսպիսեաւ անձկաւ հեղձամղձուկ եղեալ` վտանգիմ կարաւտութեամբ մերոյ հաւրն: 21 Ո՞ւր է քաղցր աչացն հանդարտութիւն առ ուղիղս եւ ահաւորութիւն առ թիւրս. ո՞ւր զուարթ շրթանցն ժպտումն առ բարի աշակերտացն հանդիպումն. ո՞ւր խնդամիտ սիրտն ընդունող արբանեկաց. ո՞ւր երկայն ճանապարհաց յոյսն հեշտացուցիչ, աշխատութեանցն հանգուցանող: 22 Կորեա՜ւ ժողովողն, թագեա՜ւ նաւահանգիստն, ելի՜ք աւգնականն, լռեա՜ց ձայնն յորդորեցուցիչ:
23 Ո՞վ այսուհետեւ զմերս յարգեսցէ զուսումն. ո՞վ ուրախասցի ընդ յառաջադիմութիւն աշակերտիս. ո՞վ զհայրականն բարբառեսցի զուարճութիւն, մասամբ ինչ յաղթահարեալ յորդւոյս: 24 Ո՞վ կարկեսցէ զյանդգնութիւն ընդդէմ առողջ վարդապետութեան հակառակ յարուցելոցն, որք ամենայն բանիւ քակտեալք եւ քայքայեալք` յոլովս փոփոխեն վարդապետս եւ բազում գիրս, որպէս ասաց ոմն ի հարցն. առ ամենայն բան նմանապէս դժուարին, եւ չար աւրինակ անձանց գրեն զայն` զծիծաղելն զմեաւք եւ զարհամարհելն իբրեւ զանհաստատնովք, եւ որ ինչ պիտանացու ունիցի արուեստ: 25 Ո՞վ զնոսա ըմբերանեսցէ սաստելով, եւ զմեզ սփոփեսցէ գովելով, եւ չափ դնիցէ բանի եւ լռութեան:
26 Զմտաւ զայսոսիկ ածելով` հառաչումն յիս ի ներքս ընթանայ եւ արտաւսր, եւ կամեցուցանէ բարբառել բան տխրական եւ սգաւոր: 27 Եւ ոչ գիտեմ, եթէ զիա'րդ յարմարեցից զողբերգութիւնս, եւ կամ զո'վ արտասուեցից. զհէ՞քն իմ մանուկ եւ թագաւոր, զխորհրդակցութեամբ վատթարն, զազգաւ ի բաց ընկեցիկն, եւ նախ քան զմահուն մեռելութիւն` անփառութեամբ յաթոռոյն ի վայր կործանեալ, եթէ զիս ինքն, զի վերացաւ ի գլխոյս փարթամացուցիչ պսակն գեղեցիկ եւ կենցաղաւգուտ. զհա՞յրն իմ եւ զքահանայապետ, զմիտսն վսեմացեալս, որ երթայր տանէր կատարեալ բան, որով վարէրն եւ յարմարէր, եւ զերասանակս ի բուռն առեալ` ուղղէր զդէմսն եւ սանձահարէր զլեզուս աւտարաձայնս, եթէ զիս, թափուր ի Հոգւոյն մնացեալս խանդից եւ ցականեալ. զծնո՞ղն իմ, աղբիւր վարդապետական, զարդարութեանն ոռոգող, եւ հեղեղաւ զամբարշտութիւն արտաքս սահմանելով, եթէ զիս, երաշտացեալ եւ թարշամեալ պասքութեամբ արբուցմանց խրատու. զաշխարհիս եկեա՞լ աղէտս, եթէ զապագայիցն ակնկալութիւն:
28 Ո՞վ մեզ յայսոսիկ ճառակցէ հաւասարելով տրտմութեանս, եւ աւգնեսցէ ախտակցելով ասիցս, կամ յարձանս փորագրել: 29 Զարթի'ր, Երեմիաս, զարթի'ր եւ ողբա' հանդերձ մարգարէանալով որ ինչ թշուառացաքս եւ որ ինչ թշուառանալոցս եմք. գուշակեա' զյառնել հովուաց տգիտաց, որպէս երբեմն Զաքարիաս յԻսրայէլին:
30 Վարդապետք տխմարք եւ ինքնահաճք, անձամբ առեալ պատիւ եւ ոչ յԱստուծոյ կոչեցեալ. արծաթով ընտրեալք եւ ոչ Հոգւով. ոսկեսէրք, նախանձոտք, թողեալ զհեզութիւն, յորում Աստուած բնակէ, եւ գայլք եղեալ` զիւրեանց հաւտս գիշատելով:
31 Կրաւնաւորք կեղծաւորք, անձնացոյցք, սնափառք, պատուասէրք քան թէ աստուածասէրք:
32 Վիճակաւորք հպարտք, դատարկակացք, զրաբանք, ծոյլք, ատեցողք արուեստից եւ վարդապետական բանից, սիրողք վաճառաց եւ կատակերգութեանց:
33 Աշակերտք հեղգք առ ուսումն եւ փոյթք առ ի վարդապետել, որք նախ քան զտեսութիւնն աստուածաբանք:
34 Ժողովրդականք վէսք, ստահակք, մեծախաւսք, անվաստակք, այրեցողք, վնասակարք, փախչողք ի ժառանգութենէ:
35 Զաւրականք անարիք, սնապարծք, զինատեացք, պղերգք, հեշտասէրք, անժուժկալք, կողոպտիչք, գինարբուք, յուզարկուք, համաբարոյք աւազակաց:
36 Իշխանք ապստամբք, գողակիցք գողոց, կծլիք, կծծիք, ժլատք, ագահք, յափշտակողք, աշխարհաւերք, աղտեղասէրք, ծառայիցն համամիտք:
37 Դատաւորք տմարդիք, սուտք, խաբողք, կաշառառուք, անընտրողք իրաւանց, անհաստատք, հակառակողք: 38 Եւ բարձումն առ հասարակ յամենեցունց սիրոյ եւ ամաւթոյ:
39 Եւ ապա յանդիմանութիւն այսոցիկ զի՞նչ, եթէ ոչ անտես առնել Աստուծոյ, եւ տարերց փոփոխել զբնութիւնս իւրեանց: 40 Գարուն երաշտացեալ, ամառն անձրեւայոյզ, աշուն ձմեռնացեալ, ձմեռն սաստկասառոյց, մրրկալից, յերկարացեալ. հողմք բքարարք, խորշակաբերք, ախտահաւաքք. ամպք հրընկէցք, կարկտածուք. անձրեւք անժամանակք եւ անպիտանք. աւդք դառնաշունչք, եղեմնարկուք. ջրոց առաւելուլն անաւգուտ եւ նուազելն անհնարաւոր. երկրի անբերութիւնք պտղոց եւ անաճելութիւնք կենդանեաց, այլ եւ սասանմունք եւ դղրդմունք: 41 Եւ ի վերայ այսր ամենայնի խռովութիւնք յամենայն կողմանց, ըստ այնմ` եթէ չիք խաղաղութիւն ամբարշտաց:
42 Զի թագաւորք տիրեալք խիստք եւ չարաչարք, բեռինս բառնալով ծանունս եւ դժուարակիրս, հրամանս տալով անտանելիս. վերակացուք անհարթարարք, անողորմք. սիրելիք դաւաճանեալք, եւ թշնամիք զաւրացեալք. հաւատ վաճառեալ ընդ սնոտի կենցաղոյս: 43 Հէնք եկեալ անհատք եւ յոլովից կողմանց. գերփումն տանց եւ յափշտակութիւն ստացուածոց. կապումն գլխաւորաց եւ բանտք յայտնեաց. յաւտարութիւն վտարումն ազատաց եւ անթիւ նեղութիւնք ռամկաց. առումն քաղաքաց եւ քանդումն ամրոցաց. աւերումն աւանաց եւ հրդեհումն շինուածոց. սովք անբաւք եւ հիւանդութիւնք եւ մահք բազմաւրինակք. աստուածպաշտութիւն մոռացեալ, եւ ակնկալութիւն գեհենի:
44 Յորմէ պահեսցէ զմեզ Քրիստոս Աստուած, եւ զամենեսեան` ոյք երկրպագեն նմա ճշմարտութեամբ. եւ նմա փառք յամենայն եղականացս. ամէն:
45 ԱՒԱՐՏԵՑԱՆ ԳԻՐՔ ԵՐՐՈՐԴ, ՅԱՆԿ ԵԼԱՆԵԼՈՅ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՀԱՅՈՑ ՄԵԾԱՑ